Kenesbay Karimov Agabiy

edi. Onı túsinbegen ańǵal jigittiń albırawınıń ózi kúlkili emes pe?

— Yaǵaw aǵa, jımqırmadım. Yarım shaqırım jerde ájaǵamnıń úyi bar. Barǵansha juwırdım. Úyde hesh kim joq eken. Japsardaǵı keregeniń basınan mesti ala shıqsam, jeńgem menen dúgisip qaldım.

― Ha bala, ne urlap baratırsań?‖ dep asılmaqshı edi, tura qashtım. Ájaǵamdiki bolsa, meniki emes pe? Kózi ashıqpısań deymen, qaydan bildiń, onday bolǵanın? — dedi tapaltasqa qarap.

—Ayttım ǵoy mazasınan bildim, dep.

—Ózi sál ańǵalaqlaw, — dep qosıp qoydı Allambergen. Házil bunnan soń órbimedi. Jigitler tısqarıǵa shıǵıp, atlarına minip,

hár jer, hár jerdegi adam panalaǵanday orınlardı tintip kóriwge kiristi. Bul hal qas qarayǵansha dawam etti.

Keshqurın Qulshı biy jigitler menen sapardan kelip, otawına tústi. Kóp uzamay esikke kelgen Shaqshaq biyge jaǵdaydı túsindirdi.

—Taǵabergen bir iske qol urmasa bolǵanı ǵoy degen gúmanǵa barǵanım tiykarlı edi, — dedi Qulshı. — Biraq, kim biledi,

onı kórgen-bilgen, ya qolınan uslaǵan adam bolmasa. Dárwish kiyiminde júrgen urı emes ekenligine kim kepil? Sol ushın áliptiń artın baǵıp, biziń de gúmannan qalıs bolmaǵımız dárkar.

Bul sózlerdi biy, inisi Shaqshaqtan kóre ózine qarata aytqanday edi. — Kesh boldı, Maylıxoja menen onıń jigitlerine qonaq ası hám úy tayarlań. Qonaq bolsın. Seyisten jamanattan ózge xabaratar esitilmedi me?

—Joq, Maylıxojanıń xabarınan ózge hesh gáp esitilmey atır.

—Yaqshı, endigi esitilgeni jaqsı xabar bolǵay. Jańaǵı aytqanlarımdı orınla. Atlarına ot-jem, ózlerine qımız beriwdi umıtpa. Sońınan maǵan Allayar biy menen Atabay biylerdi shaqır.

Bar endi, men saparda sharshadım, namazshamǵa shekem azǵana tınıqsam...

Aǵasınıń tapsırmasın eki ayttırmay orınlaytuǵın Shaqshaq otawdan shıǵıp, Maylıxoja menen jigitlerine qonaq jay menen qonaq ası tayarlawdıń ǵamın jewge asıqtı. Taǵabergen seyisti izlep kelgen mańǵıt jigitleri Qulshı awılına dushpan emes, qonaq, al qonaqtı qonaq asısız jiberiw qıpshaqlardıń dástúrinde bolmaǵan shıǵar.

Q ulshı biy ushın Maylıxoja alıp kelgen xabar jaǵımsız tiydi. Qojamyardıń delbesıpat balası Tólesinniń kelbeti kóz aldına keldi. Sol ma eken Torıqasqanı jazım etken? Oǵan ekinshi gúdik kelip qosıldı. Taǵabergen seyis sonday iske qol urıwı múmkin be edi? Atqoradaǵı waqıya yadına keldi. Sonda seyis te Tólesinniń súwretine kirip qalǵan, kózleri adamǵa tik baqpas, bir

91

orında turmas, bir zatın joǵaltqan, ya bir jerge barıwdan keshikken adamǵa uqsap abırjıwǵa túser, bir orında qarar tawıp irkiliwge sabırı jetpes edi, biy óziniń uzın ba, qısqa ma ómirinde kóp nárseni kórip, kóp waqıyalardı basınan keshirgen, sol ushın da onday adamlar tiykarınan delbe, álle bir táshwishler ya turmıs soqqıları menen joǵaltıwlardan esinen ayrılǵan bolatuǵınlıǵın, olardıń qolınan hár bále keletuǵının ańlaǵan edi.

Eger, at ushın Taǵabergen seyis Tólesindi jazım etken bolsa, ózi qayda ketti? Jiyren at qáne? Múmkin, ol júregin jandırǵan kekti qan menen juwǵan bolsa, onıń izi ne boladı? Tuwrı, seyis atlar menen balalardı jaqsı kórer, ásirese Torıqasqa atqa ıqlası ayrıqsha edi, mágar bul onıń jalǵızlıǵı, perzentsizliginen shıǵar? Degen menen, at ushın qan tókkeni orınsız bolǵan, onıń bul qılmısın Qulshı biy maqullay alarma eken? Tereńirek oy juwırtıp kórgen biy ―joq‖ degen sheshimge keldi. Nábada attı óltirgen shınında da Tólesin bolıp, ol jınayat ústinde qolǵa tússe

de Qulshı biy onday qatal sheshim qabıllamaǵan bolar, bálki keship jiberer me edi? Sebebi, ol tógilgen qan hesh nárseni juwalmaytuǵının, ol tek kek ústine kek, ókinish ústine ókinish ákeletuǵının álle qashan biler, sol ushın hár qanday jánjeller menen dawlardıń qan tógispesiz sheshiliwiniń tárepdarı bolar, bul maqsetin qorǵaw jolında hár qanday dálilge ―suwǵa ketken tal qarmaydı‖, degendey tis-tırnaqlap jabısar edi.

Qazılarǵa uqsap dáliller menen gúwalarǵa ǵana isenetuǵın Qulshı Taǵabergenniń jınayatqa qol urǵanına isenbes, biraq ishki qandaydur dawıs onı bunday istiń bolıp ótkeninen xabardar qılar, sol ushın

da eger, seyis sonday iske qol urǵan bolsa bul átiraplarǵa qaytıp kelmewin qáler edi. Bálkim, bul táreplerge aylanıp soqpas, tuwılǵan jerine keter?

Usıǵan uqsaǵan oylar tınıshın alǵan Qulshı biy namazlıger bolıp qalǵanın bilip, tısqarıǵa shıqtı.

Quwǵınshı bolıp kelgen mańǵıt jigitleri de sandalıp-sandalıp heshteńeniń dáregin tappay, awılǵa qayttı. Olardı Shaqshaq biydiń tapsırması boyınsha qonaq jay ushın tigilgen otawlarǵa jaylastırıp, qonaq asın beriwge kiristi.

Kóp ótpey biy shaqırtqan Allayar biy menen Atabay biy keldi. Namazlıgerdi oqıp bolǵan biy de olarǵa qosılıp dasturxan dógeregine jaylastı.

Aldı burın ótken-ketkennen áńgimelesip otırdı. Atabay biy Qulshı menen qatar-qurbı, gúrrińshil adam edi. Onıń gúrrińi hesh kimdi zeriktirmes, sebebi áńgimelerine ol ata-babalarınıń ótken jolın tiykar etip alar, tariyxıy shejirelerden xabardar

92

bolǵanlıqtan, aytqanları isenimli shıǵar, ásirese qulaq túrgen qıpshaqqa jaǵımlı túyiler edi. Ústeme-ústek Atabay Buxarada, mediresede tálim alǵan, Nawayı, Fizuliy dástanların oqıytuǵın, ―Tawarix guzida‖ degen kitapqa qarap Shıńǵısxannıń úrim-putaq- ların aytqanda merekede otırǵanlardıń tańlanbaytuǵını qalmaytuǵın shıǵar. Kitaptı bir molladan bir jılqıǵa almastırıp aldım‖

dep júrdi. Kitaplar tańsıq bolǵanlıqtan bir kitaptıń bahası bir jılqı bolǵanına kim inanbasın.

Et jep, qımız ishkennen keyin áńgime baslandı. Oǵan túrtki bolǵan jası úlken Allayar biy edi.

—Al, endi Atabayjan, et jedik, qımız ishtik, qonaq qáde qılmaymız ba! Bizge babamız qıpshaqtan ayta ber, — dep jambas saldı.

Atabay biy ―bizdi et jep, qımız iship, áńgime-gúrrińimizdi tıńlawǵa shaqırdı ma eken‖, degen gúman menen Qulshıǵa qaradı.

Áńgimege qushtar Qulshı biy tıńlawǵa meyil ekenligin bas iyzep bildirgennen soń, Atabay gúrrińge kóshti.

—Men oqıǵan kitapta jazılıwınsha, — dep basladı gúrrińin Atabay, ol bul gúrrińin birinshi márte aytıwı emes, al onı esitip otırǵan eki biydiń de birinshi tıńlawı emes, solay bolsa da aytıwshı ıqlas penen aytar, tıńlawshınıń da ıqlası onnan kem emes edi, — erte zamanlarda Ógiz xannıń tusında xan óz atası Qaraxan menen urısıw ushın atlanısqa shıǵıptı. Bir tawlı jerge kelgende qar sonday kóp jawǵan eken, basqın bolıp, ásker júre almay hárkim hár jerde qalıptı. Bir batır nókerdiń hayalı eki qabat eken, ol zamanda atlanısta bala-shaǵasın alıp júriw dástúr bolǵan kórinedi, sol jol ústinde tolǵatadı, jaqın jerde pana bolǵanday hesh nárse kórinbeydi, biraq sol jerde ósken, adamnıń qushaǵı jetpeytuǵın báhaybat daraq bar eken, dógerek qar, basqa kózge túsken zat bolmaǵan soń batır sol daraqtı panalayın nede bolsa, dep janına jaqınlap barsa daraqtıń gewdesiniń ishi adam

sıyǵanday gewek qusaydı. Dárhal hayalın sol jerge ákelip, panalatıptı. Hayal kóz jarıp, ullı bolıptı. Kóp ótpey ayaqqa turıptı. Sóytip, arǵı babamız jarıqlıq jawgershilikte, atlanısta

tuwılǵan eken. Perzenti menen juptısın atına mingizip, attı jeteklep bir neshe kún jol júrip Ógizxannıń áskerine jetip alıptı. Sonda xan batırdı aldına shaqırıp: «— Neshikseń? Qayda júripseń? Nege áskerden izde qalıp kettiń? Juwap ber», degende batır jigit basınan keshirgen halattı xanǵa bir-bir bayan etken qusaydı. Bolıp ótken waqıyanı esitkennen keyin xan oylanıp qalıptı. Ózinshe oylaptı. ―Bul bir qızıq hal eken, qar kóp boldı, tawdıń arası edi, jalǵız daraqtıń jolıǵıwı, onıń ishi gewek

93

bolıwı, bul da allanıń hámirinen biydárek is emes shıǵar‖. Soń jigitke aytıptı: áskerden qaldı, bul adam ya bir iske jolıqtı,

ya kewline bir gúman kelip xızmetimizden bas tarttı, degen oyǵa barıp, ılayıqlı jazaǵa tartıwdı oylap otırıp edim, «gúman iymannan ayıradı», degeni durıs eken, bul halda húzirimizge kelipsiz, sol ushın óziń menen qáwimińdi ápiw ettik, jazadan azatsız, endigi jaǵında gewekte tuwılǵan balanıń atı ―Qabırshaq‖ bolsın, keleshekte ósip-óngeni de solay atalsın dep pátiya bergen eken. ―Qabırshaq‖ degenniń ne ekenin ózlerińiz jaqsı bilesizler, birer zattıń sırtındaǵı tonın ―qabırshaq‖ deymiz. Bul sóz aytıla-

aytıla tap suw boyındaǵı tastıń suwǵa juwıla-juwıla sıp-sıypaq bolǵanınday házirgi awhalına kelgeni, — dep oylayman ózimshe,

—dep áńgimeni bir tuwarıp aldı.

—Ol qay zamanlarda bolǵan eken? — dep qızıqsındı Qulshı á ńgimeni tap birinshi márte esitip atırǵan adamday.

—Al, ol jaǵın anıq bile almadım, bálki mıń jıldur, bálki

eki mıń jıldur, kitapqa sánesi jazılmaǵanı ókinishli.

—Sonda tawı menen ormanı bar, qarı kóp bolatuǵın jer boldı ǵoy ata-babalarımızdıń tuwılǵan mákanı, solay ma? — dep gápke Allayar biy de qosıldı.

—Solay bolsa kerek.

—Ol jer arqada ma, qublada ma, qay tamanda eken, bala, — dep qoydı Qulshı.

—Shaması arqa tárepte bolsa kerek. Biletuǵın birewlerden arqa tamanda qalıń ormanlar, biyik tawlar, bir jawsa erimey jatatuǵın qarlar úlkesi bar. Ol jerde adamlar shanaǵa iyt jegip júredi, dep esitkenmen. Biraq biziń babalarımız kóship-qonǵanda kóbirek keń dalalardı maqul kórgen be deymen. Dashtı Qıpshaq usınnan arqaǵa, tap Orınborǵa shekem, batısta Ashtarxanǵa deyin baradı. Mına tamanımızda Dashtı Qaraqalpaq bar.

Qulshı Atabay biydiń qıpshaqlar haqqındaǵı gúrrińin tıńlap, tiykarǵı aytılajaq gápinen ádewir alshaqlap ketkenin abayladı, túnniń de biraz bólegi izde qalǵan, sol ushın áńgimesine, biydiń qızıq gúrrińine shek qoyıwǵa májbúr edi. Onı Atabay da, Allayar da ańǵardı. Arada biraz waqıt tınıshlıq húkim súrdi.

—Torıqasqa janıwar ózi menen ózi kete bermey, taǵı bir

táshwish arttırǵanǵa uqsaydı, — dedi aqır-ayaǵında tilge kirgen Qulshı. Kimlerdur Qojamyar biydiń balasın suwatqa at suwǵarıwǵa barǵanda óltirip, jiyren atın alıp ketipti, mágar esitkendursızlar! Qulshı janındaǵılarǵa júzlendi.

— Esittik, esittik, — desti otırǵanlar.

94

—Esitken bolsańlar Qojamyar biy jollaǵan bir topar jigitler búgin awılda qonıp jatır. Taǵabergen seyisten gúmanlanıp, izlep tappaptı. Awılına bir dárwish barǵan ba, sol seyis bolıp, attıń kúyigi menen jaraq jumsaǵan bolsa itimal, degen shamalawlar da

joq emes, — dep bul máhálge shekem kóp adamlar esitip úlgergen waqıyanıń ushlıǵın xabarladı.

—―Gúman iymannan ayıradı‖, degen, bálki Taǵabergen emesdur.

—Inshalla solay bolǵay. Men de sol pikirdemen, — dep maqulladı Qulshı. Biraq, sol seyistiń ózi taptırmay turıptı.

—Onı qıdırmaq kerek, — dep sózge qosıldı Allayar. Tabılsa

hámme is ayday ráwshan boladı, qoyadı.

—Meniń sizlerdi shaqırǵandaǵı maqsetim usı iste qanday jol tutpaq kerekligin aqıllasıw, sóytip bir sheshimge keliw edi, biradarlarım, — dedi Qulshı. Qáne, qanday másláhát qılasızlar?

Biyler oylanıp qaldı. Olardan juwap bolmaǵannan soń Qulshınıń ózi tilge kirdi.

—Bálki Taǵabergen seyisti qıdırtıw durıs shıǵar?

—Sol maqul, sol maqul,— desti otırǵanlar.

Erteń tań menen bir topar jigitlerdi Taǵabergen seyisti izlewge jiberetuǵın bolıp kelisti.

Dáslepki qorazlar shaqıra basladı. Tún jarpı bolıp qalǵan edi. Biyler ruqsat alıp, úylerine qayttı.

Awıldıń saqqulaq iytleri anda-sanda úrip, ózleriniń iytlik wazıypaların bejerip atırǵanlıqların iyelerine bildirip qoyar

edi. Kúni menengi táshwishler menen abır-sabırlardan sharshaǵan adamlardıń kópshiligi dastıqlarına bas qoyıp, shiyrin uyqınıń qushaǵına ene baslaǵan bul máhálde uyqı jóninde oylawdı qıyalına da keltirmegenler, yaǵnıy saqshılar óz wazıypalarına kiristi. Allambergen saqshı uyqıdan sergekleniw ushın zerenge qımız quyıp ishti. Soń dem alǵan payıtta sheship janına qoyǵan kámarın beline bayladı. Shoqmar tayaǵın qolına aldı. Enli kámardaǵı qanjar menen qılıshtıń ornında turǵan-turmaǵanın bir qolı menen barlastırdı.

Soń ózimizge tanıs páskeltek ójireden tısqarıǵa shıqtı. Kóktegi tolısqan aydıń nurı álemdi jaqtırtıp jibergen, qara

kórim jerdegi adamnıń kimligin tanıw itimallıǵı bar. Andasanda iytler úrip, atlar oqıranıp, waqıt saqshıları bolǵan qorazlar izli-izinen qıshqırısıp qoyadı. Ózgelerden ilgerirek óziniń dawısınıń saz ekenligin bildirmekshi boldı ma, jaqın jerdegi birewi ―ǵo-ǵo-ǵo-ǵoq‖ dep ádewir sozıp baslap edi. Onıń izinen ekinshisi, sońınan úshinshisi-tórtinshisi bar kúshi menen jarıspaqqa shaqırısa ketti. Burın ózi eskermey júrgen qorazlardıń

95

bul háreketi saqshılıqqa shıqqan Allambergendi biraz oylandırdı.

―Bularǵa qáne, shaqır‖, — dep birew hámir bergen yańlı báriniń bir waqta tamaǵına suw búrkiwinde bir káriyat bar-aw sirá. Bolmasa tún jarpı bolǵanın, waqıttıń tańǵa qaray awǵanın bular qaydan biledi‖. Ol aspanǵa qaradı. Ózi biletuǵın ―jeti qaraqshı‖ juldızı arqa tamanǵa awıp, tap aspannıń jiyegine barıp qalǵan

edi. Ómirinde ornınan qozǵalmaytuǵın temir qazıq juldızı bolsa aydıń nurında kózge emis-emis shalınıp, jımıńlaydı. Yadına balalıqta esitken ápsana túse ketti. Jımıńlaǵan temir qazıq haslında ornınan qozǵalmaydı, ol sonıń ushın da temir qazıq. Elsiz jerde adasqan jolawshı aqshamları ornınan qozǵalmaytuǵın juldızǵa qarap arqa menen qublanıń, túslik penen batıstıń baǵdarın

biledi. Temir qazıqqa, ápsanalarǵa qaraǵanda, ―aqboz at‖ degen juldızlar shoǵırı baylanǵan emish, hár aqsham aqboz atlar toparı temir qazıqtı aylanıp tınbay segbir tartar, atlarǵa qızıqqan

jeti qaraqshı, yaǵnıy tóńkerilgen shómishke megzegen jeti juldız toparı da temir qazıqtı aylanǵan atlar izinen quwa berermish, aqboz arǵımaqlar toparı jetkizbes, qaraqshılar da jetiwden gúderin úzbes, tek shıǵıs tárepten bozarıp atqan tańda kóringen quyash ǵana olardıń bul nátiyjesiz báygisine shek qoyar, álemge jayılǵan nurlar juldızlardı insan názerinen jasırar, olar bolsa sheksiz keń aspanda ózleriniń máńgi shabısların dawam etetuǵın payıt-aqshamdı kútiwge tayarlanar emish. Kesh kirip, qarańǵı túsiwden olardıń shabısı baslanar emish...

Qıyalı bul waqıtları jarısıp qıshqırıwdan ózlerin tıyıp, endigi baslanatuǵın dawamlı qosıqtıń mezgilin kútip tım-tırıs bolǵan qorazlarǵa qayttı, ári oylap-beri oylap olardıń japatarmaqay shaqıra baslawına ne nárse túrtki bolatuǵınına aqılı jetpedi, eń aqırında ―allanıń hámiri shıǵar‖, degen oyǵa keldi. Shınında da olardıń barlıǵın uyqıdan oyatıp, ózleri qonıp otırǵan kese aǵashlarǵa taban tirep qıshqırıwǵa májbúrleytuǵın qanday kúsh ózi? Adamnıń aqılı alısa bermeydi.

Awıldıń arqa tárepindegi ay nurları jaqtırtıp turǵan japtıń bálent rashınıń bawrayında kóleńke kózge shalınǵanday boldı.

―Kózime solay kóringendi, dúz ańı, shaǵal ya túlki shıǵar‖, dep oyladı túngi saqshı. Ol ushın da, awıl ushın da, Qulshı biydiń múlki ushın da dúz ańınan dónetuǵın úlken qáwip joq. Olar kóp bolsa keteklerde mardıyıp, aspannan keletuǵın endigi hámirdi kútip otırǵan qorazlardıń yaki onıń janında qonaqlaǵan, kózleri qarańǵıda kórmeytuǵın bolǵanlıqtan ashıp-jumǵanı báribir, biraq

tosın bir nárse tiyip ketse tawıq qoranı basına kóterip

96

ǵoqaqlaytuǵın mákiyenlerdiń bir-ekewin alar, aqırı olardıń da alla bergen nesiybesi bar, onnan soń quyrıǵın putına qısıp dúzge qaray qashıp qalar, al eń qáwiplisi eki ayaqlılar, olardan hár nárse kútse boladı, qolınan hár bále keledi. Áne, Tólesin, kim biledi, Torıqasqa janıwardı uwlaǵan sol shıǵar. Taǵabergen ne? ― Úndemegennen úydey bále shıǵadı‖ degendey Tólesinniń janın

alǵan sol emes pe eken? Mine, onıń bul dógerekke kelgenine de esaplap kórse toǵız jıl bolǵan eken. Sol jıllar ishinde onıń ishinde neshe másh qaynap atırǵanın Allambergen bile aldı ma? Bile almadı. Ózi de Allambergendi shep kórmes, jartı nanı bolsa bólisip jewge, bir gúze ayranı bolsa bólisip ishiwge tayar qusaǵan edi. Ol jalǵız bolsa Allambergen de jalǵız, ata-anası qanday adamlar ekenligi túsine de kirmegen, tuwılǵanınan jurday jetim,

ó zine qanday jaqınlıǵı bar ekenligin elege deyin anıq bilmeytuǵın, awıldıń shetindegi jetim kempirdiń tárbiyasında esin tanıǵansha, ol biyshara qaytıs bolǵalı berli aldın Qulshınıń

á kesi Artıqtıń, sońınan Qulshınıń xızmetinde boldı, bergen nanın jedi, sol ushın bunıń da, seyisten artıq jeri joq. Oylandıratuǵını toǵız jıldan berli hesh kim, kerek dese Qulshı biydiń ózi de seyistiń túp-dáregin bilmeydi, bir túnde kelip edi, bir kúnde ǵayıp boldı.

Usınday oylar menen Allambergen seyisxananıń artınan aylandı. Ay nurında kózi jetken jerge sıǵalap qaradı. Rash bette baǵanaǵı kóleńke ―elp‖ etip ótip ketkendey boldı. ―Ańlıp júrgen urıqarı emes pe?‖ — dep gúmanlanayın dedi. Bir zamat irkilip tıń-

tıńladı. — ―Kózime kóringen shıǵar‖ degen oyǵa bardı. Aqsham ózi sonday. Ásirese, ay jaqtıda kóleńkeler uzayıp kórinip, esheyin

bir putanıń sayası saǵan qarap atılayın dep turǵan jolbarısqa uqsap ketedi. Saqshılıq ómirinde talay waqıya menen hádiyselerdi basınan keshire berip úyrenip qalǵan ol, rash bette kózine túsken sayanı yadınan shıǵarıp jiberiwge urındı. Awıldıń sırtında jılqıshı qus shaqırıp, saǵallar ulıdı.

Saya iyesi de Allambergen saqshıdan kózin úzbes edi. Dáslep sál arqayınlıq etip, rashtıń arjaǵınan moyın sozǵanda saqshınıń

qıraǵı kózlerine shalınıp qalǵanın sezdi. Ózin ekinshi márte bildirip qoyǵanına ókindi. Endi saǵıraq bolıwǵa umtıldı.

―Allambergen bolsa kerek!‖, dep oylar edi ol. ―Yaki Seytmurat pa eken? Nede bolsa jaqınıraq barıw kerek. Sebebi, alıstan kórse tanımaydı, shorshıp ketip, baqırıp jiberse pútkil awıldı ayaqqa turǵızadı. Saya iyesi ushın ol maqul emes, álbette. Qolǵa tússe hesh kim ayap otırmaydı. Sol ushın bildirmey jaqınıraq, ele de jaqınıraq barıw kerek‖.

Saqshı misli saya iyesiniń pikirin uqqan yańlı atxanadan qashıqlap awıldıń ishkerisine kirip barar edi. Tún jamılǵan uzın kóleńke pıshıqtay epshillik penen bir ámellep rash penen atxana ortasındaǵı ashıq alańnan ótip alıp, atpa ılaydan salınǵan paqsa diywaldı panaladı. Aydıń nurı túspeytuǵın kóleńke tárepin durıs tańlaǵan eken, endi birew-mirew tap qasına kelip qalmasa diywalǵa jabısıp turǵan adam ekenin ayıra almastay. Ol aytılǵan eki aralıqtı juwırıp ótiwde bar quwatın sarıplaǵan bolsa kerek, házir entigip dem alar, iyni kóterilip basılar, óziniń barlıǵın,

hátteki entigiwi menen de ózgelerge bildirmewge tırısıp, eki qolı menen júzin kólegeyler edi. Onıń baxtına awıldı aralap, sergek jatırǵan iytlerdi úrgizip, óziniń xızmetin ada etip júrgen Allambergen saqshı tez arada aylana qoymadı. Bul waqıt ishinde atxana diywalına jabısıp turǵan kóleńke iyesi ózin ádewir ońǵarıp

aldı.

Zeyni ótkir oqıwshımız, mágar aqshamǵı saya iyesiniń kim ekenligin ańlap alǵan bolsa, biz tańlanbaymız. Ol at dese ishken asın jerge qoyatuǵın, nahaqlıq, zulım-jábirge bas iyiwdi qálemeytuǵın, ata-tegi, kelip shıǵıwı, ómir dápteriniń ashılǵan

betlerindegi jazıwlar házirge shekem ózinen basqa hesh kimge ayan bolmaǵan sırlı bir kimse bolıp, onıń hámme biletuǵın atı Taǵabergen seyis edi.

Joqarıda bayan qılǵanımızday, suwat basındaǵı waqıyadan soń ótken waqıt ishinde ózin izleytuǵının, bul átirapta turaqlaǵan jaǵdayda onı álbette izlep tabatuǵının, Qojamyar biydiń awılında birinshi ushırasqan qariya seyisti kórgennen-aq tanıytuǵının, qullası jazadan qashıp qutılıw imkaniyatı joq ekenligin, túsinip jetkendey halǵa kelgen edi.

Ol ólimnen qorqpadı, desek qátelespeymiz. Óziniń páminshe bul jarıq dúnyada onı uslap turǵanday sebeplerdiń ózi de onshelli kóp emes edi. Negedur barlıq úmiti menen ıqlası jazım bolǵan arǵımaq penen baylanıslıday túyiledi. Sońınan Qulshı biydiń

ulı Erejepke degen atalıq sezim oyanǵanday boldı. Durıs Erejep te onı jaqsı kórer, atqumarlıǵı sebepli kóbinese seyistiń dógereginde aylanshıqlap júrer, ásirese Torıqasqanı unatar, atqoraǵa barsa kishkene pánjesin toltırıp jem berer, ya bir qısım bede tutar, at ta oǵan úyrengen, jatırqap turmastan qolındaǵını jumsaq erni menen qımtıp alıp, alǵıs aytqan yańlı basın ekshepekshep qoyar edi.

Neshe kúnler jol basıp, ash-áptada bul jerlerge kelgendegi maqseti ózi ómiriniń bir bólegin, mágar yaqshı, jaman keshse de

98

jaqtılı kúnlerin ótkergen mákandı taǵı bir márte kóriw tilegi boldı. Qolǵa tússe urıp-soǵıp qıynaydı, biyhuwda sawallarǵa tutadı, juwaplarǵa isenbeydi, qullası kózi jumılǵansha qorlanıwı itimal. Urlanıp júriwi, qolǵa túspewge háreket etiwi de sonlıqtan.

Diywaldı panalap qansha turǵanın bilmeydi. Awıldı bir qayta gezgen Allambergen saqshı seyisxananı bir aylanıp shıqpaqshı bolıp, diywaldıń ay nurı túspegen alakóleńke tamanına ótken edi.

― Allambergen‖ dep áste ǵana shaqırǵan dawıstı esitip tula-boyı muzlap ketkendey boldı. Turǵan jerinde qatıp qaldı. Eles-qapasta qıyalıma kelgen shıǵar, mágar solay tuyılǵandur, degen oy menen pútkil denesi qulaqqa aylanıp, tıń-tıńladı. Dawıstı esitkeni

anıq edi. ―Allambergen‖ degen ólpeń dawıs ekinshi márte qaytalandı. Sonda barıp saqshı diywalǵa jabısıp turǵan kóleńkeni abayladı. ―Hawlıqpa, bul men, Taǵabergen seyispen‖, dedi ol sıbırlap.

—Taǵabergen... — Saqshı da sıbırlıǵa kóshti. — Seni izlep

júripti.

—Bilemen. Bul jerge kún barında keldim. Atlılardıń quwısqoltıqtı tintip júrgenin kórip, olardıń meni qıdırıp júrgenin

ańladım.

—Sen bul jerden ketiwiń kerek, — dedi saqshı sıbırlap. Tawıp alsa aman qoymaydı. Rastan da sen be Tólesindi... ―Óltirgen‖ dep aytpaqshı edi, negedur sońǵı bir sóz saqshınıń kómekeyinde irkilip qaldı.

—Men onday etpekshi emes edim. Solay bolıp qaldı. Táǵdir

shıǵar.

—Bul jerde kóp eglenbe. Alıslarǵa ket... Qojamyar biydiń qolı jetpeytuǵın jerlerge.

—Kete almayman. Jaradarman. Jaram awır kórinedi.

—Yaqshı. Házir irkile tur.

Saqshı tez izine qayttı. Páskeltek ójirege kirdi. Uyqılap atırǵan Seytmurattı oyatıp almaslıq ushın ayaǵınıń ushınan ǵazǵaz basıp barıp, dasturxannan nan alıp qoynına saldı. Ayran tolı mesti qoltıǵına qısıp itiyat júris penen qaytıp shıǵıp diywal jaǵalap, Taǵabergen turǵan jerge keldi.

— Mınaw nan menen ayran. Házir panalaǵan jerińe qaytıp barıp kút. Quwǵınshılar erteń qaytar. Sońınan ne islew kerekliginiń oylasıǵın qılarmız. Endi tań jaqın qaldı.

Saqshınıń gápin maqullaǵanday shıǵıs táreptiń aǵarıp kiyatırǵanın abaylaǵan qorazlar shaqıra basladı. Serlep qarasa saqshı házir ǵana sıbırlap turǵan sayanıń turǵan jeri bos qalǵanın ańǵardı. Saya iyesi ǵayıp bolǵan edi.

99

Azanǵı astan keyin Maylıxoja Qulshı biyge sálemge kirdi. Ádette kútilgenindey Taǵabergen seyistiń dáregin soradı.

— Biz de bul istiń kúndey ráwshan bolǵanın qáleymiz, — dedi Qulshı biy. — Toydan qaytatuǵın kúni seyisten kóz jazıp qaldıq.

― Adam alası ishinde‖ degen, onıń ne oylap turǵanın qaydan bilippiz. Qullası máseleniń túyini seyiske kelip taqalıp turıptı. Sol ushın usı búgin seyisti qıdırıwǵa kirisemiz.

Q ojamyar biyge sonday dep jetkiziń. Tólesinniń qazası bizge de batadı. Qoldan keler shara joq, ne aytamız, — dedi Qulshı.

Sáske payıtta Maylıxoja baslap kelgen quwǵınshılar toparı bul islerinen birer nátiyje shıǵara almaǵanına narazı keyipte, atların izge burıp, úlken jolda bulttay túnerip ketip barar edi.

Allambergen aqshamǵı gúzetten kelip, tańǵı uyqınıń qazasın orınlamaq ushın azanǵı astı ishiwdi sońǵa qaldırıp tórde tósewli turatuǵın kiyizge sozılıp, póstekke basın qoyǵan edi, seyis penen ushırasıwdan júykesi sharshadı ma, ya tańǵı uyqınıń qumarı tarqamadı ma, kózleri dárhal uyqıǵa ketip, kóp ótpey páskeltek ójireni dirildetip at úrketuǵın qorıldıǵa bastı. Qorıldıdan

oyanıp ketken Seytmurat endi kózim ilinedi, dep kútip jatıwdıń paydasız ekenligin bildi de, pátikten túsip kiyatırǵan quyash nurlarına bir názer taslap ornınan turdı.

Kóp ótpey Allambergen saqshı qorıldını toqtatıwǵa hám uyqı jóninde pikirden waz keshiwge májbúr boldı. Sebebi, Qulshı biy shaqırıp atır, degen xabardı alıp kelgen jigit uyqıǵa shek qoydı.

Biyden Taǵabergen seyisti izlep tabıw jónindegi tapsırma alǵan Allambergenniń kózi shayday ashıldı.

Basın kótermey biydiń sózin maqullap tura berdi. Aytılǵan gápler ayqın hám qatal edi. ―Tiri bolsa ózin, ólse óligin‖ tabıw buyırıldı. Saqshı biydiń aldınan qalay shıqqanın sońınan esledi. Gellesinde bir sawal shır gúbelek aylanar: ―Ne qılıw kerek? Uslap beriw kerek pe? Joq, qash dep aytıw kerek pe?‖ Ol xabardı kimler arqalı, qalay jetkeredi? Basqalar, ásirese Qulshı biy bilip

qalsa she? Kóz aldına qol-ayaǵı baylawlı, sharasız tutqın elesledi. Qolǵa tússe álbette, ayap qoymaydı, onı Qulshı da qorǵay almaydı, á dillik júzesinen Qojamyar biydiń qolına aparıp tapsıradı. Keyin onı darǵa tarta ma, basın kese me ol jaǵın mańǵıtlar

sheshedi. Qulshı ara túse almaǵanda basqa kim ara túser edi? ―Taǵabergen‖ deytuǵın ámeńgeri bolmasa... Taǵabergen seyistiń muńlı baqqan kózleri yadına túskende eti túrshigip ketti. Ilajsız hám ayanıshlı kózler: ―Saǵan isenip edim, sen de meni sattıń ba?‖, dep tigilgendey boldı.

100