Kenesbay Karimov Agabiy

tóbege alıp kelingen. Kempirdiń hástedey boyına qaydandur ǵayrat quyılıp kelgendey boldı. Ol ornınan quwnaq ǵana turıp, qos tigiwdiń háreketine kirisip ketti. ―Qos tigip bolıp, seksewil

á keliwge túsemen. Joqarıda otın joq eken‖, dep oyladı ol baqanlardı nıǵıraq ornalastırıp atırıp.

Kúni menen qara kempirdiń bular esitsin dep ádeyi aytqan sózlerine qulaq túre turıp, úylerin tigip atırǵan Qulshı biydiń báybeshesi menen toqalı gápke aralaspadı. Qulmannıń hayalınıń sózlerine ishlerinen kúldi de qoydı. Báhár quyashı seksewil, mayalısh ósken keń adırlardı qızıl shapaqqa boyap batıwǵa asıǵıp atırǵan payıtta taza qonısqa kóshtiń padaları jetip keldi. Mal jaylastırıw, sawın mallardı sawıp, keshki awqattıń ǵamın jep,

el uyqıǵa bas qoyaman degenshe, tún jarpı bolıp qaldı.

Tóbege qondıq, átirapta ańǵa pana bolǵanday qalıń puta joq, dep ǵapıllıqqa meyil beriw kóship kiyatırǵan eldiń qıyalında da joq edi. Et jep, ayran iship degendey hállenip alǵan erler qarap otırmay tómenge túsip qushaq-qushaq seksewillerdi ákelip, úylerdiń, ılashıqlardıń arasına hár jer, hár jerge ot jaǵıp, qasqırlar

hámle qılǵanday bolsa qorǵanıwdıń ǵamına kiristi.

Ot lawlap jana basladı. Dógerekte shaǵallar, bóriler ulıwǵa kiristi, degen menen ótken túndegidey jıyılıp, kózleri qızarısıp,

táp berisip kele qoymadı. Qáwiptiń aldın alıwǵa tayar turǵan adamlar qarıw-jaraqların janlarına qoyıp, ottı dógereklep otırıp annan-mınnan gápleser, bir kózi menen qáter dóniwi múmkin dep gúmanlanılǵan tóbeshiktiń eteginde ósken shabıraw seksewillerge, olar kóshtiń adamları omırıp-omırıp jiberip, qushaq-qushaq etip tóbeshikke alıp shıǵıla-shıǵıla ádewir siyreksip qalǵan, názer taslap qoyıp, áńgime-gúrrińge qulaq qoyar edi. Tún jarpı awdı, onı ayırım xojalıqlar ózleri tal menen jıńǵıldan toqılǵan kóshpeli keteklerde alıp kiyatırǵan birli-yarım qorazlardıń, shaǵallardıń shawqımına ulasıp ketken qıshqırıwı kópshilikke uqtırdı, kútilgen qáwipten bolsa dárek joq.

Insannıń bir qábileti bar, ol jaqsıdur, jamandur, bilmedim, biraq, ol hár qanday sharayatqa da beyimlesiw uqıbına iye. Sol sıyaqlı biz súwretlep otırǵan kósh adamları da adamzattıń bul qábiletinen qur alaqan emes bolǵanlıqtan ózleri bir neshe kúnnen berli qumın basıp, seksewilin otqa jaǵıp, shóbine mal jayıp kiyatırǵan burın biytanıs bolǵan jabayı dalalarǵa, onıń qılıqlarına úyrenise baslaǵan yaki beyimlese baslaǵan edi, desek orınlı shıǵar. Ótken túnde bóriler toparınıń ayaq astınan qulaǵı tikireyip shıǵa keliwi hám tań atqansha adamlardı qorqınısh iskenjesinde uslap turıwı olardı tańlandırmaǵan bolsa, búgin

111

kútilgen hám ılayıqlı qarsı alıwǵa tayarlanılǵan qáwiptiń ózin bildirmewi, qarańǵılıqtan shıǵıp kelmewi, kúttirip qoyıwı da tańlandırmaǵan bolsa ájep emes.

Aqırında adamlar kútiwden zerige basladı. Aldı burın Qulman qoyshınıń balaları ot átirapına tóselgen shalshalardıń ústinde otırıp, birinen soń ekinshisi qalǵımaǵa qaradı. ―Jaslar ǵoy, ele buwınları qata qoymaǵan‖, dep oyladı Qulshı biydiń qoyların qasqırǵa aldırıp, endigi jaǵında saq bolıwǵa, kirpik qaqpay

tańdı gúzetiwge bel baylaǵan shopan. ―Qáne kel, zańǵar bóri, mına seksewildiń shala janǵan shoqmarı menen tas tóbeńe bir túsireyin, kózińnen ot jarq etip, eneńnen tuwǵanıńa pushayman jemeseń maǵan kel‖, dep sıbırlandı qoyshı kúni menen otar izinde júrgen balalarınıń basların qolına ilingen nárse menen sál biyikletip qoymaqshı bolıp alashanıń astındaǵı qumdı qolı menen qarmap atırıp. Rasında janıp turǵan otqa juwan seksewildiń awır túbirin

taslap qoyǵan, onıń ushı jalınǵa aylanıp, kókshil jaqtı taratıp turar edi. Nábada qasqır keler bolsa shopan janıp turǵan shalanı alıp úlgere me, úlgerse de dál tóbesine ura ala ma, bóriniń kózinen

jarq etip ushqın shashıray ma, shashıramay ma, ol jaǵı bizge de, Qulmanǵa da qarańǵı, biraq niyeti qalıs, kim bilsin, bunday birbirine únlesip, insannıń oylaǵanınday bolıp keletuǵın waqıyalar qalay degende de, keminde júz jılda, bolmasa eki júz jılda bir bolatuǵın shıǵar-aw.

Kúndizgi oylardan talıqtı ma, ya mal-haldıń, kóshtiń aqshamǵı táǵdiri isenimli qollarda ǵoy degen qıyal kóńlin tınıshlandırdı

ma, otawdıń oń japsarına Aybiybi salǵan teri tósekke jambaslap, ústine ishigin jamılǵan Qulshı biydiń kózi uyqıǵa ketti. Shep japsarda jatırǵan kelinshek qandaydur bir úmit penen biy jatırǵan tárepke qulaǵın túrdi, állenemirde bir tegis pısıldaǵan sesten

Q ulshınıń uyqılaǵanın sezdi hám ózi de uyqılawǵa urındı. Aybiybi biyden bir yarım músheldey kishi, tamırında qızıw qan oynap turar, eti qızar edi, onı kúndizgi ishken qımızdan shıǵar, degen oy menen qalǵıy berdi.

Úy tigiw, otın ákeliw uqsaǵan mayda-shúyde jumıslardan sharshaǵan, ótken túnde uyqısı shala bolǵan Qayır anasınıń janında uyqıǵa ketti. Uyqısı kelmegen Sárbiyke ottıń basına, kúyewi Árepbaydıń qasına shıǵıp otırdı. Tún jarpınan awıp

ketti. Kútilgen qáwipten dárek bolmaǵanlıqtan ―endi ne qılar deyseń‖ degen oyǵa berilgen kópshiliktiń kózlerine uyqı tirelip qalǵıp, múlgiy basladı. Árepbay da kózlerin keń ashıp uyqılamawǵa tırısar, biraq qaydandur japırılıp kelgen uyqı sanasın biylep

112

alıp, bası kókiregine iyilip-iyilip keter, iyni janında qatarlasıp otırǵan kelinshegi Sárbiykeniń iynine tirelip súyener,

taǵı ózin tiklep alar edi. Aqırında uyqı jeńdi. Basın Sárbiykeniń iynine qoyıp, uyqılap qaldı. Sárbiyke aqırın ǵana basın súyep, ashıq hawaǵa, ottıń janına tóselgen shalshaǵa jatqızıp, aldın ala ákelip qoyǵan jarǵaq póstekti dastandırdı, ústine tonın japtı, janına ózi de qıysaydı.

Bektemir ádettegishe shalqasına jatıp alıp juldızlarǵa tigilip, oyǵa shúmer edi. Dúz sesleriniń bir-birinen parqın dárhal ayıra alatuǵın qulaǵı átirapqa túriwli turdı. Kóktegi juldızlar aylanısı balalıǵınan qızıqtırar, aqıl-huwshın urlap, otarlardı qarawıllaǵanda Hákimqul menen, yamasa Jurın menen juldızlardı sanar hám óz-ara menshiklep, bóliser, ―anaw juldız meniki, mınawsı meniki‖ dep hár biri eń jarıq juldızdı ―menshiklep‖ alıwǵa talasar edi. Áne, ózi iyemlengen úlken ―jeti qaraqshı‖ arqaǵa qaray jılısıp, jıljıp baratır. Bektemir shıǵıs tárepke názerin burdı,

Hákimqul menen ekewi erjetip kiyatırǵan Zulqumardıń atı menen ataytuǵın tań juldızı Sholpan ele kórinbegen, demek quyash shıǵatuǵın mezgil alıs. Endi erksiz Zulqumardı oylay basladı. Awılındaǵı Biyádildiń qızı, Hákimqul menen Bektemirden jası

biraz kishi bolsa da qız bolıp kózge túsip qalǵan Zulqumarǵa jigitjeleńlerdiń kópshiligi biyparıq emes edi. Eh Zulqumar, Zulqumar. Bektemirdiń táǵdirin astan-kesten etip jibergen, dostın dushpanına aylandırǵan at edi bul...

Tosınnan tómende bir-birine jarısıp bir neshe bóriniń ulıǵanı esitildi. Qáwip bar ekenligin hámme biletuǵın bolsa da bul dawıs, kóshtiń adamlarınıń quyqaların juwlattı. Qalǵıp ketkenlerdiń uyqıları shayday ashıldı. Hámmege ―tayarlan‖, degen buyrıq berilgen sıyaqlı kim janında jatqan shoqmarın, kim nayzasın ―ornında turıp pa‖ degen yańlı qarmalap, kózlerin uwqaladı. Bir neshe qoyın aldırıp, bóriden pánt jegen Qulman shala janıp pısqıp atırǵan seksewil shoqmarın ottan alıp salmaqlap-salmaqlap kórip, ornına qaytıp qoydı hám janına jıynap qoyılǵan búrshikli seksewilden otqa tasladı, basqalar da solay isledi. Ot qaytadan lawlap janıp dógerekti jaqtırtıp, qarańǵılıqtı sahraǵa qaray biraz bolsa da shegindirgendey boldı.

Tóbelikten tómende esitilgen dawıslardıń iyeleri de kóp kúttirmey ózleriniń sahranı taslap hesh qayda kete qoymaǵanın dálillemekshi bolǵan yańlı, boy kórsetti. Kóshtiń arqa tárepiniń bálentlikke kóterilip, tap tigilgen qoslardıń irgesine shekem keliwge júrek etken bir topar bórilerdiń kózleri ot sáwlesine

shaǵılısıp jarq-jurq etip, masaladay janıp, birazlardıń zárresin ushırıp jiberdi.

— Bóri, bóriler! Saqlanıń, bóriler! — degen húreyli dawıslar hár jer-hár jerden esitile basladı.

Bektemir boy tiklep, átirapqa qaradı. Jaqtıǵa shıqqan bóriler onsha qashıq emes edi. Qıp-qızıl tilleri hújimge tayar turǵan ashıq awızlarınan salbırap, pursatı jetti degende atılıwǵa tayar bolıp, qaqpannıń serppesindey jıynalǵan denelerdiń júnleri kirpiniń tikenlerindey tip-tik, kózleri, ásirese kókshil kózleri jawız ushqın shashıratıp húreyińdi ushıradı. Bul payıtta kóshtiń basqa bir jaǵında ―bóri, bóriler‖ degen dawıslar esitilip attı.

Bektemir kóp oylanıp turmadı. Qasında, ottıń aldına tóselgen at jabıwınıń ústinde jatırǵan mıltıǵına eńkeydi. Eki kózi taslanıwǵa tayar turǵan, awzı aranday ashılǵan qasqırdan ayırılmadı, kókjal qatara tigilgen qoslar menen ottı dógereklep otırǵan adamlardıń arjaǵında turǵan oljanıń: qoy-eshkilerdiń, sıyırlardıń iyisin sezer, haywanıy sezim menen adamlar da ottıń

eń úlken tosqınlıq ekenin ańlar, biraq qan iyisi, asqazandı sızlatıp turǵan ashlıq, hár qanday tosqınlıq penen qáwip-qáterge de qarsı barıwǵa iytermeler edi.

Mıltıqtıń muzday temir súmbesine qolı tiydi. Tezlik penen dizerlep otırdı da qasqırdı nıshanaǵa aldı. Tikke tursa qolı qaltırap ketip, oq zaya bolar, degen oy menen dizerledi. Aldı burın jalınǵa shaǵılısıp, jalt-jult etip turǵan kózlerin názerledi,

soń ashılıp turǵan awzın, qızarıp kóringen tańlayın qarawılǵa ildirdi, onnan da tómenlegen mıltıqtıń úńireygen qap-qara awzı qasqırdıń keń omırawına barıp irkildi, onıń arjaǵında dúz ańınıń hesh nárseden seskeniwdi qálemeytuǵın jabayı júregi ―dúrsdúrs‖ urıp turar hám ol mergen ushın isenimli nıshana bolıp tabılar edi.

Mergen júreginiń dúrsildisin basıw ushın az ǵana eglendi, qasqır sekiriwge payıt ańlıp, qolaylı pursattı kútip bir orında qas-qaǵım waqıtqa irkildi, sol zamat shól qoynın jańǵırtqan mıltıq sesti ―ǵars‖ etip, alıs-alıslarǵa tarqalıp ketti, hátteki

oqtıń nıshanǵa jetkenshe hawanı qaq jarıp zımıraǵandaǵı jańǵırıǵı da anıq qulaqqa shalındı.

Jaqın jerden atılǵan oqtıń soqqısınan ne bolǵanın ańlawǵa úlgermey qalǵan qasqır sekiriwge talpındı, soń qaptalǵa qaray bir-eki awnap tústi. Júrekke qadalǵan oq óz isin islep, janıwardı sespey qatırdı ma, yaki ol ele tiri me edi, onı anıqlawdıń ilajı bolmadı, sebebi qan iyisin sezgen qasqırlar ushın oqqa ushqan ózleriniń sherigi tegin olja edi, kóktegi juldızlar jerde ne bolıp

114

atırǵanına tańlanıp jımıńlayman degenshe qanǵa boyalǵan lash ótkir tisler ıqtıyarına ótip julmalanıp, házir ǵana qanǵa qumar bolıp turǵan bóriniń ózi tayar etke aylandı. Ashlıqtan azap shekken, azıq ushın neniń ne ekenin tańlap otırmaytuǵın jawız topar etke jetiwge talpınıp talasar ... alǵa óter, janındaǵılarǵa awız salıp, jelkesinen tislep dákki berer, qullası talas-tartıstıń izi bórilerdiń qanlı sawashına aylanıp úlgerdi. Tóbeniń tómeninde biraz waqıtlarǵa shekem súyekke talasqan qasqırlardıń ırıldaǵan, qańsılaǵan sesleri esitilip turdı.

Bunnan keyin de bálent tóbeniń basın dógereklep qonǵan kóshtiń hár jer hár jerinde bóriler toparı kórindi, bálki olardıń ishinde

oqqa ushıp, sońınan óz uyalaslarınıń jemtigine aylanǵan kókjalǵa uqsaǵan dáwjúrekleri bolmaǵan shıǵar, yaki olar hár qanday qáwipke qaramastan tamaǵın toydırıwǵa umtılatuǵınday ash emesti, ya taǵı bir sebepleri boldı ma, alqıssa joqarıdaǵı waqıyadan keyin sol túnde hesh bir bóri júrek etip, kóshke, onıń malına hújim ete almadı. Degen menen, oqqa ushqan bóriniń mártliginen júrek-shaydı bolıp qalǵan adamlar óz ómirleri menen mallarınıń táǵdirin oylap, tańǵa shekem kóz ilindiriwge júreksinbey, tań aǵarıp, bórilerdiń ulıwı basılaman degenshe otlarǵa otın salıp turıwdı

kende qılmadı.

Bektemir ózine ózi razı bolǵanday mıltıqtıń ele suwıy qoymaǵan tútesinen uslap, boyın tikledi. Taǵı bir jerlerden qáwip dónip turǵan joq pa eken, degen oy menen átirapqa kóz jiberdi. Soń tósewli turǵan at jabıwına otırdı. Jaqın jerdegi qorjındı

alıp, bawın sheshti. Sóniwge beyimlesken otqa seksewil tasladı. Ot jalınlap janıp, átiraptı jaqtırttı. Qorjındı ashıp teri

qaltaǵa salınǵan oq dári menen qorǵasındı shıǵarıp qoydı. Soń súmbeni alıp, mıltıǵın oqlay basladı.

Kóklem tańı atıwǵa jaqın edi. On tórtinde tolısıp, endigi jaǵında jartı pátirge megzep qalǵan ay batıs táreptegi qum tóbeshiklerdiń arǵı jaǵına batıwǵa beyimlesip atırǵan bolsa, shıǵıs tárepten atıwǵa beyimlesken tańnıń xabarshısı yańlı ele kózge kórinbey atırǵan quyashtıń nurları aspannıń bir bólegin aǵarta basladı. Tań juldızı dep atalǵan Sholpan jarqırap kózge tústi. ―Zulqumar‖ dep sıbırlandı oqlanǵan mıltıǵın qoyıp atırıp juldızǵa kózi túsken Bektemir. Sholpan juldızı hár saparı shıǵıs tamannan kórinip, sońınan batıp baratırǵanda onı gúzetip otırıw Bektemir ushın ádetke aylanıp ketken. Negedur ol bárqulla ózi tigilip turǵan juldızdıń atın aytpas, al ―Zulqumar‖ dep tákirarlawdı bolsa hesh qashan umıtqan emes. Bul saparı da solay boldı. Jarıq juldızdan kóz úzbey, dógerektegi qáwip-qáterdi

115

birqansha máwritke umıtqan mergen ―Zulqumar, Zulqumar‖ dep sıbırlanar edi. Jer aylanar, quyash shıǵıp, ay batıp barar, túsip kiyatırǵan jaqtı dúz ańların pana izlewge májbúrlep, olar topar-

toparı menen, birim-birimlep uyalarına qaray jol alar, Bektemirdiń bolsa olar menen isi joq sıyaqlı, uyqılap ketken dep oylar bolsaq kózi ashıq halatta shıǵısqa tigilip, bir sózdi tákirar-tákirar sıbırlay berdi.

Keshe quyash nurlarında qıza baslaǵan qumlar tańǵı salqında suwındı hám jeńil ǵana duman kóterildi. Ay nurı menen quyash nurı shapırısıp, ol duman menen qosılǵan soń shól qoynın ájayıp

bir kórinis qorshap aldı.

— W-w-w-

Toswwww!ınnan baslanıp uzaq sozılǵan muńlı hám húreyli ún shól qoynın jańǵırıqlatıp jiberdi. Bir sózdi tákirarlap, juldızdan

kóz almay tigilip otırǵan Bektemir shorshıp tústi.

Dawıs Bektemirdiń jelke tusınan esitildi. Erksiz túrde izine burıldı. Yarım pátir kibi kórinistegi ay, kósh qonıs basqan tóbeniń kún batar tárepindegi qum tóbeshiktiń ústine sırlı nurın shashıp turar edi. Misli ol qol sozım jerde turǵanday, bálentlikke kóterilgen adam onı arqayın alma kibi úzip alatuǵınday túyiler, al házir ǵana kósh adamları menen tınımsız úrip atırǵan iytlerdiń zárresin ushırǵan húreyli hám muńlı dawıs shıǵarǵan, tóbeshikte turıp ayǵa ulıǵan bóriniń bahaybat qulaǵı ayǵa tiyiptiyip ketetuǵınday bolıp kórindi. ―Keshegi bóri‖, dep oyladı Bektemir. Dárhal mergenlik tájiriybesi menen eki aralıqtı shamaladı. Aralıq qırq-eliw adımnan alıs emes. Tútesi uzın qara mıltıqtıń oǵı kóz jeter jerde kóringen qaranıń nıshanǵa alınǵan jerin tesip ótetuǵının bir neshe márte óz kózi menen kórip, isenim hasıl etken Bektemir bórige oq darıtıw múmkin ekenin anıq bildi.

Bóri uzınnan-uzaq ulıdı. Ízalı hám muńlı dawıs átiraptı lárzege keltirdi. Negedur iytlerge shekem shabalanıwdı toqtatıp, tım-tırıs bolıp qaldı.

―Árwaq pa, jin be, shaytan ba? Bul ne bále, ózi?‖ Bektemirdiń qıyalınan usınday oylar ótti. ―Házir bilemiz, ne ekenin‖.

Mergen qaptalın sıypalap, aldın ala, kúndiz tayarlap qoyǵan seksewildiń asha tayaǵın qumǵa shanıshtı. Dizerlep otırıp, mıltıǵın qolına aldı, súmbesin ashaǵa qoyıp, batıp baratırǵan

ay menen shıǵıp kiyatırǵan quyashtıń shapırasqan jaqtısında anıq kózge taslanǵan bahaybat bórini mıltıqtıń qarawılına ildirdi. Sırlı jaqtıda ulıǵan bóriniń tulǵası sonday iri bolıp kóriner

edi, mergenniń kóńilinen: ―bul bórini oq alar ma eken?‖ degen gúman bas kóterip ótti. Júrektiń tusın dusmalladı, soń ―bismilla‖

116

dep mıltıq tútesiniń tawsılǵan jerine bekitilgen shaqmaq tastı oń qolınıń bas barmaǵı menen bir-birine súykep, ushqın shıǵardı. ― Jalt‖ etip shıqqan ushqınnan mıltıqtıń qundaǵın iynine tiregen Bektemirdiń qatal júzi bir máwrit kórinip ketken bolsa

da qurǵaq paxta pilte tutana qoymadı. Eki-úsh márte islengen háreketten soń paxta tutanıp, oq-dárige qaray órmeley basladı. Mergen mıltıqtıń tútesin qasqırǵa qarattı. ―Tars‖ etken ses tań aldında múlgiwge beyimlesken adamlar menen qumlardı seskenderip jiberdi. Az waqıtta mıltıq tútini tarqadı. Qasqır sol turǵan ornınan bir qarıs ta jıljımaǵan edi, ol da azday ızalı dawıs

penen ayǵa qarap sozıp-sozıp ulıp edi, esitkenlerdiń quyqaları juwlap ketti.

Bektemir mıltıqtı jerge qoyıp kózlerin uwqaladı, uyqıda emespen be ózi degen qıyal menen júzin shappatlap qoydı, oyaw ekenine isengennen soń hawlıǵayın dedi, «ástapıralla, ástapıralla»

dep, ishinen káliyma qaytardı. Ay tóbeshikten asırılıp kórinbey qaldı. Aydıń sońǵı sáwleleri menen birge kóship ketken bult sayası kibi aybatlı qasqır kelbeti de ǵayıp bolǵan edi.

Haldan tayǵan mergen barlıǵına qolın bir siltep, tonın basına qoyıp, ózin jerge tasladı. Qulashın jayıp jiberip, siyreklesip baratırǵan juldızlarǵa názer saldı. Kóp ótpey uyqılap ketti. Bolıp ótken waqıyalar onı túsinde de tınısh qoymadı.

Awılda, anasınıń janında jalańayaq, kóyleksheń turǵan emish. Shóllegenin aytıp, suw sorap atır, anası ―suw joq balam, shólińdi ayran basadı‖ dep usınǵan sháńgil qabaqtı alaman, dep qolın sozsa qolı hesh jetpes, anasına jaqınlamaqshı bolıp adım atsa ol da kem-kem qashıqlay berer emish. ―Haw, anam ólmegen, tiri qusaydı ǵoy‖, degen oy kewlinde álle bir úmit ushqınların oyatar, sháńgil qabaqtı almaqshı bolıp jan-táni menen umtılar, shóllep ańqası keber, erinleri qaq-qaq jarılıp ketken, jaralar ashıy baslar,

biraq shólge de, jaraǵa da málham bolmaqshı anası usınǵan ayranǵa qolı jetpeydi. Oǵan ókinedi, qorlıǵı kelip jılaǵısı, birewge

dártin aytıp shaǵınǵısı keledi, átirapına qaraydı, biraq hesh kimdi kóre almaydı. ―Apa, suw...‖ dep ıńırsıydı, biraq onıń dawısın hesh kim, sozsa qolı jetetuǵın jerde turǵan anası da, hátteki ózi de esitpeydi.

Bir waqıtları Hákimqul payda boladı, ol atqa minip alǵan, aldına shashları mayda órilgen, ózine jarasıp turatuǵın qızıl kóylegin kiygen Zulqumardı otırǵızǵan. Bektemir oǵan óziniń shóllep ólerge kelgenin ayta baslaydı, bir sarqum suw soraydı. Á lleqayaqtan Zulqumardıń qolında qum menen jaqsılap ısıp tazalanǵanlıqtan altınday jaltırap turǵan mıs dúń payda boladı,

117

bir qolına gúmistey jaltırap kózdi qamastırǵan sarqum alıp, dúńdegi muzday suwdan quyıp, Bektemirge usınadı:— má, iship shólińdi bas, — dep jaǵımlı kúlimsirep qoyadı, qolın sozıp sarqumdı endi uslayman degende Hákimqul Zulqumardıń qolın qaǵıp jiberedi, muzday suw tamshıları álleqaydan túsip turǵan nurlarda jaltırap hawada tawlanadı, soń qumlaq jerge aqırın sińe baslaydı.

― Men shólden ólemen Hákimqul dostım, sen nege suwdı tógeseń‖, deydi Bektemir. ―Zulqumardıń usınǵanı suw emes, ol jılannıń záhári ǵoy, seni ólimnen saqlap qaldım, men saǵan dospan aqırı‖,

dep Hákimqul kúledi, awızları qıysayıp, kúlgeni jılaǵanǵa megzep ketedi. ―Záhár bolsa da shólimdi bassın, quyıp ber‖, deydi mergen Zulqumarǵa. ―Bul záhár emes, Hákimqul aldaydı, qudıq suwı, muzday, má shólińdi qandır‖, dep qız taǵı suw usınadı, ―Hákimqul tógip taslamasın‖ degen gúman menen oǵan qaraydı, onıń eki qolı baylawlı, attıń uzın qıl arqan shılbırı menen baylanıptı. ―Endi

shólimdi qandıraman‖, dep quwanıp sarqumdı qolına alıp edi, hár biri bir qarıs keletuǵın ótkir tırnaqları bar bahaybat pánje suwdı taǵı qumǵa tókti. Bektemir burılıp qarsı aldında turǵan bahaybat qasqırdı kóredi, kózleri qantalasıp, tili salbıraǵan qasqırdıń aldınǵı azıwları sonday úlken, ―bunday da boladı eken‖ dep oylaydı Bektemir tańlanıp. Sonda qasqır adamǵa uqsap sóyley

baslaydı: ―Háy, sen nege maǵan oq úzip, oq-dári zayalaysań, kórdiń be, maǵan ájel darımaydı, men shól árwaǵıman‖, deydi ol. Tilinen aqqan silekey qumda kishigirim kólmek payda etedi. Mergenniń oǵan suqlanıp qaraǵanın sezgen qasqır ―suw, áne suw, ish, qandır shólińdi‖ dep gúrkireydi. Bektemir kólmekke eńkeye bergende anası payda boladı. ―Má, ayran, qasqırdıń awzınan ishpe!‖, dep qıshqıradı. Usı payıtları qay jaqtan payda bolǵanı namálim, appaq qus mergenniń júzin sıypap ótkendey boladı hám onıń ornı negedur qıza baslaydı. Bektemir oyanıp ketedi. Qıyalap túsken quyash nurları júzin qızdıra baslaǵan eken. Tańlayı kewip shóllegen, qolın sozıp mesti aldı da, tıǵının suwırıp, uyqıdan házir oyanǵanına qaramastan, muzday ayrandı tawsılǵansha simirdi. Sońınan barıp átirapqa názer tasladı. Otlardıń jalını páseygen, búgingi aqshamdı ótken túnge salıstırǵanda tınısh atqarǵan kósh adamları ǵańǵır-gúńgir sóylesip, azanǵı halqastıń ǵamına kirisken, kósh qonǵan tóbeniń eteginde shashılıp jatırǵan, ǵajılıp qalǵan súyeklerge qonǵan ǵarǵa-quzǵınnıń, olardı dógereklep júrgen saǵalporsıqtıń sesti esitiler edi. Solay etip, alıs mánzillerdi názerge

alıp saparǵa atlanǵan kóshtiń sahra qoynındaǵı taǵı bir aqshamı izde qaldı.

118

7

Subhan júzbası aqırı óz degenine jetken edi. Bektemirdiń anasın kóndirdi. Ózine toq xojalıqtan, baydıń balası bolǵan Hákimqul da nókerlikke birge baratuǵın boldı. Onı úgitlegen hesh kim joq. Ákesi aldına shaqırıp: ―Sen bala nókerlikti Bektemir menen birge jılqıǵa barıwday kórip júripseń ǵoy shaması, ol jan alıp, jan beretuǵın sawda, seni hesh kim zorlap atırǵan joq, gójeńdi shayqamay úyde otır, erjettiń, úylen, Zulqumar boyjetip qalıptı, bilemen, ózińniń de oǵan degen kewliń joq emes shıǵar‖, dep támbisin berdi. Soǵan qaramastan, Bektemir azıǵın alıp, atın minip, ákesinen qalǵan jaraǵın asınıp, Jurındı anasına, anasın qudayǵa tapsırıp, Subhan júzbası menen wádelesken jerge kelgende, Hákimqul ákesine kórinbey úyinen qashıp shıqtı. Sarı ayǵırdı minip alǵan. Quralı joq. Ákesiniń razı bolmaytuǵının bilgen júzbası ári-beri ―izińe qayt‖, dep kórip edi, tıńlamadı, qalmay ere berdi. At qulaǵında oynaytuǵın

shabandoz, ájelden qaytpaytuǵın qıpshaqtıń alańǵasar márt jigitleri Subhan júzbasıǵa da kerek edi. Aqırında barlıǵı, nókerlikke kelisim bergenler, on segiz-jigirma jaslardaǵı jigitler edi, Buxaraǵa birge ketti.

Ámirdiń láshkeri qalaǵa jaqın jerdegi bir awılda turatuǵın edi. Tazadan alınǵanlar barǵan kúnniń erteńine tayarlıqqa tústi. Atqa miniwdiń túrli jolların Bektemir tez meńgerdi. Hákimqul da onnan qalıspaytuǵın edi. Jelip baratırıp qılıshtı qınnan suwırıw, ońlı-sol siltep, tikeytip qoyılǵan tallardı shawıp taslaw, qayta qınǵa salıp, nayzanı alǵa tuwrılaw, baratırǵan epkin menen

sabannan soǵılǵan adam súwretin nayzalap izge qaytıw uqsaǵan mashıqlardı hár kúni tákirarlay beriw janǵa tiydi. Onıń ústine onbasılardıń qatallıǵın aytpaysań ba? Qural-jaraqtı qum menen ısqılap aynaday jıltıratıw, attı juwıp-taraw, óz asıńdı óziń

tayarlaw, kiyimińdi óziń juwıp, óziń jamaw, qullası nókerliktiń tawsılmaytuǵın mashqalaları awırlıq etip, awıl jigitleri kóp qıynaldı.

Qıyınshılıqlarda Bektemirdi bir shiyrin qıyal jubatar edi. Nóker kún boyı, hátteki aqshamları ne orınlaw dárkar bolsa hámmesin bárjay etkennen keyin Hákimqul ekewi jasaytuǵın ójireden tısqa shıǵıp, awlaǵıraqta otırıp alıp, Sholpan juldızın

gúzeter, eger keshqurın kúnshıǵıs tárepte jarqırap turǵan payıtın tamashalawǵa úlgermese tańda hámmeden burın oyanıp, atxana betke keter hám tań sholpanına uzaq-uzaq tigiler, ózgeler esitip qoymasın

dep ―Zulqumar‖ degen sózdi ishinen tákirarlay berer edi. Solay

119

etip, hár kúni elde qalǵan Zulqumarǵa, anasına, Jurın jorasına bolǵan saǵınısh háwirin basıp júrdi. Taǵı bir qádirdanı bar, ol janında júrgen Hákimqul.

Balalıqtaǵı sada arzıwlar shınlıqqa aylanǵan edi. Dúnyada eki Barshınay bolmaǵanınday qıpshaq awılında eki Zulqumar joq, al bir Zulqumarǵa Bektemir qanday ashıq hám biyqarar bolsa, onıń dostı Hákimqul da Zulqumardı janınday jaqsı kóretuǵın, biraq

onı dostına bildirmes, kewliniń túpkirinde, jeti qabat perdeniń artındaǵı jeti márte qulıp urılǵan sır sandıǵında saqlar edi.

Ol da aqshamları Zulqumardı túslerinde kórer, tilleser, gózzal qızǵa óziniń pinhamı muhabbatın bayan qılar, Bektemirden de beterirek jaqsı kóretuǵının aytıp bar dawısı menen jar salar, janındaǵı Bektemir búyirine túrtip oyatqanda ―sırımdı dostım bilip qoymadı ma eken‖ degen gúman menen qısınǵanınan qara terge túsip, tonın búrkenip arman qarap jatıp alǵanı kóp márte qaytalandı. Saǵınıshtan júdep, awılına qashıp ketiwdi de oylap kórdi. Hár saparı keshqurın atınıń erin alıp, seyisxanaǵa baylap

atırıp qıyalınan: ―Búgin hámme uyqılaǵan payıtta qashıp ketsem...‖ degen oy kesher edi. Kóp ótpey qıyalına: ―Bektemir ne? Onı qalay taslap ketemen?‖, degen soraw keler hám oǵan hár saparı juwap tappay qıynaldı. Bektemir balalıqtan oynap ósken dostı. Ekinshi tamanınan qaytıp barsa awıllasları, bárinen beter Zulqumar ne oylaydı?

—Qıyınshılıqqa shıdamay, urıstan qorqıp qaytıp keldi,

—dep hár kim artınan qol shoshaytıp kúlmey me? Bektemir erteń urısqa qatnasıp, olja hám sarıpaylar jáne ataq penen aman-esen awılǵa barsa, awıllasları onı batır azamat sıpatında qarsı alsa...

Á sirese, Zulqumar... Onda bir ózi qashıp kete almaydı. Bektemir menen birge ketse she?

Bir saparı jatar payıtı Bektemirdi tısqarıǵa jeteledi. ―Aytatuǵın gápi bar shıǵar‖, dep oylaǵan Bektemir izine ere berdi. Ádewir shetkerige shıqqannan soń irkildi.

—Ne aytpaqshısań? — dedi Bektemir sıbırlap.

—Awıldı qattı saǵındım, Bektemir. Qashayıq. Men bárin oylap-piship qoyıppan. Saqshıǵa bir-eki gúmis teńge bersek, bizler at shaptırım uzaqlap ketkenshe, bizdi joqlamaydı. Joldı shamalap bilemen. Artıq shıday almayman. Júzbası da, onbası da buyrıq bere berip, qanıma toydırdı. Qashayıq, — dedi entigip.

—Hákimqul, — dedi Bektemir dawısın sál kóterińkirep. Men

nókerlikke óz erkim menen keldim. Qashıp qayda baraman. ―Ya baq,

ya sharbaq‖ degen. Zulqumarǵa ne aytaman. Yaq, men shıdayman.

120