Kenesbay Karimov Agabiy

Allambergen saqshı eki ottıń ortasında qalıp, ishi órtener edi. ―Bılay tartsa ógiz ólmekshi, bılay súyrese arba sınbaqshı‖. Bir sheshimge kele almay-aq qasına eki-úsh jigitti aldı. ―Azıq toplaymız‖ degen sıltaw menen kúndi tús qıldı. Jigitlerdi baslap Eralı baydıń awılına aparatuǵın úlken jolǵa tústi. Soń qasındaǵılarǵa negedur jol dógeregin tintiwdi buyırdı. Hesh bir oydıń basına bas jip taǵa almay qas qarayıp, gewgim tartqansha awıl menen úlken jol ortasında bir nárse izlegen kisige uqsap barıp kelip, gibirtiklep júrdi. Keyin jigitlerge biydiń hám

onıń adamlarınıń kózine túspey úylerine barıp qonıwdı tapsırdı, tań azanda, ele el uyqısınan turmay atırıp awıldıń sırtında, úlken jol dárbentinde tabısatuǵın bolıp tarqastı.

Tún jarpına shekem Seytmurattı saqshılıqqa jiberdi, qorazdıń birinshi shaqırımında almasatuǵın boldı, bul sumlıǵın sherigi ańlap qalıp, ya álle bir gúman tuwdırmaslıǵı ushın ―házir qattı uyqım kelip turıptı‖ degen sıltaw menen búrkegen boldı. Ádettegi ornında jatqanı menen kózlerine juwǵarada uyqı darımadı, aqıloyında Taǵabergenniń táǵdiri edi. Bir jambasınan ekinshi jambasına awdarılıp túsip dóńbekshiy berdi. Ne qılıw kerek? Ne qılıw kerek? Awıldıń qorazları tún jarpı bolǵanlıǵın álemge xabarlap, jalpılamay jarıspaqqa shaqırǵan payıtta da bir sheshimge kele almaǵan edi.

Kóp ótpey Seytmurat keldi. Etigin sheship, kiyizge ótti. Allambergen ózin uyqılaǵanǵa salıp kózlerin jumıp alǵan edi. Seytmurat eki-úsh márte julqılaǵanda barıp kózlerin ashıp, sherigine ańırayıp qaradı.

—Ne? Tún jarpı bolıp qaldı ma? — dedi uyqısıraǵanǵa megzetilgen dawıs penen.

—Qulaǵıńdı túrip tıńlap al, qorazlar ne dep shaqırıp atır,

—dedi kewlinde sumlıǵı joq Seytmurat. Kún ádewir salqın tartıptı, qalıńıraq kiyin.

—Yaqshı. Dógerekte adam-padam, ya iyt-qus kórinbedi me?

—Házir ay súttey jarıq, jerge iyne tússe kórinedi. Hesh báleden dárek joq. Biraq eski rash bette bir nárse qarańladı. Jolbarıs-polbarıs bolıp júrmesin taǵı. Ol tárepke adım ata kórme. Áwliyege túnep qaytqan jolbarıs qaytısın adam aladı, deydi. ―Hap‖ dep arqasına salıp ketpesin, taǵı.

—Pay dálkeklesetuǵın jerdi tapqanıńa qara. Bul jerlerde jolbarıs ne jesin? Saǵal-porsıq shıǵar, shaqırawıqlardı ańlıp júrgen!

—Mágar solay shıǵar. Jaman aytpay jaqsı joq. Sonda da saq bolagór, — dep támbiledi Seytmurat.

101

― Bir nárseden seziklengen joq pa eken mınaw‖, dep oyladı Allambergen ishinen. ―Eger Taǵabergen buǵan dus kelse júregi jarılıp, shawqım salıp pútkil awıldı ayaqqa turǵızar‖. Bunday kewilsiz waqıyanıń aldın alıw maqsetinde Seytmurat penen jayaw gúrrińdi dawam ettirmey, sherim etigin ayaǵına kiyip, qolına shoqmarın alıp, úyden shıqtı.

Kóktegi ay keshegiden de bálentirekke kóterilip, gúzdiń jaqınlap kiyatırǵanınıń belgisi seziledi. Kún boyı qıynaǵan

oylar, qorıǵan jerge ósh bolatuǵın jánliklerge megzep, sanasında taǵı úymelese basladı. Ne qılıw kerek? Sol oyǵa juwap tabaman degenshe qorıqshılıqta hár tún sayın adımlap shıǵatuǵın aralıqtı qalay júrip ótkenin ańǵarmadı. Hár saparı parlaǵan ay nurlarında anıq kórinip turǵan rash tamanǵa qarap-qarap qoyadı. Qırsıǵına ol tamannan elp etken kóleńke kózge túspeydi. Qorazlar neshinshi márte shaqıra basladı. Tań atıwǵa jaqınlap kiyatırǵan edi. Bir sheshimge keldi aqırında! Dógeregin serlep, qarap turǵan kózlerdiń joq ekenligine isenip aldı da, jolın rash tamanǵa burdı. Qol sozım jerde turǵanday bolıp kóringen rash jetkermey ketti. Mine, bálentke kóterilip, qaytadan páske tústi. Izindegi atxana da, awıl

da kórinbey qaldı...

—Taǵabergen, — dedi aqırın dawıs penen. Tamaǵınan shıqqan sesti ózi de esitken joq, biraq qıyalında ay nurına kómilgen pútkil átirap onıń dawısınan lárzem alıp, silkinip ketken yańlı

edi.

Bul attı ekinshi márte tilge alıwǵa júregi dawamadı, demin ishine tartıp, juwap kúte basladı. Qanday da bir ishki tuyǵı menen seyistiń usı átirapta, alıs emes, al jaqın jerde panalap turǵanın sezer edi. Ishki tuyǵı onı aldamaǵan eken. Kóp ótpey ay nurında uzın kóleńke payda boldı. Sońınan ashlıq hám awır jaradan tıytıqlap boldırǵan, azǵınlıǵı sebepli boyı burınǵıdan

beter uzın bolıp kóringen Taǵabergen seyis Allambergenniń aldına keldi.

Hal-awhal sorasıp, shúyirkelesip turatuǵın máwrit emes. Seyistiń basında ájel qılıshı jalańashlanǵan, onnan seyisti xabardar etken adamǵa da jaza tabılar edi, sonlıqtan sóylesiwler qısqa boldı.

—Taǵabergen, — dedi Allambergen sıbırlanıp. — Xabarıń bolǵan shıǵar, seni izlewdi Qulshı biy maǵan buyırdı. Sol ushın hesh eglenbesten jolǵa tús. Jaqsısı, Xiywa tamanǵa ket, Sır boyına ketseń de dáregiń esitilip qalar. Shamań kelse dáryanıń ayaǵına, Dáwqara tamanlarǵa, qaraqalpaq aǵayinlerdi saǵala.

102

—Qayaqqa baraman, — dedi sıbırlaǵan Taǵabergen. Alıs jolǵa jarar ma ekenmen. Jaram irińlesip atır. Dawısınan, tik ayaǵında

tura almay tentireklep-tentireklep ketiwinen úmitsizlik seziler edi.

—Bir ilajın qıl. Bileseń, qolǵa tússeń seni ayap otırmaydı.

Mına nandı al. Allambergen qoynınan nan shıǵarıp, seyiske usındı. Mınaw azı-kem pul, dártińe asar, kerek bolar, qarız emes, qolımdı qaytarma, xalısalla, reti kelse qaytararsań, qaytpasa alladan... At minip ketkenińde bolar edi, at joǵalǵanı biliniwden izińe túsip, tawıp aladı. Bol, Taǵabergen, eglenbe endi, alla yar bolsın saǵan.

Taǵabergennen juwap bolmadı. Bir orında tabjılmay turar edi.

— Qayda, qayda baraman... Oǵan kúsh-quwatım jete me? — dep sıbırlandı. Saqshınıń kewli ushın usınǵanların alıp qoynına

salıp qoydı. — Báribir raxmet saǵan, Allambergen. Kel, sońǵı márte qushaqlap qoyayın, bálki tańla mashharda taǵı gezlesiw nesip eter, kim bilsin?

Olar qushaqlasıp xoshlastı. Artıq eglene beriw qáterli edi.

— Yaqshı, xosh alliyar, seni allaǵa tapsırdım, — dedi Allambergen pás dawıs penen. Kózlerine kelgen jastı sıpırıwǵa uyaldı. Satqın hawazı qaltırap, onıń ishinen jılap atırǵanın

pash eter edi. Tezlik penen awıl menen bulardı bólip turǵan rashqa qaray umtıldı hám biyikten ótip kózden ǵayıp boldı. Ol ishinen

óz-ózine razı bolsa da, táǵdirge narazı edi. ―Adamlar ne ushın bunshelli rehimsiz, táǵdir nege bunshelli qatal. Taǵabergenniń bul yalǵanshıda mennen ózge hesh kimi joq. Ólsem ólemen, biraq onı hesh qashan uslap bermeymen. Hesh kimge, hátteki Qulshı biyge de‖. Q ulshı biy ádalatlı edi. Biraq búgin Taǵabergen qolǵa tússe onı

Q ojamyardıń qolına bermewge ilajı joq ekenligin Qulshı biy

de, Taǵabergen de, Allambergen saqshı da anıq biler, qol-ayaǵı baylanıp, Tólesinniń qandarı sıpatında mańǵıtlardıń qolına

túsiw Taǵabergen ushın azaplı qıynawlar, qorlanıw hám qorqınıshlı ólim tabıw degeni edi.

Táǵdir menen jekkelikke, ádilsizlikke nalınǵan bolsa da, keńnen adım taslap, atxana tamanǵa kiyatırǵan Allambergen saqshı iynine artılǵan hám salmaǵı hújdanın ezip atırǵan júkten azat bolǵanına quwandı. ―Ele tańǵa shekem kóp waqıt bar, házir jolǵa tússe, jaqtı túskenshe biraz joldı basadı, bir jerlerde panalap, aqsham jolın dawam etse kóp ótpey qáwip-qáterden alısta boladı, jolında jaqsılardı gezlestirse, járdem qılar, mánziline jetiwge,

á jelden qutılıwǵa kómekleser, álem keń...‖ degen oylar menen ádewir jubanıp, óziniń qılǵan isinen, Qulshı biydiń bergen hámirin

103

orınlawdıń ornına onıń kerisin qılǵanına qıynalmadı, ruwxında qanday da bir jeńillik, qılǵan háreketinen qanaatlanıw sezimi payda boldı.

Aydıń aydın jaqtısında uzarıp kóringen sayanıń iyesi, yaǵnıy Taǵabergen seyis kóp waqıtqa shekem turǵan ornınan qozǵalıwdı qıyalına keltirmedi. Sol ornında mal baylaw ushın kómilgen baqan kibi qaqayıp tura berdi. Átirapta saǵallar ulır, awıl qorazları neshinshi márte saz dawısqa salıp úyrenshikli qosıǵın tákirarlar,

temir qazıq juldızın aylanǵan ―Aqboz at‖ juldızlar shoǵırı juldızlarǵa tolı sheksiz aspannıń arqa tárepindegi jer menen jiyeklesken tusına barıp qaldı. Tik ayaqta turıp uyqılay beretuǵın jılqı kibi ol da kózlerin jumbastan, harıp-sharshaǵan sanasına hám haldan tayǵan denesine quwat beretuǵın uyqıǵa ketti me eken?

Ol uyqılamaǵan, harǵın ruwxında arpalısıp gúresip, birese birinshisi, birese ekinshisi ústem kelip, onı úshinshisi ısırıp

taslap atırǵan oylar iskenjesinen qutıla almay atırǵan edi.

―Meni izlewge, meni qıdırıwǵa adam jibergen, Allambergendi jibergen‖, dep oyladı seyis. ―Muddáhám kek alıw edi, tilsiz janıwarǵa qastıyanlıq etken, hám gózzal, hám kórkem, hám shapqır attıń tek óziniki, tek tánha óziniki bolıwın qálegen, ishkirne, qızǵanshaq hám jawız adamnıń yaǵnıy Tólesinniń jup jaǵasınan tutıp, onıń kózine tik qaraw edi, qınnan suwırılıp, alqımına tirelgen, ótkir hám jalańash qanjardı, basına dónip turǵan ájeldi kórgende onıń dógerekke bárqulla ashkózlik penen baqqan kózlerinde jerkenishli qorqınıshtıń súwretin kóriw, tilsiz bir janıwar basınan keshirgen halattıń júzden birin namárt Tólesinniń bastan keshirgenin kóriw tilegine eristim‖, dep qanaatlanıw menen esledi. ―Biraq óltiriw shárt emes edi, ájel aldında sharasız qaltırawınıń

ózi oǵan bir ómirlik sabaq bolıp qalar edi. Ne shara, solay bolıp qaldı, oǵan ókinbese de boladı, ókingen menen de ol waqıyalardı izge qaytarıwdıń hesh qanday ilajı joq.

Endi ne qılmaq kerek? Alıslarǵa ketip qalmaq kerek pe? Ájelden qashpaq kerek pe? Onnan qashıp qutılıwdıń ilajı bolar

ma eken? Bir márte qashıp qutılǵanı, qalay qutılǵanı tek ózine ǵana ayan. Taǵı qutılıwdıń imkanı bar ma eken?‖

Oylar qıyalında shaqmaq tezliginde payda bolar hám aspannan aǵıp túsken juldız tezliginde sheksiz qarańǵılıqqa ǵarq bolar hám onıń ornın ekinshisi kelip iyeler, olardıń ishinen eń kereklisin tańlap alǵansha, onıń ornın basqası almastırar edi. Negedur bul jarıq álemdi álle qashan tárk etken anası yadına tústi. Mine, ol jılqılar úyiri arasında mańlayındaǵı qasqası

104

bir qarıs keletuǵın torı qulınǵa suqlanıp qarap turıptı. Qulın sawırısı tep-tegis, mańlayında qasqası bar, biraq túsi qulınǵa megzegen torı emes, al jiyren biyeniń emsheklerin qumarlanıp sorıy baslaydı. Bes-altı jasar Taǵabergenniń de anasınıń kóksine betin basqısı keledi, áne qulın sútke toyıp, emsheklerdi tınıshına qoyıp, oyın izley baslaydı, anasına ―kel oynayıq‖ degen yańlı súykelip-súykelip qoyadı, onıń qılıqlarınan biyzarǵa kelgen biye qulındı tumsıǵı menen iyterip jiberip, otlawǵa mashqul boladı. Onıń ornın taǵı bir elesler, qorqınıshlı, ǵázepli, jerkenishli súwretler iyelep edi, olardı ay nurında kem-kemnen uzarıp baratırǵan kóleńke iyesi eslegisi kelmedi, ol Taǵabergen basınan keshirgen qara kúnler elesi edi. Múmkin, kóleńke iyesi

eń sońǵı sheshiwshi máwritlerde basınan keshken jaǵımsız waqıyalardı emes, al jaǵımlı, bir zamatqa, qas-qaǵımǵa bolsa da eslegen insandı quwanıshlı muńǵa, tatlı sezimlerge bóleytuǵın máwritlerdi eslegisi kelgen shıǵar. Qalay degende de onıń sanasınan tuwılǵannan baslap tap házirge deyingi ómir jolı qap-qara hám qorǵasınday bultlar qaplaǵan aspandı kúshli jaqtısı menen bir zamatqa jaqtırtıp jiberetuǵın hám qas-qaǵım waqıtta izi de qalmaytuǵın jıldırım kibi jaqtırtıp ótti hám bultlı aspanday

túnergen kewlinde aqsham alıstan kóringen awıl otları kibi geybir jaqtılar qaldı, biraq olar da kóp uzamay sham kibi sónip, qaytadan zım-zıya qarańǵılıqqa aylandı.

Aqırında ol bir sheshimge kelip, bir oydıń basına bas jip taqqan yańlı ornınan bir qozǵalıp qoydı. Onı asıqtırıp atırǵan

bir nárse bar bolıp, ol sheksiz sahralardan, keń dalalardan, gúzdiń kesirinen sarǵısh tartıp qalǵan jaylawlardan asırılıp, kem-kem joqarı kóterilip kiyatırǵan, ele ózi kózge túse qoymasa da qızǵısh shapaqları aspannıń shıǵıs tárepine jayılıp, tún qarańǵılıǵınıń perdesin birte-birte túrip kiyatırǵan, táshwishler menen mashaqatlarǵa, gúreslerge qushaǵı tolı bolatuǵın kelesi kúnge qádem qoyıp, atıp kiyatırǵan tań edi.

Seyis bir máwritke bolsa da, quyashtıń tınımsız joqarı órlewin toqtatıwdı qáler, biraq bunday imkan, bunday qúdiret ózinde joq ekenligin anıq sezer, meyli, onday múmkinshilik bolmasa da eń bolmaǵanda qos qanatı joq ekenligine, házir bul táshwishli álemnen ushıp kete almaytuǵınlıǵına pushayman jer edi. Quyash tawlar artınan kóterilip, tańdı jaqınlatar, ol jaqınlaǵan sayın ólimnen

de awırıraq bir qáter jaqınlap kiyatırǵanın ay nurında kóp jerlerge shekem uzayıp ketken sayanıń iyesi pútkil denesi, pútkil sanası hám barlıǵı menen sezindi. Quyash shıǵıs jaqtan kóterilip kiyatırǵan bolsa, tolǵan ay bul waqıtları bálentten tómen túsip

105

júzindegi daqların quyashqa kórsetiwge uyalǵan kibi batıs tamanǵa eńkeye berdi. Al, shıǵıstan bolsa ay menen jamal-húsin jarıstırmaqshı kibi, tań juldızı Sholpan kórinip, jaqtı shasha

basladı.

―Endi báribir kesh boldı‖ dep oyladı seyis. ―Shapqır at penen ketseń de jarıq túskenshe awıldan uzay almaysań. Piyada qayda baraman? Jaram awır...‖.

Ol hálsizlikten eńkeyip qalǵan gewdesin tikledi. Qıyınshılıq penen awılǵa, eski japtıń rashına kóterildi. Aqırın qádem

taslap tanıs soqpaq penen ózi bunnan on-on bes kún burın Torıqasqanı jetekke alıp shıqqan, kóp jıllardan berli úyrenisip

qalǵan atxanaǵa qaray júrip kele berdi...

6

Sahra qumların qızdıra baslaǵan kóklem quyashı pesinnen awsa da, tóbeshikte tonın tósep, ústine sozılǵan Qulshı biy ornınan qozǵalmadı. Imkanı bolsa qaza qılmaytuǵın pesin namazınıń waqtı ótip ketti. Botabay ash bola basladı. Biydi ―álle uyqılap qaldı ma, oyatsam ba eken‖ dep ekilenip turdı da, batılı jetpedi. Bóktergidegi qorjında azıq-túlik, suwsın bar edi, biraq biyden burın tabaqqa qol sozıwǵa úyrenbegen Botabay qorjındı bóktergiden almadı. ―Aqsham qasqırlardıń qırsıǵınan uyqısı shala bolǵandı‖,

dep qumnıń etegine baylanǵan atlardı jılıstırıp, tonın tósep, kútiwden basqa ilajı qalmadı.

Q ulshı biy uyqılaw túwe, qalǵımaǵan edi. Awır oylar dizbegi báhár aspanında gezgen bultlar kibi orın almasar, olardıń hesh biri biydiń ruwxın tetiklestire almas, onıń esesine ókinish penen

qayǵı ákeler edi. ―Er basına kún tuwsa, etigi menen suw kesher, at basına kún tuwsa awızlıǵı menen suw isher‖ degeni usı ekendaǵı— dep oyladı. «Aqsuwattı taslap kóshiw kimniń qıyalına kelgen, bolmasa. Torıqasqa menen Tólesinniń ólimi, sońınan Taǵabergen, onnan keyin de talay waqıyalar bolǵan edi...»

Tómende at oqıranǵanda barıp biydiń oyları bólindi. ―Kim keldi eken? At nege oqırandı?‖ degen qıyal menen basın kóterip tómenge qaradı.

Bektemir kelgen. Atlar Temirkókti kórip oqıranǵan eken. ―Alısta bolsa kisnesken, jaqında bolsa tislesken‖, dep biykar aytılmaptı. Bul úsh ayǵır bir úyirde júrse tislesip, tebisip, ońıspas edi. Endi qara, birin-biri kórgende oy-bawırı úzilip iyiskelesiwin, egiz balalarday shúyirkelesiwin.

106

Attan túsken Bektemir biydiń bas kótergeninen onıń oyaw ekenin bilse de, janına shaqırmaǵansha kútti, joqarı kóterilmedi.

—Ha Bektemir, jaysha júrseń be? — dep dawısladı biy óziniń oyaw ekenligin bildirmekshi bolǵanday.

—Endigi qonısqa qolaylı orın izlep júrippen, — dep dawısladı Bektemir.

—Bermaǵan qara. Men turǵan jerden qolaylı jer kózińe tústi me? Túsken bolsa ayt. — Dawısı quwnaq esitildi.

—Bir-eki tóbeni kórip edim. Malımız benen úyimiz jaylasıwǵa kishilik qıladı-aw dep oyladım.

—Onda beri shıǵıńlar. Botabay, bóktergidegi qorjındı ala kel. Qorjınlar menen attıń jabıwın kótergen eki jigit qumshawıt tóbeniń basına shıqtı. Bul jerde kóklemniń janǵa jaǵımlı samalı esip turar edi. Bektemir qumnıń ústine attıń jabıwın jayıp jiberdi. Botabay qorjınnıń dizbesin jazdırıp, onnan sur gósh

penen suwsın alıp ortaǵa qoydı. Úshewi únsiz awqatlandı. Zerenlerge quyılǵan salqın suwsın shóllerdi qandırdı.

—Menińshe kóshti qarańǵı túspey turıp usı bálentke jaylastırsa boladı,— dedi biy Bektemirge qarap. Úyler menen qoslardı bir-birine jaqınlatıp, aylandırıp tigińler. Maldı

ortaǵa alamız. Ilajı bolsa tómennen seksewil sındırıp, mal turǵanday jerdi qoralaǵan maqul. Keshegi bóriler toparı búgin aqsham qarap jatadı, dep oylamay-aq qoyıń. Ot jaǵıw ushın seksewil ǵamlawdı umıtpań.

—Qullıq. Solay isleymiz, — dedi Bektemir. — Mágar, bul jerde eki-úsh kún eglenermiz. Qoylar qozılay basladı.

—Eki-úsh kúnnen zıyat egleniw qáterli. Kún ısıy basladı. Eger nábada jamǵır jawa qoymasa, qaqtıń suwı kewip ketedi. Sol ushın qaq suwına arqa súyemey dáryaǵa jaqınlap bara beriw kerek.

Shama menen aldımızdaǵı Aqshakólge shekem on-on bes kúnlik jol bar, onnan ótken soń jáne úsh kún kóshsek Qıpshaqqa tirelemiz, inshalla. Qalǵan joldı bir jaǵımızdı dáryaǵa súyenip, dawam ettiremiz. Oǵan shekem qoy qozılap bolar, kúnler de ısıp keter. Mınaw shóldiń de shóbi quwań tartıp, mal awzına ilinbey qalar.

Bul waqıtlarda kóz ushında kimi túyege, kimi eshekke, kimi atqa júk artqan kóshtiń aldı kórindi.

—Botabek, — dedi biy atqosshısına júzlenip. Báybishege ayt, otawdı tap biz otırǵan jerge tige bersin. Qalǵanlar, baǵana men aytqanday mollam dógerek, sheńber jasap ornalassın.

—Xup boladı.

—Al, endi barıńlar, kóshti qondırıwǵa basshılıq etińler.

107

Bektemirdiń táshwishi baslanǵan edi. Aldında bóriler toparı menen shayqaslardıń ekinshi túni kútip turdı. Ol qanday keshedi, házirinshe jalǵız alladan ózge hesh kimge de ayan emes. ―Saqlansańsaqlarman‖ degen. Sol ushın ǵapıl qalmaslıq kerek. Minseń kóligiń, jeseń tamaǵıń, eldiń sáni menen baylıǵı bolǵan maldı qorıw, onı dúz ańına, ash bórige bermew ushın shıbın jandı girewge tigiw kerek bolsa, solay islener edi. Diyqanshılıq etetuǵın

jeri joq, baǵı joq, malınan basqa baylıǵı joq sahra xalqı mal basınıń amanlıǵı ushın bóri me, basqa ań ba, qálegen maqluq penen bolsa da, jekpe-jek alısıwǵa tayar turıwı dárkar!

Kún pesinnen awıp, batısqa eńkeye baslaǵanda kóshtiń aldı bálent tóbeniń etegine jetip kelip, júklerin túsire basladı. Dáslep Botabay kórsetken orınǵa biydiń otawı tiklendi. Bektemirdiń tártip beriwi menen basqalar da kimi qosın, kimi jolım úyin tigiwge kiristi. Iri qaramalı, jılqısı, túyesi, qoy-eshkisiniń biydikinen basqasınikiniń padası bir, kimniń on-on bes bas qarası, kimniń jılqısı, bir-eki túyesi, jigirmalaǵan qoy-

janlıǵı bir jerge jámlenip, hár biri bir pada mal, bir úyir jılqı, bir otar qoy degendey súriw bolǵan, iyeleriniń kimi jalshı jallaǵan, kimi ózi qarawıllap júrgen, sol sebepten eki júzge shamalas xojalıqtıń kóshinde padanı qaraylawǵa bánt bolmaǵan erler de, hayallar da barshılıq edi. Qullası kóp waqıt ótpey-aq tóbeniń bası kishigirim bir awılǵa aylandı. Dúnya isiniń qızıǵına qarań,

qus ushsa qanatı talatuǵın keń maydanda tigilgen qos alaqanday ǵana jerdi iyeler bolsa da, óz qosın tikeytiw ushın orınǵa talasıp atırǵanlar da boldı, Qulman shopannıń erine megzegen hástedey qara kempiri ishinde álle nárseleri bar gebejeni arqalap, dáslepkilerden bolıp, terlep-tepship tóbeshikke kóterilip, boy tiklep atırǵan biydiń otawınıń janına gebejeni túsirip, az ǵana

waqıt entigin basıp, basqa dáskelerin joqarıǵa shıǵarmaq niyette tómenge túsip edi, úy dáskeleriniń qalǵanın iynine salıp, usındayda járdemlese qoyatuǵın kúyewi Qulman qoyshı menen qoy basında júrgen balalarınıń joqlıǵına nalınıp, mańlayı jerge

tiyip, eńbeklep shıqqanday tóbege shıǵıp qarasa, qoyıp ketken gebejesi ornında joq, basqa birewdiń dáskeleri turıptı. ―Kim eken birewdiń belgi qoyıp ketken ornın iyelegen? Kim ol? Adamlardı bassına ma?‖ Usınday oylar qıyalına keldi de sońınan tiline jetip bardı hám tóbeni basına kóterip, baqıra basladı.

— Mına qarań qalǵır kimniń múliki? Ilayım ısqatıńa buyırǵırdı kim qoyıp ketti bul jerge? Men ǵoy mańlayım jerge tiyip, qosımdı usı jerge tigemen dep, usı jerdi úsh ret tewip

108

kórip, belgilep ketken bolsam meniń gebejem qáne? Iyt aldı ma, qus aldı ma? Mına qarań qalǵırlardıń iyesi kim?

Hesh kim juwap bermedi. Dáskeniń iyesi de Qulmannıń qara kempirine uqsap iynindegisin qoya sala endigisin ákeliw ushın

tómenge ketken. Gebejeni duǵıjım qara bala ―jolda turıp, basqalarǵa kesent etpesin‖ degen pikir menen ortaraq jerge súyrep aparǵan edi.

Qara kempirdiń awzı tınar emes. Alıp kelgen dáskesiniń ústinde otırıp dem alar, ekinshiden kósh mashaqatlarınan kórgen azapların tili arqalı járiya etip, kimnendur ashıwın alar edi.

—Biyge qońsı qonıw bizdey shopannıń hayalına ılayıq kórilmep pe? Háy, quday bassınǵır. Qáne, qayaqtasań, kel beri, jasırınba? Eń, bolmasa mına múlikińe iyelik et, meniń gebejemdi tawıp ber.

Oǵan juwap qaytarǵanday hesh kim bolmadı, adamlar óz mashqalaları menen mashqul. Al, Qulmannıń hayalı bolsa júregindegi

dárt hásiretlerin tili arqalı tóger, biraq kókiregi jeńillesiwdiń ornına dárt penen beterirek tolar edi.

—Áne, bay bolıp, bala bolıp usındayda dártińe bir jaramasa,

qabıńdı qoldaspasa. Barlıǵı tańnıń atıwınan kúnniń batıwına deyin qoydıń izinde. Keshte qaralay óship keledi, taǵı bóri degen bále shıqqalı túni menen kirpik ilmeydi. Qalǵan jumıstıń barlıǵı meniń shińgiriktey jelkeme minip alǵan.

Endi bunnan bul jaǵı ózi qusap úy tigip, erleri xám balaları ushın jeytuǵın bir nárselerdiń ǵamın oylap táshwishke túsip atırǵan hayallar menen hámmege ortaq dártlerin gúrriń etiwdey bir gáp bolıp qaldı. Awıldıń barlıq hayalları bánt bolıwına qaramastan, hátteki kempirge bes adım aralıqta úy tigip atırǵan biydiń báybishesi menen onıń qasında kómeklesip turǵan Aybiybi de kempirdiń gáplerine jan qulaǵın túrip turǵan, Qulmannıń hayalı

da bul gáplerimdi, hámmeden de kóbirek báybishe esitsin dep aytpaqta hám maqsetine erispekte edi.

Tóbege kóterilip kiyatırǵan aqbozlaq, uzın boylı, qır murınlı, kiymesheginiń eki peshin qayırıp alǵan kelinshek iynindegi júgin kempirdiń janına ―dúrs‖ ettirip túsirip, ―úh‖ dep mańlayınıń terin sıpırdı.

—Mına tóbege shıǵaman dep dińkem qurıdı ǵoy, — dedi kempirden dártine sheriklik izlegen adamday. Sońınan dawısladı:— Aqjigit, kel mına júklerdi ana jerge apar, meniń dińkem qurıp

qaldı ǵoy.

—Háy Sárbiyke, qudaydan ǵana tapqır birew mına ǵana meniń úsh márte tewip, qosımdı tigemen degen jerime zatların qoyıp

109

ketipti ǵoy, — dedi. Ashıwı ádewir tarqap háwiri basılayın degen edi. Meniń qoyıp ketken gebejem joq. Mına dáskeler kimdiki ekenin bilmeyseń be?

—Óyp-pey sheshe, haw bul zatlar meniki ǵoy, — dedi tańlanǵan Sárbiyke.

—Seniki bolsa házir alıp, orındı bosat. Kempir taǵı pátke minejaq edi.

—Haw, házir sheshe, qudayǵa shúkir, qos tiksek, úy tiksek dógerek keńislik ǵoy. Mende tap usı jerge úyimdi tigeyin, degen oy bolǵan

joq, júgimdi qoya sala tómenge tústim. Házir alaman dáskemdi, Aqjigitke úyge orın belgilep qoya ǵoy dep tapsırǵanman.

—Onda meniń gebejem qáne?

—Házir tabılar, hesh qayda ketpegen shıǵar. Aqjigit, háy Aqjigit! Qayaqtasań, kelós beri.

Kóp ótpey sol dógerekte júrgen Qayır jetip keldi.

—Mına shesheńniń gebejesin tawıp ber, sen kórmediń be? Basqa payıtta abısınlar menen kelinler Qulmannıń kempirin ―qara sheshem‖ deytuǵın edi, kóz-kózge, júz-júzge túsip turǵannan keyin tiline tirelip turǵan sózdi irkip qalıp, ―mına shesheńniń‖ dedi.

—Mınaw ma? — dedi Qayır ortaraqta jatırǵan gebejeni

kórsetip.

Kempir otırǵan ornınan qozǵalmay bala kórsetken tárepke sıǵırayıp qaradı.

— Sol shıǵar, ákele ber.

Qayır mıqlı qolları menen gebejeni kóterip ákelip, kempirdiń aldına qoydı.

—Usı ma? Ap-awır ǵoy, ishinde ne bar, sheshe?

—Ne bolatuǵın edi, qazan-tabaq ǵoy, qaraǵım-aw. Gebeje meniki. Bunı ornınan kim qozǵadı eken?

—Baǵana joldan burıwlaw qoyayın, ayaq astında qalmasın dep men qozǵap edim. Dım awır eken. Joqarıǵa qalay alıp shıqtıńız, sheshe?

—Awır bolsa qáytemen. ―Basıńa tússe baspaqshı bolasań‖ degen. Kótere bereseń, balam. Kempir bayǵustıń ashıwı tarqap, ásirese Sárbiyke hám Qayır menen sóylesiklerden keyin kewli jayına túsken, endi tezirek qos tigip, qazan asıp, keshqurın otarlardı aydap keletuǵın ulların ash qaldırmawdıń táshwishin oylay baslaǵan edi. Qos tigetuǵın orın belgili. Shopannıń baspanalaytuǵın kórimsiz ǵana ıqtırmasına dárkar bolǵan qarataldıń bir-eki ayırbaqanı menen jeńil qadalar, ústine jabatuǵın jazda quyash nurında kúyrep, qısta qar-jamǵırlarda juwıla-juwıla aǵarıp ketken qoy júninen toqılǵan shalshalar, gebejedegi qazan-tabaq

110