Qaraqalpaq tiliniń teoriyalıq grammatikası
.pdfqıp-) prefiks sıyaqlı xızmet atqaratuǵınlıǵın eskertip, qıp-qızıl, qap-qara, tip-tik sıyaqlılardı shártli túrde kelbetliktiń arttırıw dárejesiniń sintetikalıq forması dep tanıwımızǵa tuwra keledi. Al oǵırı shıraylı, júdá qızıl, dım qara sıyaqlılar
sózlerdiń dizbeginen jasalıp, mánisi jaǵınan qıp-qızıl, qap-qara, bip-biyik, apashshı, ıp-ıssı sıyaqlı formalar menen sáykes keledi, kelbetliktiń dáreje formasınıń analitikalıq formaları retinde tanıladı.
Analitikalıq forma, joqarıda aytıp ótkenimizdey, kóplegen tillerde tiykarınan feyillerge tán forma. Analitikalıq forma sózdiń sintetikalıq formaları menen birge qatar júrip, belgili bir grammatikalıq kategoriyanıń kategoriyalıq formalarınıń qatarına kiredi. Usı jerde analitikalıq forma feyildiń qanday kategoriyalarına tán degen soraw tuwıwı tábiyiy?
Analitikalıq forma feyildiń meyil, máhál kategoriyalarına tán. Feyildiń meyilleriniń ishinde anıqlıq meyil máhál kategoriyasınıń grammatikalıq mánisi menen tikkeley baylanıslı bolıp, úsh túrli máhálde (házirgi, keler, ótken) aytıladı.
Usıǵan qaray, anıqlıq meyildiń sintetikalıq formaları menen analitikalıq formaları máhál túrleriniń formaları retinde de kórine aladı. Qazaq tilindegi máhál túrleriniń analitikalıq formaları mınalar:
1. Anıq házirgi máháldiń analitikalıq formaları -p, -a, (-e) formaları hal feyilge otır, tur, júr, jatır degen kómekshi feyillerdiń dizbeklesiwi arqalı jasaladı. Usı máháldiń bul túriniń analitikalıq formaları hal feyildiń kórsetilgen túrlerine eki birdey kómekshi feyildiń dizbeklesiwi arqalı jasalıwı da múmkin. Mısalı: kórip atır, kelip atır, qarap tur, aytıp otır, oqıp júr, júrip kiyatır, kórip tur hám t.b. Bul
ásirese túrkiy tilleriniń ishinde qazaq tilinde jiyi ushırasatuǵınlıǵınıń gúwası bolamız. Mısalı: júrip kele jatır, júrip bara jatır hám t.b. Feyildiń házirgi máháliniń analitikalıq formalarınıń quramındaǵı kómekshi feyilge tartım jalǵawı tikkeley jalǵanıp, betlik mánilerdi bildiredi.
2. Anıq ótken máháldiń analitikalıq formaları máhál formaların bildiretuǵın tiykarǵı feyilge edi kómekshi feyiliniń dizbeklesiwi arqalı jasaladı. Bunday dizbektiń quramındaǵı hal feyil, háreket atı feyili formalarındaǵı yamasa basqa
formalardaǵı tiykarǵı feyil burınǵı ótken máhál yamasa keler máhál mánisin bildiriw xızmetinen ayrılıp, edi kómekshi feyili menen dizbeklesken halında basqa bir grammatikalıq máni – anıq ótken máhál mánisin bildiredi. Bul ushın tómendegi mısallardı bir-biri salıstırsaq boladı: oqıppan – oqıp edim, oqıǵanman – oqıǵan edim, oqımaqshıman – oqımaqshı edim. Juplasıp keltirilgen bul mısallardıń aldıńǵıları burınǵı ótken máhál mánisi menen keler máhál mánisin bildirse, sońǵıları anıq ótken máhál mánisin bildiredi. Feyildiń oqıp atır, jazıp atır, jazıp júr, kórip tur, júrip kiyatır, júrip baratır sıyaqlı analitikalıq formaları anıq házirgi máháldi bildirse, bularǵa edi kómekshi feyili dizbekleskende, feyildiń bul analitikalıq formaları házirgi máháldi bildiriw mánisinen ayrılıp, anıq ótken máhál mánisin bildiredi. Mısalı: oqıp otır - oqıp otır edi, jazıp atır - jazıp atır edi, kórip tur – kórip tur edi, júrip kiyatır – júrip kiyatır edi, júrip baratır - júrip baratır edi. Bulardıń aldıńǵıları anıq házirgi máháldiń analitikalıq formaları retinde tanılsa, sońǵıları anıq ótken máháldiń analitikalıq formaları retinde tanıladı. Bul
81
analitikalıq formalar qurılısı jaǵınan bir-biri menen tek edi kómekshi feyiliniń qatnasına qaray ajıratıladı. Feyildiń bul analitikalıq formalarınıń grammatikalıq mánilerindegi ayırmashılıq ta, analitikalıq formalardıń quramında edi kómekshi feyiliniń bolıw yaki bolmawına tiykarlanadı. Bunnan feyildiń analitikalıq formalarınıń jasalıwında hám bul analitikalıq formalardıń máhállik mánileriniń birbirinen ajıratılıwında edi kómekshi feyiliniń xızmeti ayrıqsha ekenligi kórinedi.
Qazaq tilinde feyildiń buyrıq meyiliniń analitikalıq formaları tómendegidey analitikalıq formantlar arqalı jasaladı: 1) -a kór (ayta kór); 2) -shı/-shi bolma (barıwshı bolma, keliwshi bolma); 3) -a/-e kórme (ayta kórme).
Feyildiń tilek meyiliniń analitikalıq formaları tómendegiler: -sa/-se eken (barsa eken, kelse eken); -sa/-se edi (barsa edi, kelse edi);
-sa/-se formalı tiykarǵı feyil menen edi kómekshi feyiliniń dizbeklesiwi arqalı jasalǵan feyildiń tilek meyiliniń analitikalıq formalarında tiykarǵı feyil shárt meyil formasında qollanǵanı menen, is-hárekettiń shártin bildiriw mánisinen edi kómekshi feyili oqıp edi, kelip otır edi, júrip kiyatır edi sıyaqlı feyillerdiń analitikalıq formalarında bildiretuǵın ótken máhál mánisinen ayrılıp qaladı. Usınıń nátiyjesinde bul formalardan feyildiń tilek meyiliniń analitikalıq formaları jasaladı.
Feyildiń tilek meyiliniń analitikalıq formalarınıń ishinde -sa/-se eken formasınıń jalǵanıwı menen dizbeklesiwi arqalı jasalǵan analitikalıq formanıń jalǵanatuǵın sıńarı - kómekshi feyil emes, tiykarǵı feyil. Bul analitikalıq formanıń tiykarǵı feyilden jasalǵan sıńarı shárt meyil formasında qollanǵanı menen, shártlik mánisin bildirmey, eken kómekshi feyili menen dizbeklesken halında tilek meyil mánisinde jumsaladı.
Analitikalıq formalar feyildiń shárt meyil túrinde de bar. Feyildiń shárt meyiliniń analitikalıq formaları mınalar: 1) -ar/-er bolsa (sóyler bolsa, keler bolsa);
2) -sa/-se boldı (Aytsa boldı, jetip keledi. Esitse boldı, juwırıp baradı); -ǵan/-gen (- qan/-ken) bolsa (Oqıǵan bolsa, biler edi. Bul jaydı esitken bolsa, keler edi). Bul analitikalık formalardıń ishinde dáslepki formanttıń (-ar/-er bolsa) tiykarǵı
mánisiniń – is-hárekettiń shártin bildiriw mánisiniń ústine boljawlıqtı bildiretuǵın mánilik reń qosıladı. Analitikalıq formanttıń ekinshi túri (-sa/-se boldı) anıq shártlik mánini bildiredi. Mısalı: Xabarlassa boldı, jetip keledi.
Analitikalıq formalardıń úshinshi túri (-gan/-gen, -qan/-ken bolsa) shárt meyildiń -sa/-se qosımtasısız qollanǵanda (oqıǵan bol, esitpegen bol), is-hárekettiń bilqastan isleniw yamasa islenbew mánisin bildirse, shárt meyil formasındaǵı bol kómekshi feyili ótken máháldegi háreket atı feyili menen dizbekleskende, shárt meyildiń analitikalıq forması jasaladı da, bunday formadaǵı feyil basqa bir is-
hárekettiń iske asıwınıń shártin bildiredi. Mısalı: Oqıǵan bolsa, biler edi. Onıń ózin kórgen bolsań, túr-túsin ayt.
Sóz formaları tuwralı pikir hám bayanlawlardı juwmaqlay kele, tómendegidey juwmaqlar jasawǵa boladı:
1) Sóz hár túrli formalarǵa iye boladı. Sóz belgili bir gápte yamasa sóz dizbeginde bir yamasa birneshe formada kórine aladı. Sóz dizbegindegi yamasa
82
gáptegi sózler bir-birinen mánilik ayırmashılıǵı jaǵınan ǵana emes, formalarındaǵı ayırmashılıǵı jaǵınan da ajıratıladı. Hár túrli formalarda kórinetuǵın sózdiń eki tárepi bar: onıń biri – sózdiń hár túrli formalar arqalı qanshama ózgergeni menen, ózgerissiz qalatuǵın leksikalıq mánisi, ekinshisi – bir ǵana sózge emes, sózlerdiń belgili bir toparınıń bárine tán, hámmesine birdey ortaq bolatuǵın grammatikalıq mánisi. Sózdiń formaları sózdiń usı atalǵan grammatikalıq tárepleri menen baylanısadı.
2) Sóz hár túrli usıllar menen ózgerip, hár túrli formalarda qollanıladı. Sózdiń ózgergen túrleriniń bári birdey emes, olardıń ishinde leksikalıq mánini ózgertpey,
qosımsha grammatikalıq mánilerdi bildiretuǵın formalar ǵana sóz formaları retinde tanıladı. Yaǵnıy, sózlerdiń ózgergen túrleriniń ishinde hár túrli leksikalıq mánini bildiretuǵınları óz aldına bólek-bólek leksikalıq birlik retinde qaraladı da, hár túrli leksikalıq mánilerdi emes, hár túrli grammatikalıq mánilerdi bildiretuǵınları bir sózdiń túrli-túrli formaları retinde qaraladı.
3. Sózde birge ómir súretuǵın, óz-ara mániles, bir-biri menen baylanıslı bolǵan formalardıń tiykarı bar. Sózdiń birneshe formalarınıń ishinde birewi
tiykarǵı forma, basqaları sol tiykarǵı formadan jasalǵan, sonnan taralǵan dórendi formalar retinde qaraladı. Sóz formalarınıń ishinde basqa formalardıń bárine birdey tiykar, hámmesine birdey uyıtqı bolǵan forma ǵana tiykarǵı forma bolıp sanaladı. Seplik formalarınıń ishinde sepliktiń barlıq basqa formalarına birdey ortaq, hámmesine birdey uyıtqı bolatuǵın tiykarǵı forma – ataw seplik forması, feyildiń meyil formalarınıń ishinde hámmesine birdey ortaq, bárine birdey tiykar bolatuǵın forma – ekinshi bet buyrıq meyil forması.
4.Sóz formalarınıń eki formaları bar: onıń biri – sózdiń sintetikalıq forması, ekinshisi – sózdiń analitikalıq forması.
5.Sózdiń sintetikalıq formaları affiksaciya usılı menen ishki flekciya usılı menen jasaladı da, túrleniwi menen ózgeriwi sózden tısqarı emes, sózdiń ishinde
iske asadı. Sózdiń sintetikalıq formaları affiksaciya usılı arqalı jasalǵanda, ol formalar túrli tillerdiń grammatikalıq qurılısınıń ózgesheliklerine qaray tillerdiń bir toparına suffiksaciya usılı menen, ekinshi bir toparında profiksaciya menen suffiksaciya jollarınıń teńdey qatnasıwı menen, basqa bir toparında infiksaciya jolı menen jasaladı. Ishki flekciya arqalı sózdiń sintetikalıq formalarınıń jasalıwı kóbinese flektivli tillerge tán. Sózdiń sintetikalıq formaları affiksaciya usılı menen ishki flekciya usılınıń birdey qatnasıwı arqalı da jasalıwı múmkin.
6. Sózdiń analitikalıq forması atawısh sózge kómekshi sózdiń dizbeklesiwi arqalı jasaladı. Atawısh sóz benen kómekshi sózdiń dizbegi bar sózdiń analitikalıq
forması retinde tanılıwı ushın belgili bir grammatikalıq kategoriyaǵa qatnaslı
bolıp, sol kategoriyanıń mazmunına kiretuǵın sintetikalıq formalar menen shártles, birdey bolıwı, solar menen óz-ara qatnasqa túsiwi shárt.
7. Analitikalıq konstrukciyanıń quramındaǵı atawısh sóz túbir morfemaǵa tán xızmet atqarsa, kómekshi sóz affiks morfemaǵa uqsas xızmet atqaradı da, pútkil
83
analitikalıq konstrukciya atawısh sózdiń forması retinde tanıladı da, onıń sóz túrlendiriw toparına kiredi.
8.Analitikalıq konstrukciya shıǵısı jaǵınan sóz dizbegine barıp tireledi. Erkin sóz dizbeginiń grammatikalıq rawajlanıwı nátiyjesinde sózdiń analitikalıq forması jasaladı.
9.Analitikalıq konstrukciya jasalıwı hám qurastırıwshı sıńarları jaǵınan qospa sóz benen de, sóz dizbegi menen de sırttan uqsas bolıp keledi. Al grammatikalıq
tábiyatı jaǵınan alǵanda, onıń qospa sózden de, sóz dizbeginen de birqansha ayırmashılıqları bar.
10.Sózdiń analitikalıq forması qospa sóz benen 1) bir tutas mánini bildiriwi,
2)gápte bir ǵana aǵza bolıwı, 3) gáptiń basqa aǵzaları menen birlesken halında baylanısqa túsiwi sıyaqlı tárepleri menen uqsas bolıp keledi. Sózdiń analitikalıq forması menen qospa sóz bir-birinen tómendegidey ózgeshelikleri boyınsha ajıratıladı: 1) qospa sóz tolıq mánili hám teń mánili sıńarlardan quralsa, sózdiń
analitikalıq forması teń emes sınarlardan, yaǵnıy atawısh sóz benen kómekshi sózdiń dizbeginen jasaladı; 2) qospa sózdi qurastırıwshı sıńarlardıń ekewi de bir tutas leksikalıq mánini bildiriw xızmetinde jumsalsa, analitikalıq konstrukciyanı qurastırıwshı sıńarlardıń kómekshi sózden bolǵan sıńarı grammatikalıq mánini bildiriw xızmetinde jumsaladı; 3) qospa sóz sóylew waqtında jasalmay, burınnan jasalıp tayar turǵan birlik retinde sóz dizbeginiń yamasa gáptiń quramına kirse, sózdiń analitikalıq forması tilde bar, qáliplesken úlgi boyınsha sóylew waqtında jasaladı.
11. Sózdiń analitikalıq forması erkin sóz dizbegi menen sırttan uqsas bolǵanı menen, onnan birqansha ózgeshelikleri bar: 1) sóz dizbegi tolıq mánili atawısh sózlerdiń dizbeginen jasalsa, sózdiń analitikalıq forması atawısh sóz benen kómekshi sózdiń dizbeginen jasaladı; 2) sóz dizbeginiń hár bir sıńarı óz aldına jeke
leksikalıq mánini bildire alsa, sózdiń analitikalıq formasınıń quramındaǵı sıńarlar bir tutas leksikalıq mánini bildiredi; 3) sóz dizbeginiń quramındaǵı hár bir sıńar óz aldına gáptiń mánili bir aǵzası bola alsa, sózdiń analitikalıq forması tutası menen
gáptiń bir ǵana aǵzası boladı; 4) sóz dizbeginiń hár bir sıńarı gáptegi basqa sózler menen ózliginen qarım-qatnasqa, baylanısqa túse alsa, sózdiń analitikalıq forması gáptegi sózler menen tutasqan halında baylanısqa túsedi.
12. Sózdiń analitikalıq forması túrli tillerde barlıq sóz shaqabında birdey ushırasa bermeydi. Tilde sózlerdiń analitikalıq forması kelbetlikke, onıń dáreje kategoriyasına tán forma ekenligi seziledi. Sózdiń analitikalıq forması kóplegen tillerde, ásirese feyillerge, olardıń meyil, máhál kategoriyalarına tán forma bolıp sanaladı.
Ádebiyatlar:
1.Analiticheskie konstruktsii v yazıkax razlichnıx tipov. M-L., 1965.
2.Budagov R.A. Vvedenie v nauku o yazıke. M., 1965, str. 227-242.
3.Vinogradov V.V.O formax slova. «İzvestiya ANSSSR», otdelenie literaturı i yazıka, 1944, t. III, vıp. 1.
84
4.Guxman M.M. Glagolnıe analiticheskie konstruktsii kak osobıy tip sochetaniya chastichnogo i polnogo slova (Na materiale istorii nemetskogo yazıka). Sb. «Voprosı grammaticheskogo stroya», M., 1955.
5.Zolotova G.A. O Sintaksicheskoy forme slova. Sb. Mısli o sovremennom russkom yazıke. M., 1969.
6.Oralbaeva N. Analiticheskie formı glagola v sovremennom kazaxskom yazıke. Avtoref. dokt.diss. Alma-Ata, 1971.
7.Referovskaya E.A. Ot svobodnogo sochetaniya k grammticheskoy forme. «Voprosı grammatiki. Sbornik statey k 75-letiyu akademika İ.İ.Meshaninova», M- L., 1960.
8.Smirnitskiy A.İ. Morfologiya angliyskogo yazıka. M., 1959, str. 11-100.
9.Yuldashev A.A. Analiticheskie formı glagola v tyurkskix yazıkax. M.,
1965.
GRAMMATIKALÍQ KATEGORIYALAR MENEN SÓZ SHAQAPLARÍ
Grammatikalıq kategoriyalar hám olardıń sóz shaqapları menen óz ara qatnası
Grammatikalıq kategoriyalar tuwralı maǵlıwmat
Grammatikalıq kategoriyalar belgili bir tilge tán, ulıwmalıq sıpatı bar grammatikalıq mániler retinde tanıladı da, ol grammatikalıq mániler sózlerdiń ózgerip túrleniwi, sózlerdiń gápte dizbeklesiwi arqalı kórine aladı, solar arqalı beriledi. Al grammatikalıq formalar bolsa, olar grammatikalıq kategoriyalardı bildiriwdiń quralları retinde tanıladı. Grammatikalıq kategoriyalar grammatikalıq formalar arqalı kórinedi. Al grammatikalıq máni bolsa, ol da óz aldına bólek, grammatikalıq forma menen grammatikalıq kategoriyadan tısqarı ómir súrmeydi. Grammatikalıq máni belgili bir forma arqalı berilip, grammatikalıq kategoriyanıń mazmunına onıń mánilik birligi retinde kiredi.
Belgili bir grammatikalıq kategoriya keminde eki túrli formada kóriniwi shárt. Onısız birde-bir grammatikalıq kategoriyanıń bolıwı múmkin emes. Mısalı, bir
ǵana sepliktiń forması yamasa bir ǵana grammatikalıq bettiń forması ózliginen seplik hám bet kategoriyasın quray almaǵan bolar edi. Belgili bir tildegi seplik kategoriyası tuwralı sóz etiw ushın, ol tilde, mısalı, iyelik sepliginen basqa barıs, shıǵıs seplikleri sepliklerdiń bolıwı shárt. Sonda ǵana seplik grammatikalıq kategoriya retinde tanıla aladı. Grammatikalıq bet kategoriyası tuwralı 1 betten basqa 2 bet, 3 bet bolǵanlıqtan ǵana sóz ete alamız. Kelbetliktiń dáreje kategoriyası tuwralı da usınday pikir aytıwǵa boladı. Dáreje kategoriyasınıń bir ǵana jay dárejeniń grammatikalıq mánisi menen formasınan quralıwı múmkin emes. Kelbetliktiń dáreje kategoriyası onıń mazmunına kiretuǵın jay dáreje, salıstırmalı hám arttırıw dáreje mánileri menen formalarınıń jıynaǵınan quraladı.
Grammatikalıq kategoriya birdey grammatikalıq mánilerdi bildiretuǵın grammatikalıq formalardıń jıynaǵınan quraladı. Al «birdey grammatikalıq mániler» degennen hár túrli emes, óz-ara uqsas, jaqın, birdey sıpattaǵı
85
grammatikalıq mánilerdi túsinemiz. Mısalı, grammatikalıq máhál kategoriyası házirgi máhál, ótken máhál, keler máhál túrinde kóringeni menen, máháldiń bul túrleriniń mánileri – hár túrli, hár qıylı mániler emes, birdey mániler, hámmesi máhállik mániler. Birdey máhállik mániler hár túrli grammatikalıq formalar menen berilip, ulıwma grammatikalıq máhál kategoriyası retinde túsiniledi. Demek, dara
grammatikalıq mánini bildiretuǵın bir ǵana forma yamasa hár túrli grammatikalıq mánilerdi bildiretuǵın formalar emes, birdey, óz-ara jaqın grammatikalıq mánilerdi bildiretuǵın grammatikalıq formalardıń jıynaǵı grammatikalıq kategoriya dep tabıladı.
Óz-ara mániles, jaqın, birdey formalardıń hárqaysısın hám bularǵa jaqın olardıń birdey mánileriniń hárqaysısın grammatikalıq kategoriya dep esaplaw grammatikalıq máni degen túsinik penen grammatikalıq kategoriya degen túsiniktiń parqın joytıp, bulardı bir-biri menen aralastırıp jiberiwge alıp keledi. Lingvistikalık ayırım ádebiyatlarda birdey grammatikalıq mánilerdiń hárqaysısın grammatikalıq kategoriya dep esaplaw, solay etip, «iyelik seplik kategoriyası», «barıs seplik kategoriyası», «salıstırmalı dáreje kategoriyası», «arttırıw dáreje kategoriyası», «I bet kategoriyası», «III bet kategoriyası» dep ataw, solay etip grammatikalıq máni menen grammatikalıq kategoriyanı bir-biri menen aralastırıp
jiberiw jaǵdayları jiyiy ushırasadı. Bul boyınsha prof. A.I.Smirnickiy bılay dep jazadı: «…ataw seplik, iyelik seplik kóplik, I bet, II bet usılar sıyaqlı birlikler ushın «kategoriya» degen termindi qollanbaw kerek. Sebebi, bunda «kategoriya» degen termin ózinshelik sıpatın, ózine tán mánisin joǵaltadı. Biraq, bul termindi usılayınsha qollanıw birqansha óris alıp ketken».1 Hár túrli tillerde grammatikalıq bet kategoriyası, máhál kategoriyası, seplik kategoriyası grammatikalıq kategoriyalar bar, biraq «iyelik seplik kategoriyası», «barıs seplik kategoriyası», «salıstırmalı dáreje kategoriyası», «arttırıw dáreje kategoriyası», «I bet kategoriyası», «III bet kategoriyası» degenler bolmaydı. Bular jeke grammatikalıq kategoriyalar emes, grammatikalıq kategoriyanıń mazmunına kiretuǵın grammatikalıq mániler. Iyelik sepliktiń yamasa tabıs sepliktiń hár qaysısınıń ózine tán mánisi menen forması bar, biraq bulardıń birde-birewi ózliginen grammatikalıq kategoriyanı, atap aytqanda, seplik kategoriyasın payda ete almaydı, jeke grammatikalıq kategoriya retinde tanıla da almaydı. Seplik kategoriyası bir sepliktiń emes, ulıwma sepliklerdiń mánileri menen formalarınıń jıynaǵınan, qáliplesken túrlerinen quraladı. Demek, ulıwma seplik kategoriyası menen jeke seplikler birdey emes. Seplik kategoriyası – ulıwma qubılıs, jeke seplikler – kishi qubılıs.
Bir grammatikalıq kategoriyaǵa kiretuǵın birdey, bir sıpattaǵı grammatikalıq mániler óz-ara jaqın bir-biri menen baylanıslı boladı. Belgili bir grammatikalıq kategoriyaǵa kiretuǵın óz-ara mániles, jaqın, birdey grammatikalıq mánilerdiń uqsas, ortaq tárepleri menen birge, bir-biri menen ayırmashılıqları da bar. Mısalı, grammatikalıq bet kategoriyasına kiretuǵın I bet, II bet, III betti bir-biri menen baylanıstıratuǵın, olardıń basın qosatuǵın ulıwmalıq ortaq máni – betlik máni.
1 Смирницкий А.И. Синтаксис английского языка. -М., 1957, стр. 30.
86
Kelbetliktiń dáreje kategoriyasınıń quramına kiretuǵın jay dáreje, salıstırmalı dáreje, arttırıw dárejeniń basın qosıp biriktiretuǵın, olardıń bárine birdey ortaq tárepi de, olardı bir-biri menen ajıratatuǵın ayırım tárepleri de bar. Jay dáreje, salıstırmalı hám arttırıw dárejeniń bárine birdey ortaq belgi – sınlıq, sapalıq dárejeni bildiriw bolsa, olardı bir-birinen ajıratatuǵın belgi – sınlıq, sapalıq dárejeniń birgelkili emes, hár túrli bolıwı. Seplik kategoriyasınıń quramına kiretuǵın jeke seplikler atlıq sózlerdiń atlıq yamasa feyillerge qatnasın bildiriwi jaǵınan uqsaydı, mánileri jaqın bolıp keledi. Bul – olardıń basın biriktiretuǵın ortaq tárepi. Al sepliklerdiń hár qaysısı bir sózdiń basqa sózge hár túrli qatnasın, mısalı, barıs sepligi baǵıtlıq qatnastı, tabıs sepligi tuwra obektlik qatnastı bildiredi. Bul sepliklerdiń bir-birinen ózgeshelik jaǵdayları. Jeke sepliklerdiń bir-birinen ayırmashılıqları olardıń birdeyligin, jaqınlıǵın, ortaq tárepin joq ete almaydı.
Seplikler bir sózdiń ekenshi sózge qatnasın bildiriwi jaǵınan birdey, jaqın bolıp kelip, ulıwmalıq sıpatı bar grammatikalıq kategoriya – seplik kategoriyasına baylanısadı. Demek, usı kóz-qarastan qarasaq, seplik kategoriyası, betlik kategoriyası, meyil kategoriyası, dáreje kategoriyası grammatikalıq kategoriyalar retinde qaraladı. Al sepliktiń túrleri, betlik formaları, dárejeniń túrleri – bular belgili bir grammatikalıq kategoriyaǵa kiretuǵın grammatikalıq mániler. Birdey grammatikalıq mánilerden bir-birine baylanıslı qatarlar quraladı da, olar ózleriniń formaları menen birge grammatikalıq kategoriyaǵa baylanısadı.
Grammatikalıq kategoriyalarda universal grammatikanıń ulıwma kategoriyaları emes, tuwısqan tillerde yamasa jeke tillerdiń grammatikalıq qurılısınıń baslı ózgeshelikleri kórinedi. Usı sebepten belgili bir tilde yamasa bar
grammatikalıq kategoriyalardıń barlıǵınıń birdey basqa bir tilde yamasa tillerdiń toparında bolıwı shárt emes. Mısalı, slavyan tillerine tán grammatikalıq vid kategoriyası roman tilleri menen german tillerinde, yaǵnıy francuz tili menen nemis tilinde ushıraspaydı. Túrkiy tillerinde jeke grammatikalıq kategoriya retinde tanılatuǵın tartım kategoriyası slavyan tillerinde joq. Grammatikalıq rod kategoriyası orıs, nemis, francuz tillerine tán, biraq ol túrkiy tilleri menen monǵol tillerinde, inglis tili hám taǵı basqa tillerde mánili jeke kategoriya retinde ushıraspaydı.
Ayırım tillerge tán belgili bir grammatikalıq kategoriyanıń ózi hár túrli tillerde hár túrli sıpatta, hár túrli dárejede kóriniwi múmkin. Mısalı, seplik kategoriyası grammatikalıq kategoriya retinde kóplegen tillerge tán, biraq onıń grammatikalıq
tábiyatı da, san jaǵınan da hár túrli tillerde túrlishe: arab tilinde úsh seplik bolsa, orıs tilinde – altı, qazaq tilinde – jeti, eston tilinde – on bes seplik bar. Feyildiń dáreje kategoriyası kóplegen tillerde bar, biraq onıń ózgelik dáreje dep atalatuǵın túri túrkiy tilleri menen gruzin, latın, francuz tillerine tán, biraq slavyan tillerinde gezlespeydi. Orıs tilinde grammatikalıq rod kategoriyasınıń úsh túri bar bolsa, francuz tilinde onıń eki túri bar (sredniy rod joq).
Hár túrli tillerdiń bárine birdey tán, bárine birdey ortaq bolıp keletuǵın grammatikalıq kategoriyalardıń túrli tillerde joqarıdaǵıday hár túrli sıpatta kóriniwi
87
grammatikalıq kategoriyalardıń tuwısqan tiller toparınıń yamasa jeke tillerdiń hárqaysısınıń grammatikalıq qurılısınıń ózinshelik ózgeshelikleri menen tıǵız baylanıslı ekenligin dáliylleydi.
Grammatikalıq kategoriyalardıń sóz shaqaplarına qatnası. Grammatikalıq kategoriyalar sózlerdiń belgili bir leksika-grammatikalıq toparına bólinip, solar menen qatar ómir súredi. Hár bir tildiń grammatikalıq kurılısında sóz shaqapları
menen olarǵa tán grammatikalıq kategoriyalar arasında bekkem baylanıs, qatnas qáliplesedi. Sózlerdiń leksika-grammatikalıq toparı retinde esaplanatuǵın sóz shaqapları bir-biri menen jıynalıp birikkende, ózlerine birdey tán birdey ortaq grammatikalıq kategoriyalar boyınsha jıynalıp, birigedi. Mısalı, orıs tilinde atlıqlar dep atalatuǵın sóz shaqabın bir toparǵa kirgizip, biriktiriwshi xızmet atqaratuǵın grammatikalıq kategoriyalardıń qatarına rod kategoriyası, seplik kategoriyası hám bet-san kategoriyası kiredi. Orıs tilinde atlıqlar ushın leksika-grammatikalıq kategoriya bolıp sanalatuǵın rod kategoriyası atlıqlar menen baylanısatuǵın kelbetliklerge, seplenetuǵın almasıqlarǵa, sanaq (retlik) sanlıqlarǵa hám feyildiń ótken máhál formalarında taza grammatikalıq mánige iye boladı. Atlıqlar menen tartım almasıqlarǵa qatnası jaǵınan leksika-grammatikalıq kategoriya bolıp tabılatuǵın sanlıq kategoriyası da atlıqlar menen jaqınnan baylanısatuǵın kelbetliklerge sóz shaqaplarında taza grammatikalıq mánige iye bolıp grammatikalıq kategoriya retinde tanıladı. Grammatikalıq bet, máhál, meyil, dáreje formaları feyildiń hal feyil, háreket atı feyili formaların túrlerin biriktiredi.
Grammatikalıq sanlıq kategoriyasınıń grammatikalıq kategoriyalardıń tilde uqsas, ulıwmalıq ortaq tárepleri bolıwı menen birge, olardıń (grammatikalıq
kategoriyalardıń) hár bir tildegi yamasa tillerdiń hár bir toparındaǵı anıq kórinisinde de, grammatikalıq tábiyatında da, qollanılıw órisi menen sheńberinde de ayırmashılıqlar menen ózgeshelikler boladı. Usı jerde bir nárseni anıqlap alıw kerek: bir tilde yamasa tillerdiń toparında bar belgili bir grammatikalıq kategoriyanıń basqa bir tillerde yamasa tillerdiń basqa bir toparınıń bárinde birdey bola beriwi shárt emes. Sonıń menen birge, tillerdiń kópshiliginde bar, olarǵa ulıwmalıq ortaq grammatikalıq kategoriyalardıń bar ekenligin de atap ótiw kerek. Kóplegen tillerde bar, olardıń hámmesine birdey ortaq grammatikalıq kategoriyalardıń qatarına grammatikalıq sanlıq kategoriyası, seplik kategoriyası, bet kategoriyası, meyil kategoriyası, dáreje (etis) kategoriyası kiredi. Bul kategoriyalar grammatikalıq kategoriyalar retinde tillerdiń bárine yamasa kópshiligine tán ulıwmalıq ortaq belgisin saqlay otırıp, jeke tillerde yamasa tillerdiń toparında hár túrli sıpatta, hár túrli dárejede kórinedi. Sonıń menen birge, joqarıda atalǵan grammatikalıq kategoriyalar tilde hár túrli sóz shaqaplarına
iykemlesip bólinedi, olardıń hár qaysısın sıpatlaytuǵın kategoriyalar retinde tanıladı.
Tillerdiń barlıǵına derlik tán, ulıwmalıq ortaq grammatikalıq kategoriyalardıń biri - grammatikalıq bet-san kategoriyası. Qaysı tilde sóyleytuǵın adam bolmasın, olardıń erteden-aq bir zattan kóp zattı ajırata bilgenligi belgili. Jekelik uǵım menen kóplik uǵımdı bir-birinen ajıratıwda tilde grammatikalıq bet-san kategoriyası
88
payda bolǵan. Daralıq uǵımı menen kóplik uǵımı, tiykarınan zatlar menen tikkeley baylanıslı boladı da, usıǵan sáykes grammatikalıq bet-san kategoriyası hár túrli tillerde sóz shaqaplarınıń ishinde atlıqlarǵa tán kategoriya retinde túsiniledi. Sonıń
menen birge, daralıq penen kóplik tilde almasıqlarǵa, sonıń ishinde ásirese tartım almasıqlarına tán. Grammatikalıq bet-san kategoriyası tek feyillerge qatnaslı bolmay, atlıq hám almasıqlar menen de tıǵız baylanıslı bolıp keledi. Yaǵnıy feyiller almasıqlar menen (kóbinese tartım almasıqları) yamasa atlıqlar menen dizbeklesip, bayanlawısh xızmetinde jumsalǵanda, baslawısh xızmetindegi almasıqtıń yamasa atlıqtıń dara hám kóplik mánide jumsalıw ıńǵayına baǵınıp,
usıǵan qaray dara hám kóplik mánilerge iye boladı. Grammatikalıq bet-san kategoriyasınıń hár túrli tiller ushın uqsas, ulıwma ortaq tárepleri menen belgileri usılar menen sheklenedi, demek grammatikalıq bet-san kategoriyasınıń hár túrli tillerdiń hár túrli toparınıń grammatikalıq qurılısınıń ózgesheliklerine tikkeley baylanıslı ayırım tárepleri, ózinshelik belgileri kórinedi. Mısalı, grammatikalıq betsan kategoriyası kóplegen tillerde dara hám kóplik mánisinde kórine alsa, onıń
ekilik (dvoystvennoe chislo) dep atalatuǵın túri ayırım tillerde, atap aytqanda, eski grek tili, eski orıs tili, eski indiyalıq sanskrit hám házirgi arab tilinde gezlesedi.
Hár túrli tillerdegi grammatikalıq bet-san kategoriyasınıń morfologiyasınıń tábiyatında da ózgeshelikler bar. Slavyan tillerinde, sonıń ishinde orıs tilinde, grammatikalıq bet-san kategoriyasınıń qollanılıw órisi túrkiy tilleri menen
salıstırǵanda anaǵurlım keń. Orıs tilinde atlıqlar ǵana jeke hám kóplik túrde qollanılıp qoymay, olar menen dizbeklese jumsalatuǵın kelbetlikler de jeke hám kóplik túrde qollanıladı. Orıs tilinde kelbetlik penen atlıq sózlerdiń dizbeginen quralǵan atlıqtıń sıńarı (anıqlanıwshı sóz) kóplik túrde qollanılsa, onıń kelbetlik sıńarı da (anıqlawshı sóz) kóplik túrde jumsaladı (vısokaya gora – vısokie gorı). Solay etip, orıs tilinde atlıq sóz shaqabına qatnaslı bolǵan bet-san kategoriyası atlıqlar menen dizbeklesip aytılatuǵın kelbetliklerge kelgende, taza grammatikalıq mánige iye boladı. Al túrkiy tillerinde bunday dizbeklerdiń quramındaǵı atlıqtan bolǵan sıńarlar meyli kóplik, meyli jeke túrde qollanılsın, buǵan qaramastan kelbetlikten bolǵan sıńarlar hárdayım jeke túrde jumsaladı (mısalı: biyik taw – biyik tawlar).
Orıs tilinde kelbetliklerdiń jeke, kóplik bolıp ajıratılıwınıń tek formallıq sıpatı bar. Kelbetliktiń jeke, kóplik túrleri jekelik yamasa kóplik mánini bildiriwdiń
emes, awısıwdıń formaları bolıp tabıladı. Mısalı, orıs tilindegi jeke formadaǵı kniga sózi jeke mánini bildirip, kóplik formadaǵı knigi sózi kóplik mánini (birneshe yamasa kóp kitap) bildirse, kelbetliktiń tolstıy (tolstaya), tolstıe degen jeke, kóplik formaları sapa-belginiń sanın (az yamasa kópligin) bildirmeydi, atlıq penen birge dáreje (qıyısıw) formaları retinde xızmet atqaradı. Ulıwma alǵanda, san túsinigi sapa, belgige tán emes, zatqa, qubılısqa tán belgi. Sonlıqtan, ayırım tillerde, ásirese kelbetlik penen atlıq sózlerdiń baylanısı olardıń qatar turıp jaqın baylanısıwı arqalı iske asatuǵın tillerde, mısalı, túrkiy tillerinde, kelbetliktiń kóplik formasındaǵı atlıqlar menen, tiykarınan, kóplik jalǵawısız baylanısadı.
89
Ayırım jaǵdaylarda sanlıqlardıń kóplik formada qollanılatuǵınları da bar, biraq grammatikalıq san kategoriyası sóz shaqabı retinde qaralatuǵın sanlıqlarǵa tán kategoriya emes. San kategoriyası grammatikalıq kategoriya retinde túsiniledi de, grammatikalıq formalar menen beriletuǵın san túsinigi anıq emes, ulıwmalıq túrde beriledi. Mısalı: kóplik forması anıq sandı emes, ulıwma kóp degen uǵımdı bildiredi, onıń qansha ekenligin anıq kórsetpeydi. Al hárbir sanlıq belgili bir anıq sandı bildiredi. Mısalı: bes, on, jigirma, júz, eki júz Demek, bir menen bestiń arasındaǵı sanlıq ayırmashılıq kitap penen kitaplar degenniń arasındaǵı ayırmashılıqtan parqı bar ekenligi seziledi.
Grammatikalıq san kategoriyasınıń sanlıqlarǵa tán kategoriya emesligi sanlıqlarǵa, sonıń ishinde sanaq sanlarǵa kóplik jalǵawı jalǵanıwı menen, kóplik mánini emes, al basqa máni – shamalıq mánini bildiretuǵınlıǵı kórinedi. Al eger kelbetlikler túrkiy tillerinde kóplik formada qollanılsa, onıń tábiyiy túrde substantivlesiwi grammatikalıq san kategoriyasınıń tiykarınan atlıqlarǵa tán kategoriya ekenligin dáliylleydi.
Grammatikalıq san kategoriyası sóz shaqaplarınıń biri – almasıqlarǵa da tán
kategoriya bolıp sanaladı. Jeke hám kóplik mánige iye bolatuǵınlar - kóbinese betlik almasıqları. Betlik almasıqlarınıń ishinde kóbinese túrkiy tillerinde 1 bet betlik almasıǵınıń (men), orıs tilinde 1 hám 2 bet betlik almasıqlarınıń (ya, tı) jeke túri kóplik formaǵa ózliginen iye bola almaydı. Qaraqalpaq tilindegi betlik almasıǵınıń biz degen kóplik forması betlik almasıǵınıń men degen jeke forması menen grammatikalıq jaqtan sáykes keletuǵın forma emes. Orıs tilindegi mı, vı degen kóplik formalar menen ya, tı túrindegi jeke formalar grammatikalıq jaqtan óz ara jaqın formalar bola almaydı degen pikir bar. Eger men degen betlik almasıǵı 1-betti bildirse, biz degen betlik almasıǵı «meniń kópligimdi» emes, «men jáne
taǵı basqa (basqalar)» degendi bildiredi.1
Almasıqlardıń basqa túrlerine san kategoriyasınıń qatnası boyınsha tómendegilerdi aytıwǵa boladı: almasıqlar qaysı sóz shaqabınıń ornına júrse, sol sóz shaqabına tán formalar menen ózgeredi. Usıǵan qaray, atlıqlardıń ornına júretuǵın almasıqlar (betlik almasıǵı, ózlik almasıǵı, soraw almasıǵı hám belgisizlik almasıǵınıń ayırımları) jeke túrinde de, kóplik túrinde de qollanıladı.
Jekelik hám kóplik mánileri feyil sózlerde arnawlı affiksler menen emes, kóbinese betlik mánilerdi bildiretuǵın betlik jalǵawları menen beriledi. Feyil bayanlawıshlar baslawıshlar menen betlik jalǵawları arqalı baylanısadı da, betlik jalǵawları baslawıshtıń ıńǵayına qaray hám betlik mánini, hám san mánisin qosıp bildiredi. Bul aytılǵanlardıń tikkeley 1-betke qatnası bar: men bardım – biz bardıq, men baraman – biz baramız, al 2-bette betlik jalǵawınan keyin kóplik mánini bildiriw ushın kóplik jalǵawı jalǵanadı (mısalı: sen bardıń – siz bardıńız, sizler bardıńızlar, sen barasań - sizler barasızlar ).
1 Никитевич В.М. Грамматические категории в современном русском языке. -М., 1963, стр. 72.
90