Qaraqalpaq tiliniń teoriyalıq grammatikası

predobrıy, preskvernıy), salıstırıw dárejelerin de (mısalı: jeltovatıy, jeltenkiy) jatqızadı. Al feyildiń forma jasawshı qosımtalarına máhál hám meyil formalarınan basqa infinitiv, háreket atı, hal feyil, kelbetlik feyil formaları kirgizilgen. Akad. V.V.Vinogradov orıs tilindegi «pet – poyu - ya pel - ya pel bı – ya budu pet – ya spoyu – ya spel bı – poyushiy – pevshiy - spevshiy» degen sózlerdi feyildiń grammatikalıq formaları hám olar bir-birine qatnaslı dep esaplasa, «dom – domik – domishko – domishe - domina» degen sózlerdi tek atlıqtıń formaları dep esaplaydı.

Sonıń menen birge, akademik V.V.Vinogradov sózdiń leksikalıq mánisine qosımsha grammatikalıq mánilerdi bildiretuǵın formalardı sóz formaları dep qaraydı. Orıs tiliniń akademiyalıq grammatikasında sózdiń formalarına mınaday anıqlama berilgen: «Bir uǵımdı bildire otırıp, oǵan qosımsha túsinikti bildiretuǵın yamasa oydıń bir predmetiniń sol gáptegi oydıń basqa predmetine qanday da bir qatnasın bildiretuǵın sózdiń barlıq túr ózgerisleri sózdiń formaları dep ataladı».1

Hár qanday grammatikalıq máni, ádette, belgili bir grammatikalıq forma arqalı beriledi. Mısalı, feyildiń máhál, meyil túrlerinde yamasa kelbetliktiń dáreje formalarında belgili bir grammatikalıq mániler bar, bul mániler tiyisli grammatikalıq formalar arqalı kórinedi. Forma ádette mazmundı bildiredi,

mazmunsız forma joq. Mazmundı grammatikaǵa qatnaslı sóz etkende, grammatikalıq máni túsiniledi de, formanı grammatikaǵa qatnaslı sóz etkende, ádette grammatikalıq forma túsiniledi. Grammatikalıq máhál, meyil, bet-san mánileri yamasa grammatikalıq dáreje mánileri hár túrli jollar menen, tartım jalǵawları menen, dáreje qosımtaları menen beriledi. Demek, bular arqalı jasalǵan formalardı sózdiń formaları retinde qarawımız múmkin.

Sózlerdiń ózgergen túrleriniń ishinde hár túrli leksikalıq mánilerdi bildiretuǵın sózler óz aldına mánili leksikalıq birlikler dep qaraladı da, hár túrli leksikalıq mánilerdi emes, hár túrli grammatikalıq mánilerdi bildiretuǵın sózler sózdiń formaları retinde qaraladı. Bul ushın biz tómendegi mısallardıń eki toparın bir-biri menen salıstırıp kóremiz: 1) ek, egińiz, eksin, egeyik, egińizler, ektik, ektińler, ekse, eksek, ekseńizler, egiw, egejaqpız, egejaqsızlar, eger, egermiz, egersizler, egetuǵın, egip, egipsizler, ekken, ekkenbiz, ekkensizler ; 2) ek, egin, eginshi, eginshilik, egis, egislik. Birinshi topardaǵılar -ek degen feyildiń hár túrli formaları da, ekinshi topardaǵılar -ek degen feyilden jasalǵan hár túrli dórendi sózler. Sebebi, birinshi topardaǵı ek degen feyildiń hár túrli formaları túbir feyilden leksikalıq mánisi ózgeshe, hár túrli jańa sóz jasamay, hár túrli grammatikalıq mánilerdi bildiredi. Sonlıqtan olar bir sózdiń (ek) grammatikalıq formaları retinde tanıladı. Al ekinshi topardaǵılar bir ǵana ek túbirinen taralǵan menen, hár túrli leksikalıq mánini bildirip, olardıń hár qaysısı óz aldına bólekbólek sózler retinde túsiniledi.

Sózde bir-biri menen baylanıslı jáne bir óz-ara jaqın formalardıń túri bar. Sóz bir ǵana formada emes, ózgerip, túrlenip, birneshe formaǵa iye boladı. Ózgerip túrlengen sózdiń eki tárepi bar: onıń biri – sózdiń hár túrli formalar arqalı qanshama túrlengeni menen, ózgerissiz qalatuǵın tiykarǵı leksikalıq tárepi,

1 Грамматика русского языка. Том 1. М., 1952, стр. 15.

71

ekinshisi – bir ǵana sózge emes, sózlerdiń belgili bir toparınıń hámmesine birdey ortaq, olardıń hámmesine birdey tán grammatikalıq tárepi. Sózdiń grammatikalıq forması sózdiń usı atalǵan grammatikalıq tárepi menen baylanısadı.

Sóz ózgerip, túrlenip birneshe formalarǵa iye bolatuǵın bolsa, sol formalardıń ishinde birewi tiykarǵı forma bolıp, basqaları sol negizgi formadan jasalǵan dórendi formalar bolıp esaplanadı. Sózdiń belgili bir formasınıń tiykarǵı forma retinde sanalıwı ushın onıń basqa formalarǵa tiykar bolıwı shárt. Sonda ǵana ol tiykarǵı forma retinde tanıladı. Mısalı, seplik formalarınıń ishinde ataw sepligi, ádette tiykarǵı forma retinde tanıladı da, iyelik, barıs, tabıs, shıǵıs, orın seplik formaları dórendi formalar retinde sanaladı. Sońǵılardıń biri ekinshisinen, mısalı, barıs seplik forması iyelik seplik formasınan emes, bulardıń bari de negizgi baslı forma - ataw seplik formasınan jasaladı. Feyildiń meyil formaları da hár túrli. Solardıń ishinde túrkiy tillerinde ekinshi bet buyrıq meyil forması negizgi forma retinde sanaladı da, anıqlıq meyili, shárt meyil, tilek meyil formaları dórendi formalar retinde qaraladı.

Solay etip, tilde sóz formalarınıń eki túri bar: onıń biri – sózdiń sintetikalıq formaları, ekinshisi – sózdiń analitikalıq formaları.

Sózdiń sintetikalıq hám analitikalıq formaları

Sózdiń sintetikalıq formaları eki túrli jol menen, atap aytqanda, 1) affiksaciya arqalı, 2) seslerdiń almasıwı (ishki flekciya) arqalı jasaladı.

1. Sózge hár túrli affikslerdiń jalǵanıwı arqalı onıń hár túrli formaları jasaladı. Sózdiń sintetikalıq formalarınıń affiksaciya usılı arqalı jasalıwı kóplegen tillerge tán hám ol jiyi ushırasadı. Mısalı, qaraqalpaq tilinde: etikshiler, etikshilerge, etikshilerdiń, etikshileri, etikshilermiz; orıs tilinde: stol-stolı; ingliz tilinde: table (stul) – tables (stuller). Sózdiń sintetikalıq formaların jasawdıń affiksaciya usılı tilde suffiksaciya, prefiksaciya hám infiksaciya túrinde ushırasadı. Affiksaciya orıs tilinde suffiksaciya hám prefiksaciya túrinde kórinedi, al túrkiy tillerinde bunıń tek

suffiksaciya túri ǵana qollanıladı. Sóz túrlendiretuǵın hám onıń formaların jasaytuǵın affikslerdiń ishinde ásirese jalǵawlardıń xızmeti ayrıqsha. Olar sózdiń formaların jasaydı. Hár túrli sintaksislik qatnaslardı bildiredi. Qosımtalardıń ishinen ayırımları (olardıń kópshiligi sóz jasawshı xızmetin atqaradı) sózdiń formasın jasaydı. Mısalı, qaraqalpaq tilinde -raq/-rek, -ıraq/-irek qosımtası kelbetliktiń salıstırmalı dáreje formasın (jasıraq, kógirek, tolıǵıraq, biyigirek) jasasa, orıs tilinde -aysh, -eysh qosımtası kelbetliktiń kúsheytiwshi dáreje formasın (glubochayshiy, chisteyshiy) jasaydı. Qaraqalpaq tilinde feyildiń máhál túrlerin jasawda qollanılatuǵın qosımtalar da forma jasawshı affikslerdiń qatarına kiredi. Jalǵawlardıń hámmesi de (kóplik, tartım, betlik, seplik) sózlerdi túrlendirip, olardı bir-biri menen baylanıstıradı hám sózdiń hár túrli formaların jasaydı.

Sózdiń sitetikalıq formaları seslerdiń almasıwı yamasa ishki flekciya usılı arqalı da jasaladı. Mısalı, ingliz tilinde man – atlıq tıń jeke túrin (er, erkek)

72

bildirse, onıń ishki flekciya arqalı ózgergen túri – men (erler, erkekler) atlıqtıń kóplik túrin bildiredi.

Sózdiń sintetikalıq formaları ishki flekciya usılı menen affiksaciya usılı ekewiniń birdey qatnasıwı arqalı da jasalıwı múmkin. Mısalı, nemis tilinde Gast – qonaq degendi bildirse, onıń affiksaciya usılı menen ishki flekciya usılı arqalı

jasalǵan forması – Gaste – qonaqlar degendi bildiredi.

Sózdiń analitikalıq forması tiykarǵı (atawısh) sóz hám kómekshi sózdiń dizbeginen jasaladı. Sózdiń analitikalıq formasınıń quramına kiretuǵın atawısh sóz tiykarǵı morfemaǵa (túbirge) barabar xızmet atqarsa, kómekshi sóz hár túrli kómekshi morfemalarǵa, yaǵnıy affikslerge uqsas xızmet atqaradı. Mısalı, berip tur degen negizgi feyil menen kómekshi feyildiń dizbegindegi komponentler mánilik jaqtan alǵanda, jeke mánisi saqlanǵan eki sóz emes, bir sózdiń qospa forması retinde túsiniledi. Tiykarǵı leksikalıq mánige iye bolıp turǵan sóz – ber degen feyil, al -tur feyiliniń jeke leksikalıq mánisi bul dizbekte saqlanbaǵan, ol kómekshi morfemalarǵa uqsas mánige iye bolıp, solarǵa tán xızmet atqarıp tur. Berip tur degen sóz dizbeginiń quramındaǵı kómekshi feyildi (tur) túrgelip tur

degen dizbektiń quramındaǵı tiykarǵı feyil menen salıstırsaq, ol feyildiń (kómekshi feyildiń) óziniń leksikalıq mánisinen ayrılıp, jeke mánisin qanshelli joǵaltqanlıǵı belgili boladı. Usı kóz-qarastan berip tur degen formanı beredi – bermek – beripti – bergen degen sózler menen qatar qoyıp, sońǵıların máháldiń jeke kategoriyası, al berip tur degen máháldiń, yaǵnıy házirgi máháldiń qospa forması (analitikalıq forması) dep qaraymız».1 Sózlerdiń dizbeginiń hámmesi sóz dizbegi bola bermeydi. Belgili bir sózlerdiń dizbeginiń sóz dizbegi delinbey, sózdiń analitikalıq forması dep atalıwı ushın, onıń belgili bir grammatikalıq kategoriyanıń quramına enip, sol kategoriyanıń quramına kiretuǵın jeke formalar menen birdey bolıwı, olar menen baylanısqa túsiwi shárt. Sózlerdiń belgili bir dizbeginiń jeke, sintetikalık formalar menen usılay qarım-qatnasqa túsiwi onı (sózlerdiń belgili bir dizbegin) sózdiń analitikalıq forması dep tanıwǵa múmkinshilik beredi. Joqarıda keltirilgen berip tur dizbegi beredi – bermek – beripti degen sózler menen máháldi bildiriwi jaǵınan bir qatarǵa kirip, grammatikalıq máhál kategoriyasınıń quramında feyildiń analitikalıq forması retinde tanıladı. Orıs tilinde « rabotat – rabotal – rabotaet – budet rabotat degen sózler bir qatarda turadı, bul qatarlardıń arasındaǵı qatnaslar tek ǵana grammatikalıq qatnaslar bolıp tabıladı».2 Orıs tilinde « budet rabotat degenniń ózi sózdiń dizbegi bolıwına qaramastan, bir sóz retinde (belgili bir grammatikalıq formasında) qaralıwınıń sebebi usı kategoriyanıń basqa formaları, yaǵnıy usı máháldiń formaları («rabotaet» jáne basqaları) menen ótken máháldiń formaları («rabotal» jáne basqaları), jeke sintetikalıq formalar bolıp sanaladı».3 Bular sıyaqlı analitikalıq formalardı basqa tillerden de, mısalı, inglis tili menen nemis tilinen de

1 Аханов К. Тил билимине кириспе. -Алматы, 1965, 407-408-беттер.

2 Смирницкий А.И. Морфология английского языка. -М., 1959, стр. 66-67.

3 Жирмунский А.И. «О границах слова» сб. «Морфологическая структура слова в языках различных типов», М.-Л., 1963, стр. 69.

73

ushıratıwǵa boladı. Mısalı, nemisshe – arbeitet, arbeitete, inglisshe - works, worked degenler máháldiń sintetikalıq (jeke) forması retinde tanılsa, nemisshe - wird arbeiten, inglisshe - will work degenler máháldiń analitikalıq forması retinde tanıladı.1

Analitikalıq konstrukciyanıń bir bólegi retinde qaralatuǵın kómekshi sóz óziniń grammatikalıq tábiyatı hám xızmeti jaǵınan sóz túrlendiriwshi (forma jasawshı) morfemaǵa barabar xızmet atqarıp, pútkilley analitikalıq konstrukciya atawısh sózdiń forması bolıp sanaladı da, onıń (atawısh sózdiń) sóz túrlendiriw (forma jasaw) toparına (paradigmasına) kiredi.2

Analitikalıq konstrukciya yamasa sózdiń analitikalıq forması shıǵısı jaǵınan sóz dizbegine barıp tireledi. Sóz dizbegi eki túrli baǵıtta – grammatikalıq baǵıtta

hám leksikalıq baǵıtta qáliplesiwi múmkin. Sóz dizbeginiń grammatikalıq baǵıtta qáliplesiwi nátiyjesinde sózdiń analitikalıq forması jasalsa, onıń (sóz dizbeginiń) leksikalıq baǵıtta qáliplesiwiniń nátiyjesinde frazeologiyalıq birlikler jasaladı, sózdiń frazeologiyalıq ekvivalenti payda boladı.

Sóz dizbeginiń grammatika tarawında onıń (sóz dizbeginiń) quramındaǵı sıńarlardıń birewiniń leksikalıq mánisi gúngúrtlesip, atawısh sózden kómekshi sózge, al sózlerdiń pútkilley toparı sózdiń grammatikalıq formasına (analitikalıq formasına) aylanadı. Hár qanday sóz grammatikada úyreniliw procesine ushıray bermeydi. V.M.Jirmunskiy grammatikalizaciyaǵa ushıraytuǵın sózlerdiń mınanday túrlerin kórsetedi. «Grammatikalizaciyalanıw kómekshi sózdiń dáslepki anıq leksikalıq mánisinen abstrakciyalanıwınıń … nátiyjesi bolıp sanaladı; usınıń ózinde grammatikalizaciyalanıwǵa ushıraytuǵınlar ózliginen anaǵurlım keń mánisi bar mına sózler: keń semantikası bar, mısalı, bolıw (iye bolıw), baslaw mánisindegi feyiller, turıw (qalıw), júriw túrindegi túrindegi háreket feyilleri hám hám t.b.; bular ózleriniń grammatikalıq xızmetleri boyınsha kómekshi yamasa baylanıstırıwshı bola aladı; modallıq feyiller…, ózleriniń bet kórsetkishlerine iye bolǵan tartımlanǵan atlıqlar, predloglarǵa aylanatuǵın orın ráwishleri yamasa keń mánili basqa pısıqlawısh sózler; artikller xızmetindegi siltew hám belgisizlik almasıqları; baylanıstırıwshı jalǵaw xızmetindegi siltew hám soraw almasıqları».3

Til biliminde sózdiń analitikalıq formaları tuwralı másele kóbinese HindEvropa tillerine qatnaslı qarastırılıp keldi.

Akademik V.V.Vinogradov orıs tilindegi feyillerdiń analitikalıq formaların qarastıra otırıp, analitikalıq konstrukciyanıń quramındaǵı kómekshi feyillerdiń, mısalı, budu degen kómekshi feyildiń, ózi menen dizbeklesip aytılatuǵın tiykarǵı feyillerge keler máhál mánisinen (grammatikalıq máni) basqa hesh qanday qosımsha leksikalıq máni bildirmeytuǵınlıǵın aytadı. «Sonlıqtan da budu chitat degen eki sózdiń yamasa eki formanıń erkin dizbegi emes. Bul – chitat degen feyildiń keler máháliniń birǵana qospa (analitikalıq) forması, bir tutas

1 Жирмунский А.И. Көрсетилген мийнети. 69-бет.

2 Жирмунский А.И. Об аналитических конструкциях. Сб. «Аналитические конструкции в языках разлычных типов», М.-Л., 1965, стр. 10.

3 Жирмунский А.И. Көрсетилген мийнети. Стр. 25.

74

grammatikalıq birlik».1 V.V.Vinogradovtıń «Orıs tili» (1947 j.) atlı miynetinde grammatikalıq kategoriyalardıń hár túrli dárejede grammatikalanǵan analitikalıq konstrukciyalar arqalı beriliwine, sózdiń analitikalıq formalarına ayrıqsha názer awdarılıp, onda dáreje (shıray) túrleriniń analitikalıq formaları, bet kategoriyasınıń analitikalıq usıl arqalı beriliwi, máhál hám meyil túrleriniń analitikalıq formaları qarastırılǵan.

Analitikalıq konstrukciya tuwralı másele prof. M.M.Guxmannıń miynetinde nemis tiliniń derekleri negizinde sóz etiledi. Ol analitikalıq konstrukciyanı

«Jartılay sóz hám tolıq sózdiń ajıralmaytuǵın turaqlı dizbegi» («jartılay» sóz degen termin kómekshi sóz degen mánide) dep kórsetedi.2 Onıń pikirinshe, analitikalıq konstrukciyanıń ajıralmaytuǵınlıǵı, pútinligi leksikalıq jaqtan da, grammatikalıq jaqtan da kórinedi. Analitikalıq dizbektiń, mısalı, nemis tilindegi ich have geschrieben (men jazǵanman) degen analitikalıq konstrukciyanıń

ajıralmaytuǵınlıǵı mınadan kórinedi: ótken máháldiń mánisi ich have degen kómekshi feyil menen emes (bul – házirgi máháldiń forması), usı kómekshi feyildiń geschrieben degen háreket atı feyiliniń dizbeklesiwi arqalı beriledi de, bul dizbekte joqarıdaǵı háreket atı feyili óziniń feyillik mánisinen ayrılıp qollanıladı. M.M.Guxman nemis tilindegi feyillerdiń analitikalıq konstrukciyasına tán tórt belgini ataydı. Ol belgiler mınalar: 1) analitikalıq konstrukciyanıń sınarlarınıń ózara tıǵız baylanıslılıǵı, bólinip ajıratılmaytuǵınlıǵı; 2) bólinip ajıratılmawǵa tiykarlanǵan «idiomalılıǵı»; 3) feyillerdiń barlıq leksikalıq quramın tolıq qamtıytuǵınlıǵın; 4) feyillerdiń óz-ara mániles formalarınıń qatarına

paradigmatikalıq qatardıń element retinde kiretuǵınlıǵı.3 Ayırım izertlewshiler bul belgilerge qosımsha besinshi belgi retinde kómekshi sózdegi hálsiz páttiń atawısh sózdegi kúshli pátke baylanıslı bolatuǵınlıǵın aytadı.4

Prof. V.N.Yarceva analitikalıq konstrukciya tuwralı máseleni inglis tilindegi dereklerdiń (feyillerge qatnaslı) negizinde izertley otırıp, analitikalıq

konstrukciyaǵa tán baslı belgilerdiń qatarına onıń turaqlılıǵın, feyiller toparın tolıq qamtıytuǵınlıǵın, paradigma qurılısına kiretuǵınlıǵın jatqızadı.5

Túrkiy tillerinde sózdiń analitikalıq forması, sonıń ishinde feyillerdiń analitikalıq formaları sońǵı jıllarda arnawlı túrde izertlene basladı. Bul boyınsha A.A.Yuldashevtıń «Túrkiy tillerindegi feyillerdiń analitikalıq formaları» degen miyneti N.Oralbaevanıń «Qazirgi qazaq tilindegi feyillerdiń analitikalıq formaları» degen dissertaciyasın kórsetiwge boladı.6

1 Виноградов В.В. Русский язык. -М-Л., 1947, стр. 570.

2 Гухман М.М. Глагольные аналитические конструкции как особый тип сочетаний частичного и полного слова (на материале немецкого языка). Сб. «Вопросы грамматического строя». -М., 1955, стр. 323.

3 Гухман М.М. Көрсетилген мақаласы, стр. 359.

4 Жигадло В.Н., Иванова И.П., Иофик Л.Л. Современный английский язык. М., 1956, стр. 90; Жирмунский А.И. Об аналитических конструкциях. Сб. «Аналитические конструкции в языках разлычных типов», -М.-Л., 1965, стр. 24.

5 Ярцева В.Н. Историческая морфология английского языка. -М-Л., 1960, стр. 122-123.

6 Юлдашев А.А. Аналитические формы глагола в тюркских языках. -М., 1965; Оралбаева Н. Аналитические формы глагола в современном казахском языке, АКД., -Алма-Ата, 1971.

75

A.A.Yuldashevtiń atalǵan miynetinde túrkiy tillerindegi feyildiń analitikalıq formasın tolıq mánili feyil menen belgili bir kómekshi feyil formasınıń grammatikalıq máni arqalı tutasqan birligi dep esaplaydı da, bunday grammatikalıq máni, birinshiden, tutasıp kelgen elementlerdiń birde-birewinde emes, olardıń

tutasqan dizbeginde payda bolatuǵınlıǵı, ekinshiden, - onıń turaqlı hám bunday dizbektiń, feyil tiykarınıń leksikalıq mazmunına qaramastan bárine birdey ortaq bolatuǵınlıǵın, úshinshiden, - basqa bir formanıń stilistikalıq variantı yamasa feyildiń grammatikalıq qurılısında jeke mánilik birlik bola alatuǵınlıǵın aytadı.1 N.Oralbaeva qazaq tilindegi feyildiń analitikalıq formaların úyrene otırıp, analitikalıq formalardıń feyildiń grammatikalıq kategoriyalarınıń formaları ekenligin, olardıń sintetikalıq formalar menen óz-ara mániles, jaqın ekenligin, sonday-aq olardıń leksikalıq birlik yamasa turaqlı sóz dizbekleri sıyaqlı tayar halında emes, sóylew procesinde jasalatuǵınlıǵın kórsetedi. Ol feyillerge tán analitikalıq formanıń tábiyatın anıqlay kelip, ol formanıń quramına kiretuǵın birinshi element – tiykarǵı feyilge jalǵanatuǵın affiks te, ekinshi element kómekshi feyil ekenligin aytadı.2

Sózdiń analitikalıq forması yamasa analitikalık konstrukciya sózlerdiń dizbeginen jasalǵanlıqtan, usı tárepinen ol qospa sóz benen de, sóz dizbegi menen de uqsas keledi. Biraq, biz analitikalıq konstrukciyanı qospa sóz benen yamasa sóz dizbegi menen birdey dep qarawǵa bolmaydı. Analitikalıq konstrukciyanıń qospa sóz hám sóz dizbegi menen uqsas jaqların hám olardıń ayırım táreplerin anıqlaw ushın analitikalıq formanıń kóbinese feyillerge tán ekenligin anıqlay otırıp, uqsaslıq hám ayırmashılıqların feyildiń analitikalıq formalarına qatnaslı salıstırıp úyrengen maqul. Mısalı, feyildiń analitikalıq forması qospa feyil menen de, birikken feyiller menen de, feyillerden jasalǵan sóz dizbekleri menen de uqsas bolıp keledi. Feyildiń analitikalıq formasınıń bul konstrukciyalar menen ayırım uqsaslıqları bolǵanı menen, olardıń arasında birqansha ayırmashılıqlar bar. Sonlıqtan olar hár túrli qubılıslar retinde qaraladı, sonday-aq hár túrli terminler menen ataladı.

Dáslep feyildiń analitikalıq forması menen qospa feyildiń uqsas hám ózgeshelik táreplerine toqtap ótemiz. Olardıń uqsas tárepleri mınalar:

1) feyildiń analitikalıq formasınıń sıńarları da, qospa feyildiń sıńarları da feyillerden quralıp, olardıń aldıńǵı sıńarları kóbinese feyildiń funkcional` formasında qollanıladı; 2) feyildiń analitikalıq forması da, qospa feyil de gápte bir aǵza retinde xızmet atqaradı; 3) feyildiń analitikalıq forması da, qospa feyil de gáptiń basqa aǵzaları menen tutasqan halında qarım-qatnasqa túsip, olar menen bir pútin birlik retinde baylanısadı. Feyildiń analitikalıq forması menen qospa feyildiń arasındaǵı birinshi uqsaslıq – qurılısı jaǵınan uqsaslıq bolsa, ekinshi, úshinshi uqsaslıq – sintaksislik jaǵınan uqsaslıq. Feyildiń analitikalıq forması menen qospa feyildiń bir-birinen ózgeshelikleri tómendegiler: 1) ulıwma qospa sózlerdiń (mısalı, qospa atlıqlardıń, qospa kelbetliklerdiń hám t.b.) tolıq mánili sınarlardan

1 Юлдашев А.А. Көрсетилген мийнети, 25-26-бетлер.

2 Оралбаева Н. Аталған диссертациясының авторефераты, 8-бет.

76

jasalatuǵınlıǵı sıyaqlı, qospa feyil de tolıq hám teń mánili feyillerdiń dizbeginen jasalsa, feyildiń analitikalıq forması teń emes sıńarlardan, atap aytqanda, tiykarǵı feyil menen kómekshi feyildiń dizbeginen jasaladı. Qospa sózdiń (sonıń ishinde qospa feyildiń) bir tutas leksikalıq mánisine onıń eki sıńarınıń teńdey qatnası bar. Mısalı, shegara degen qospa atlıqtıń bir tutas mánisin onıń shek degen sıńarı da, ara degen sıńarı da ózliginen bere almaǵan bolar edi. Bul qospa sózdiń leksikalıq mánisi onı qurastırıwshı eki sıńardıń mánileriniń qosındısınan kelip shıǵatuǵınlıǵı

gúman tuwdırmaydı. Sonday-aq, qolǵap degen qospa sóz atlıqtı bildiretuǵın mánisine onıń eki sıńarınıń da (qol+qap) mánilik jaqtan birdey qatnası bar. Ulıwma qospa sózler sıyaqlı, qospa feyillerdiń de bir pútin leksikalıq mánisi onı qurastırıwshı sıńarlardıń mánileriniń jıynaǵınan quraladı. Mısalı, aytıp bar, satıp al sıyaqlı qospa feyillerdiń bildiretuǵın mánileri olardı qurastırıwshı sıńarlardıń mánileri menen tıǵız baylanıslı. Qospa feyil, basqa da qospa sózler sıyaqlı bir tutas leksikalıq mánini bildiredi. Al feyildiń analitikalıq formasın qurastırıwshı sıńarlardıń biri (ádette, aldıńǵı sıńarı) tiykarǵı feyilde bolıp, ekinshisi kómekshi feyil boladı. Demek, feyildiń analitikalıq forması mánilik jaqtan teń emes sıńarlardıń dizbeginen jasaladı. Qospa feyiller bildiretuǵın leksikalıq máni onıń eki sıńarına da teńdey qatnaslı bolsa, túbir feyil hám kómekshi feyildiń dizbeginen jasalǵan analitikalıq formanıń quramındaǵı aldıńǵı sıńardıń ǵana (túbir feyildiń) leksikalıq mánige qatnası bar. Yaǵnıy, feyildiń analitikalıq formasınıń

quramındaǵı tolıq leksikalıq mánini bildiretuǵın sıńar túbir feyil bolıp sanaladı. 2) Ulıwma qospa sózlerdiń hámmesi, sonıń ishinde qospa feyil eki sıńardan quralıp, bir tutas birlik retinde bir pútin leksikalıq máni bildirse, feyildiń analitikalıq forması basqa bir sózlerge qatnaslı bolıp, leksikalıq mániden basqa grammatikalıq mániler menen qatnaslardı bildiriw xızmetinde jumsaladı. Feyildiń analitikalıq formasın quraytuǵın elementlerdiń ishinde analitikalıq formanttıń (tiykarǵı feyilge

jalǵanǵan affiks penen kómekshi feyildiń) tiykarǵı xızmeti – grammatikalıq mánilerdi bildiriw. 3) Qospa sóz sóylew procesinde jasalmay burınnan dizbeklesip, tayar turǵan birlik retinde sóz dizbeginiń yamasa gáptiń quramına enedi. Bul qásiyet ulıwma qospa sózlerge, sonıń ishinde qospa feyillerge de tán. Al sózdiń analitikalıq forması, sonıń ishinde feyildiń analitikalıq forması, tayar turǵan úlgi (analitikalıq formanıń modeli) boyınsha sóylew procesinde jasaladı. Feyildiń analitikalıq formasında tayar turǵan element – analitikalıq formant. Feyil tayar turǵan formanttı qabıllaydı, onnan feyildiń analitikalıq forması jasaladı.1

Joqarıda feyildiń analitikalıq formasınıń qospa feyil menen uqsas keletuǵınlıǵı aytıldı. Feyildiń analitikalıq formasınıń da, qospa feyildiń de sońǵı sıńarı kómekshi feyilden boladı. Demek, bulardıń uqsaslıǵı sońǵı sıńarlarınıń birdeyligine tiykarlanadı. Olardıń arasındaǵı uqsaslıq usınıń menen sheklenedi. Tábiyatı jaǵınan bulardıń arasında belgili dárejede ózgeshelikler bar. Olar mınalar: 1) feyildiń analitikalıq formasınıń quramındaǵı birinshi sıńar feyil bolsa (mısalı:

1 Оралбаева Н. Көрсетилген мийнети, 17-бет.

77

ayta kórme, ayca eken), qospa feyildiń birinshi sıńarı atlıq sóz boladı (mısalı: xızmet et, járdem et, adam bol). 2) Feyildiń analitikalıq formasında kómekshi feyil

tiykarǵı feyilge dizbekleskende, analitikalıq formanttıń quramına kiretuǵın affikstiń tiykarǵı feyilge jalǵanıwı (dáneker bolıwı) arqalı dizbeklesse (mısalı:

oqı+p al, oqı+sa edi), qospa feyildiń quramındaǵı kómekshi feyil tiykarǵı (tolıq) mánili sóz benen heshbir affikstiń dánekerisiz dizbeklesedi (mısalı: járdem et).

Feyildiń analitikalıq forması feyil sóz dizbegi menen, ásirese hal feyilli sóz dizbekleri menen uqsas keledi. Mısalı, oqıp al, bilip al, bileǵoy, tura ber sıyaqlı feyildiń analitikalıq formaları menen asıǵıp sóyle (w), ıntıǵıp tıńla (w) sıyaqlı hal feyilli sóz dizbekleriniń bir-biri menen uqsaslıǵı sezilip turadı. Biraq bul uqsaslıq – sırtqı uqsaslıq. Feyildiń analitikalıq forması menen erkin sóz dizbeginiń arasında aytarlıqtay ózgeshelikler bar. Bul ayırmashılıqlar mınalar: 1) Sózdiń analitikalıq forması, sonıń ishinde feyildiń analitikalıq forması, bir pútin leksikalıq mánini bildiredi. Bunday mánini bildiretuǵın sıńar tiykarǵı (tolıq) mánili sóz (tiykarǵı feyil), al kómekshi sózdiń (kómekshi feyildiń) leksikalıq mánige tikkeley qatnası bolmaydı. Erkin sóz dizbeginiń hár bir sıńarı óziniń leksikalıq mánisin saqlaydı. 2) Sózdiń analitikalıq formasınıń, sonıń ishinde feyildiń analitikalıq formasınıń quramına kiretuǵın sıńarlardıń hár qaysısı ózliginen gáp aǵzası bola almaydı, bunday xızmetti sózdiń analitikalıq forması birlesken halında atqaradı. Al erkin sóz dizbeginiń hár bir sıńarı jeke turǵanda gáptiń bir aǵzası bola aladı. Sózdiń analitikalıq formasın bildiretuǵın sıńarlarda bunday sintaksislik máni bolmaydı. Usıǵan qaray, sózdiń analitikalıq forması erkin sóz dizbeginiń quramına onıń bir sıńarı retinde tutasqan halında ǵana kire aladı. 3) Sózdiń analitikalıq formasın qurastırıwshı sıńarlardıń arasındaǵı baylanıstıń sintaksislik sıpatı bolmaydı, al erkin sóz dizbeginiń sıńarlarınıń arasında sintaksislik qatnas penen baylanıs saqlanadı. 4) Sózdiń analitikalıq formasın qurastırıwshı sıńarlardıń hár qaysısı sóz dizbegindegi yamasa gáptegi sózler menen ózliginen, jeke dara emes, tutasqan halında baylanısqa tússe, erkin sóz dizbeginiń hár bir sıńarı gáptegi basqa sózler menen ózliginen baylanısqa túse aladı, jeke halında baylanısıw, qatnasqa túsiw qásiyetin saqlaydı.

Sózdiń analitikalıq forması yamasa analitikalıq konstrukciya qaysı sóz shaqabında hám qanday grammatikalıq kategoriyalarda ushırasadı degen máselege

keletuǵın bolsaq, joqarıda qarap ótkenimizde sózdiń analitikalıq formaları hár túrli tillerde kóbinese feyillerge tán ekenligi kórinedi. Analitikalıq konstrukciya feyillerden basqa qanday sóz shaqaplarına tán degen soraw tuwadı.

78

Eń dáslep atlıqlarǵa toqtaytuǵın bolsaq, seplikli dizbekler yamasa seplikli konstrukciyalar1 sepliktiń analitikalıq formaları bolıp esaplana ma, yaki joq pa degen sorawǵa lingvistler hár túrli juwap beredi. Ayırım izertlewshiler seplikli konstrukciyanı analitikalıq forma retinde tanısa, ayırımlar onı sózdiń analitikalıq forması dep esaplamaydı. N.M.Aleksandrov tilde atlıqlardıń sepleniwi menen feyillerdiń betleniwiniń analitikalıq formaları bar dep esaplaydı da, tiyisli seplik formaları qanday grammatikalıq qatnaslardı bildirse, seplikli dizbek te analitikalıq usıl retinde sonday qatnaslardı bildiredi, sonlıqtan olar sepliktiń analitikalıq formaları retinde qaralıwı kerek deydi.2

Akademik V.M.Jirmunskiy seplikli konstrukciyalardıń analitikalıq sıpatı bar ekenligin ayta kelip, olardıń 1) sintaksislik xızmeti jaǵınan da, mánisi jaǵınan da sepliklerdiń ekvivalenti bolıp tabılatuǵınlıǵın; 2) tillerdiń tariyxıy rawajlanıwı barısında seplikler menen qatarlasa qollanılıp, olardı jartılay yamasa tolıq almastıratuǵınlıǵın; 3) sepliklerdiń dáslepki zatlıq mánisinen ayrılıp, abstraktlı sintaksislik baylanıstı bildiriwi nátiyjesinde grammatikalıq seplikler sıyaqlı bolıp ózgeretuǵınlıǵın kórsetedi3. V.M.Jirmunskiy orıs tilindegi v gorode – na dache, v magazine – na zavode sıyaqlı predloglı dizbeklerdi analitikalıq konstrukciya dep sanaydı da, túrkiy tillerinde seplik jalǵawlarınıń abstraktlı mánige iye bolıp, orıs tilindegi predloglardıń xızmetinde jumsalatuǵın ishi sıyaqlı kómekshi sózlerdiń anıq mákan mánisin bildiretuǵınlıǵın, sonıń nátiyjesinde stoldıń ishinde, stoldıń ishine sıyaqlı dizbeklerdiń analitikalıq sıpatqa iye bola almaytuǵınlıǵın aytadı.4

Prof. V.N.Yarceva predloglardı seplik jalǵawları menen teńlestiriwdi

qollamaydı. Onıń pikirinshe, predlog «sóz dizbeginiń sınarlarınıń arasındaǵı qatnastı bildiredi, biraq olardıń birewine de teńlespeydi».5 «Predlog sóz dizbeginiń eki sıńarın bir-biri menen óz ara baylanıstıradı… hám olardıń ekewine de birdey teńlesedi… Solay etip, predlogtıń óziniń eki jaqlıq qatnası oǵan azı-kem tán belgi bolıp tabıladı».6 V.M.Jirmunskiy predlog tuwralı bul pikirdiń tek predloglarǵa emes, sonıń menen birge sepliklerge de qatnası bar ekenligin (yaǵnıy, morfologiyalıq kózqarastan emes, sintaksislik jaqtan), mısalı, indoevropa tillerinde iyelik sepliginiń yamasa barıs sepliktiń jalǵawı morfologiyalıq jaqtan sózdiń qurılısına kirgeni menen, belgili bir predlog sıyaqlı «eki tárepli baylanısqa» iye

1 Сепликли дизбеклер ямаса сепликли конструкциялар дегенлер орысша предложные сочетания, предложные конструкция деген терминлердиң аўдармасы ретинде қолланылып отыр. Бул жерде орыс тилиндеги ҳәм т.б. тиллердеги предлоглардың хызметин түркий тиллеринде сепликлер атқаратуғынлығы есапқа алынды. Орысша предложные сочетания (предложные конструкция) дегенди предлоглы дизбек деп аўдарыўға да болады. Ал оны сепликли дизбек деп аўдарыўда түркий тиллериниң өзгешеликлери есапқа алынды. Орыс тилиндеги предлоглы дизбектиң мәниси қазақ тилиндеги қарақалпақ ҳәм т.б. түркий тиллеринде сеплеўли дизбек арқалы бериледи. Усыған қарай, бул термин (сеплеўли дизбек) орыс ҳәм т.б. тиллердиң мысалларына қатнаслы қолланылғанда, орысша предложные сочетания, предложные конструкция деген терминлердиң мәнисинде жумсалады.

2 Александров Н.М. О взаимосвязах аналитических и синтетических форм. Сб. «Аналитические конструкции в языках различных типов», -М-Л., 1965, стр. 116-119.

3 Жирмунский В.М. «О границах слова» сб. «Морфологическая структура слова в языках различных типов», -М.-Л., 1963, стр. 50.

4 Жирмунский В.М. Көрсетилген мийнети. 53-бет.

5 Ярцева В.Н. Историческая морфология английского языка, стр. 120-бет 6 Ярцева В.Н. Көрсетилген мийнети. 121-бет.

79

bolıp, sintaksislik jaqtan ol jalǵaw «sóz dizbeginiń eki elementine» - basqarıwshı elementke de, basqarılıwshı elementke de (onıń bólshegi retinde) – birdey teń keletuǵınlıǵın, birdey qatnaslı bolatuǵınlıǵın aytadı.1 Bul jerde V.M.Jirmunskiydiń

pikiriniń dálilli ekenligin moyınlamawǵa bolmaydı.

Analitikalıq formanıń ayırım tillerde kelbetliktiń salıstırmalı dáreje túrine tán ekenligi kórinedi. Mısalı, orıs tilinde naibolee chistıy, naibolee glubokiy degen

kelbetliktiń salıstırma dárejesi eki sózdiń dizbeginen quralǵan. Bulardıń tolıq mánili ekinshi komponentleri (chistıy, glubokiy) ózleri menen dizbeklesip kelgen atlıqlardıń yamasa almasıqlardıń morfologiyalıq ózgesheliklerine sáykes ózgerip, solar menen sepleniwi jaǵınan da, jınıstı (rod) bildiriwi jaǵınan da, bet bildiriwi jaǵınan da kelisedi (mısalı: naibolee chistoe steklo, naibolee chistogo stekla, on – naibolee chistıy). Al kómekshilik xızmettegi birinshi komponenti (naibolee) orıs tilindegi kelbetliklerdiń salıstırmalı dárejesiniń sintetikalıq formalarınıń (mısalı: chisteyshiy, glubochayshiy) -eysh, -aysh affiksine funkcional`lıq jaqtan teppe-teń dewge boladı2. Orıs tilindegi naibolee, samıy sıyaqlı kómekshilik xızmette jumsalıp, kelbetliktiń salıstırmalı dáreje túrin jasawǵa qatnasatuǵın sózlerdiń

xızmetin túrkiy tillerinde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde oǵırı, júdá, dım, orasan sıyaqlı arttırıw mánisi bar sózler atqaradı da, olar tolıq mánili qızıl, qara sıyaqlı kelbetlikler menen dizbeklesip, arttırıw dárejeniń analitikalıq formasın jasaydı. Mısalı: oǵırı qızıl, dım qara.

Bul jerde sózdiń analitikalıq formasın tanıwǵa qatnaslı bir másele bar: sózlerdiń belgili bir dizbeginiń analitikalıq forma retinde tanılıwı ushın, tilde sol kategoriyanıń jeke, sintetikalıq formalarınıń bolıwı shárt. Bunıń, sonday-aq, kelbetliktiń joqarıda aytılǵan arttırıw dáreje formalarına da qatnası bar. Máselege usı kóz-qarastan qaraǵanımızda, oǵırı qızıl, dım qara sıyaqlı formalar menen mánisi jaǵınan sáykes keletuǵın qıp-qızıl, qap-qara sıyaqlı kelbetliktiń arttırıw dáreje formasın sintetikalıq forma deymiz be degen soraw tuwıladı. Bul sorawǵa juwap beriw ushın qıp-qızıl, qap-qara degenlerdiń quramındaǵı birinshi elementtiń (qıp-, qap-) tábiyatın anıqlap alıw kerek boladı. Bul elementti biz kómekshi sóz dey almaymız. Bul element shıǵısı jaǵınan kómekshi sózler menen jaqınlaspaydı. Demek, qıp-qızıl, qap-qara degenlerdi kelbetlik dárejeleriniń analitikalıq formalarınıń qatarına jatqızatuǵınday negiz joq. Sonda bul qanday forma bolǵanı?

Qıp-qızıl, qap-qara sıyaqlılardıń quramındaǵı birinshi element tyurkologiyalıq ádebiyatlarda janapay yamasa kúsheytkish buwın dep atalıp júr. Bul elementtiń (qıp-, qap-) kómekshi sózdiń qatarına jatpaytuǵınlıǵı, onıń qatnasıwı menen jasalǵan forma analitikalıq forma bola almaytuǵınlıǵı joqarıda aytılǵan edi. Bul element mánisi jaǵınan orıs tilindegi ayırım prefiksler menen sáykes keledi. Biraq túrkiy tillerinde affikslerdiń prefiks dep atalatuǵın túriniń joq ekenligin esapqa alatuǵın bolsaq, onı prefiks dep tanıwımız qıyın. Sonlıqtan, bul elementtiń (qap-,

1 Жирмунский В.М. Аталған мақаласы, 51-бет.

2 Мухин А. Функциональный критерий в морфологии. Сб. «Аналитические конструкции в языках различных типов». стр. 195-196.

80