Qaraqalpaq tiliniń teoriyalıq grammatikası

2) Qospa feyil sózler menen kómekshi feyillerdiń dizbeklesiwinen jasaladı. Mısalı: xızmet qıl, xızmet et, járdem qıl, járdem et, sabır et, sabıl qıl, qosıq ayt hám t.b.

Qospa sózlerdiń bir túri – tákirar qospa sózler basqa indoevropa tilleri menen salıstırǵanda, túrkiy tillerinde oǵada kóp. Tákirar sózler sózlerdiń tákirarlanıp aytılıwınan jasaladı, da, olardı qospa sózlerdiń basqa túrlerinen yamasa frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen, sintaksislik sóz dizbeklerinen ajıratıp alıw onsha qıyın bolmaydı. Qazaq ilimpazı prof. A.Isqaqov qospa sózlerdi jup hám tákirar sózler dep toparlarǵa bólip qaraydı1.

Tákirar qospa sózler belgili bir sózdiń eki ret qaytalanıwı yamasa sol sózdiń bir sesiniń ózgerip qaytalanıwı arqalı jasaladı. Mısalı: qora-qora, taw-taw, biyikbiyik, kóre-kóre, sóyley-sóyley, juwıra-juwıra, betpe-bet, júzbe-júz, úyme-úy, besbesten, on-onnan, shay-pay hám t.b.

Tákirar qospa sózler bir sózdiń qaytalanıp qosarlanıwınan jasalsa, jup sózler hár túrli eki sózdiń juplasıwınan jasaladı. Mısalı: áke-sheshe, ata-ana, awıl-aymaq, qas-qabaq, taw-tas, jol-joba, tamır-tanıs, etek-jeń, qurt-qumırsqa, bas-ayaq, alısjaqın, uzınlı-qısqalı, alıs-beris, júris-turıs, qırıp-joyıp hám t.b. Tákirar qospa sózler

mánilik jaqtan ıńǵaylas, morfologiyalıq jaqtan birdey, sintaksislik jaqtan teńdey sózlerden kuraladı. Mısalı, áke-sheshe, ústi-bası, aldı-artı, altı-jeti, oynap-kúlip degen sózlerdi alatuǵın bolsaq, olardıń hár qaysısınıń komponentleri, birinshiden, mánilik jaqtan birine jaqın sózler bolsa, ekinshiden, olar morfologiyalıq shıǵısı jaǵınan da bir tekles, demek, belgili bir sóz shaqabına ǵana tán hám formaları birgelkili sózler, úshinshiden, mısallardaǵı hár bir qospa sózdiń komponentleri sintaksislik xızmetleri jaǵınan bir-birine hám baǵınbay, ǵárezsiz bolıp dúzilgen sózler sıpatında xızmet etedi. Bul úsh túrli ózgeshelik tákirar sózlerdiń qospa sóz bolıp jasalıwına tiykar bolıwı menen birge, olardıń basqa qospa sózlerden ózgesheligine tiykarǵı belgi bolıp xızmet etedi.

Tákirar qospa sózler sinonimles, antonimles sıńarlardan da quralıwı múmkin. Mısalı: aǵayin-tuwısqan, qurbı-qurdas, qáwip-qáter, túr-tús, qayǵı-hásiret, talastartıs, el-jurt, bet-júz, urmay-soqpay, kúsh-ǵayrat, kúsh-quwat, kúsh-jiger, urısqaǵıs sıyaqlı tákirar qospa sózler sinonimles sıńarlardıń qosarlanıwınan jasalsa, azkóp, azlı-kópli, jaqsı-jaman, ótirik-shın, dos-dushpan, bas-ayaq, alıs-jaqın, ertelikesh, uzınlı-qısqalı, alıs-beris, arı-beri, aldı-artı, ishi-sırtı, kelim-ketim, bar-joq, aq-qara, kún-tún sıyaqlı qospa sózler antonimles sıńarlardıń qosarlanıwınan jasalǵan.

Qospa sózlerdiń túrlerine, olardıń jasalıw jollarına baylanıslı aytılıp, durıs sheshimin taba almay júrgen bir másele bar. Ayırım izertlewshiler qap-qara, qıpqızıl, sap-sarı, jup-juqa, úp-úlken, ap-ashshı, tip-tik sıyaqlı sózlerdi qospa sózlerdiń bir túri dep esaplaydı2. Bulardı qospa sóz dep esaplawshılar bul kelbetliklerdiń arttırıwshı mánisi qospa sóz jasaw xızmetinde emes, kúsheytiw

mánisin bildiriw xızmetinde, yaǵnıy kelbetliktiń dáreje kórsetkishin bildiretuǵın

1 Ысқақов А. Қазирги қазақ тили (морфология). -Алматы, 1964, 139-163-бетлер.

2 Cонда. 143-бет.

61

forma retinde qollanılatuǵınlıǵın esapqa almaydı. Qap-qara, qıp-qızıl, sap-sarı, jup-juqa, úp-úlken, ap-ashshı, tip-tik sózlerindegi qap-, qıp-, sap-, ap-, úp-, jup-, tipsıyaqlı elementleri kelbetliktiń quramında ushırasadı da, atlıq, sanlıq, ráwish, feyil sózlerden jasalǵan qospa sózlerdiń birde birewiniń quramında gezlespeydi. Qospa sózlerdiń jasalıw úlgileri (bir sózdiń eki ret qosarlanıp aytılıwı, hár túrli sózlerdiń qosarlanıwı sıyaqlı) barlıq sóz shaqaplarınan tabılsa da, «qosımsha buwın yamasa kúsheytiwshi buwın arqalı jasalatuǵın úlgi» tek kelbetliklerge ǵana tán. Bunıń ózi «ústeme yamasa kúsheytiwshi» buwınnıń negizgi xızmeti qospa sóz jasaw emes, al kelbetliktiń arttırıw dárejesin jasaytuǵın buwın ekenligin dáliylleydi.

A.Isqaqov qospa sózlerdiń túrlerine toqtay otırıp, «Tákirar qospa sózlerdiń qosımsha buwın túrinde qáliplesken túri – negizinen alǵanda, kelbetliklerge tán

forma. Bul qosımsha buwın kelbetlikke kúsheytiw mánisine beretuǵın forma retinde qáliplesken, sebebi bul forma tek negizgi kelbetlikke, ya kúsheytiw, yamasa hálsiretiw mánisin jamaydı»-dep, «qosımsha buwınnıń» tábiyatın ábden durıs anıqlaǵan. Biraq ol qap-qara, sap-sarı, tip-tik sıyaqlılardı «qosımsha buwınlı yamasa kúsheytpe buwınlı qospa sózler» dep ataydı1.

A.N.Kononov bunday formalardı kelbetliklerdiń kúsheytiwshi formaları dep atap, olardı jartılay reduplikaciya jolı menen jasalǵan dep esaplaydı2. Ayırım

tyurkologlar qıp-qızıl sıyaqlılardıń quramındaǵı qıpelementin prefikslik usıl dep esaplaydı. Bizińshe, bunday elementti prefiks dew durıs emes3, qıp-qızıl sıyaqlı sózlerdi tolıq reduplikaciyanıń jartılay reduplikaciyaǵa aylanıwınan jasalǵan formalar dep ataw durıs boladı. Bulardıń «qosımsha buwınları tiyisli kelbetliktiń dáslepki tolıq komponentiniń hám ıqshamlanıp, hám sońına p sesiniń jalǵanıp, bir tuyıq yamasa qamaw buwınǵa aylanıwınan payda bolǵan».4 Kelbetliktiń bul formasınıń usı jol menen jasalǵanlıǵın basqa da tyurkologlar dáliylleydi. A.N.Kononov penen A.Isqaqovtıń hám basqa da tyurkologlardıń qıp-qızıl sıyaqlılardı kúsheytiw formalarınıń qatarına kirgiziwi tiykarsız emes.

Bul formanıń kelbetlikten basqa sóz shaqaplarınan jasalǵan qospa sózlerdiń túrlerinde ulıwma ushıraspaytuǵının, onıń tek kelbetliklerge ǵana tán ekenligin jáne birden-bir tiykarǵı xızmeti kelbetliktiń dáreje formasın jasaw ekenligin eskertip, onı sóz jasaw usıllarınıń qatarında emes, forma jasaw, sonıń ishinde kelbetliktiń arttırıw dáreje formasın jasaw usılı dep qaraǵan durıs. Demek, qıpqızıl, qap-qara sıyaqlılar qospa sózlerdiń qatarında emes, kelbetliktiń dáreje formalarınıń qatarında qaralıwı tiyis. Bunıń durıslıǵın qıp-qızıl, qap-qara sıyaqlı kúsheytiw formalarınıń mánisi menen xızmeti jaǵınan dım qızıl, oǵırı qızıl, júdá qızıl sıyaqlı kelbetliklerdiń kúsheytiwshi intensiv formaları menen sáykes keliwi dáliylleydi. Al dım qızıl, oǵırı qızıl, júdá qızıl sıyaqlı sózlerdi qospa sózler dep

1 Ысқақов А. Қазирги қазақ тили (морфология). -Алматы. 143-бет.

2 Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. -М-Л., 1960, стр.160-161. 3 Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. -М.,1952, стр.213.

4 Ысқақов А. Көрсетилген мийнети.143-бет.

62

qaramaytuǵınımız belgili (bular torı ala, qara tolı sıyaqlı qospa sózlerden ulıwma basqasha). Demek, dım qızıl, oǵırı qızıl, júdá qızıl sıyaqlı sózlerdi qospa sóz dep qarawǵa hesh qanday tiykar joq. Dım qızıl, oǵırı qızıl, júdá qızıl sózleri qospa

kelbetlikler emes, kelbetliktiń arttırıw dáreje formaları retinde qaralatuǵınlıǵı sıyaqlı qıp-qızıl, qap-qara sıyaqlı sózler de kelbetliktiń arttırıw dáreje forması retinde qaralıwı tiyis. Tildegi qubılıslardı bir-birinen ajıratıwda, ádette, tiykarǵı

úsh túrli ólshemge tayanamız: birinshisi – mazmunı, ekinshisi – forması, úshinshisi

– xızmeti. Jartılay reduplikaciya arqalı jasalǵan qıp-qızıl, qap-qara sıyaqlı sózler forması jaǵınan qospa sózlerge uqsaydı, al mazmunı hám xızmeti jaǵınan dım

qızıl, oǵırı qızıl, júdá qızıl sıyaqlı kelbetliklerdiń arttırıw dáreje forması menen sáykes keledi. Demek, jartılay reduplikaciyanıń xızmeti qospa sóz jasaw emes, kelbetliklerden, sonıń ishinde sapalıq kelbetliklerden forma jasaw, atap aytqanda, kelbetliktiń arttırıw dáreje formasın jasaw.

Qospa sózlerdiń bir túri – qısqarǵan qospa sózler. Qısqarǵan qospa sózler hám ıqshamlanıp, hám birigip jasaladı. Qısqarǵan qospa sózler ilimiy-texnikalıq, jámiyetlik-siyasiy terminologiyada, mekeme, shólkem atlarında ushırasadı. Qospa atamalar tómendegidey jollar menen ıqshamlasadı:

1) qospa atamanıń hár bir sóziniń dáslepki sesleri alınadı: BMSh, AQSh; 2) qospa atamanıń dáslepki sóziniń birinshi buwını menen keyingi sózleriniń dáslepki

sesleri alınadı: TashMI, QarMU; 3) qospa atamanıń quramındaǵı hár bir sózdiń dáslepki buwınlarınan quraladı: 4) qospa atamanıń quramındaǵı dáslepki sózdiń

dáslepki buwını menen sońǵı sózdiń birigiwinen quraladı: medinstitut, pedinstitut. Qospa sóz, onıń tábiyatı menen morfologiyalıq qurılısı hám túrleri tuwralı

aytılǵanlardı juwmaqlastırıp tómendegilerdi aytıwǵa boladı:

1.Qospa sóz keminde eki túbirdiń birigiwinen, dizbeklesiwinen yamasa qosılıwınan jasaladı.

2.Qospa sózdiń quramındaǵı sıńarlar hár túrli túsinikti emes, bári jıynalıp bir túsinikti bildiredi.

3.Qospa sózlerdiń shıǵısı sóz dizbekleri. Tildiń rawajlanıwı barısında erkin sóz dizbekleri semantikalıq, morfologiyalıq, sintaksislik jaqtan tutasıp, bir pútin

túsinikti bildiriwinen qospa sózler jasalǵan.

4.Ulıwma sózlerge, sonıń ishinde qospa sózlerge tán baslı belgilerdiń qatarına semantikalıq, morfologiyalıq, sintaksislik tiykarǵı belgileri jatadı.

5.Qospa sóz semantikalıq belgisi jaǵınan sintaksislik sóz dizbeginen ajıratıladı da, frazeologiyalıq sóz dizbekleri menen uqsas keledi.

6.Frazeologiyalıq sóz dizbekleri ózi bildiretuǵın túsiniktiń birden-bir ataması emes, burınnan bar atamalardıń emocionallıq-ekspressivlik sinonimi bolsa, qospa

sóz-ózi bildiretuǵın túsiniktiń birden-bir ataması. Qospa sóz taza nominativlik xızmet atqarsa, frazeologiyalıq birlikler nominativlik xızmet penen birge, emocionallıq-ekspressivlik xızmet te atqarıp, basqa bir dara sózge ekvivalent bola aladı.

63

7. Qospa sózler qurılısı jaǵınan tutaslıq qásiyeti menen ayrıladı, onıń sıńarları aralıǵına basqa bir sózdi qoyıp aytıw múmkin emes. Qospa sózdi qurastırıwshı sınarlardıń da ornı bekkem bolıp, olardıń ornın almastırıwǵa yamasa basqa bir sóz

benen awmastırıwǵa bolmaydı. Bul jaǵınan qospa sóz frazeologiyalıq sóz dizbeklerine uqsas bolıp keledi de, sintaksislik sóz dizbeklerinen ózgeshelikke iye boladı.

8. Qospa sózge tán baslı belgilerdiń biri – sintaksislik belgisi. Sintaksislik sóz dizbekleriniń hár bir sıńarı gápte óz aldına aǵza bola alsa, qospa sóz tutas halında gáptiń bir ǵana aǵzası bola aladı. Sintaksislik sóz dizbekleriniń sıńarlarınıń

aralıǵında hár túrli sintaksislik qatnas saqlansa, qospa sóz sıńarlarınıń arasında bunday qatnas saqlanbaydı. Sintaksislik sóz dizbekleriniń sıńarlarınıń hár qaysısı basqa sózler menen hár túrli baylanısqa, qarım-qatnasqa túse alsa, bunday qatnasqa qospa sóz tek tutasqan halında ǵana túse aladı.

9.Qospa sózler óz ishinde birikken qospa sózler, birikpegen qospa sózler, jup sózler, tákirar sózler, qısqarǵan sózler bolıp toparlarǵa bóliniwi, qospa sózlerdiń sıńarlarınıń birigiwi, sińisiwi, juplasıwı yamasa tákirarlanıwı, qısqarıwı sıyaqlı sıpatlarına baylanıslı. Bular qospa sózlerdiń qurılıslıq túrleri retinde qaraladı.

10.Qospa sóz benen frazeologiyalıq sóz dizbegi hám sintaksislik sóz dizbeginiń óz ara geybir uqsas jaqları bar ekeni ras, biraq olar hár túri birlikler. Qospa sóz, frazeologiyalıq sóz dizbegi hám sintaksislik sóz dizbegi bir-birinen

semantikalıq sıpatı jaǵınan da, morfologiyalıq qurılısı jaǵınan da, sintaksislik xızmeti jaǵınan da ajıratılatuǵın hár túrli qubılıslar retinde tanıladı. Usıǵan qaray, qospa sóz onıń qurılısı menen túrleri morfologiyada qarastırılsa, frazeologiyalıq sóz dizbekleri, onıń qurılısı menen túrleri frazeologiyada, erkin sóz dizbegi hám onıń qurılısı menen túrleri sintaksiste qarastırıladı. Bunday tillik birliklerdi bir-biri menen salıstırıp qaraǵanımızda, olardıń bir-birinen parqın ajıratıw maqset etiledi.

SÓZLERDIŃ MORFEMALARǴA AJÍRATÍLÍWÍ HÁM OLARDÍŃ MORFOLOGIYALÍQ QURÍLÍSÍNÍŃ ÓZGERIWI

Sózlerdiń morfemalarǵa ajıratılıw múmkinshiligi. Sózdiń hár túrli morfemalarǵa (túbir morfema hám affiks morfemalarǵa) bóliniwge iykemliligi onıń morfologiyalıq qurılısına (yamasa morfologiyalıq quramına) tallaw jasawǵa múmkinshilik beredi. Sózlerdiń hár túrli morfemalarǵa ajıratılıp bóliniwiniń sebebi, meyli sóz quramındaǵı túbir morfema bolsın, meyli affikslik morfema bolsın, tek bir sózdiń quramında ǵana emes, birdey birneshe sózlerdiń quramında qaytalanıp kele beredi. Bul tildiń hám ondaǵı sózlerdiń qurılıslıq bólshekleri – morfemalardıń bir-biri menen tıǵız qarım-qatnasta bolatuǵınlıǵı menen tikkeley

baylanıslı. Tildiń grammatikalıq qurılısındaǵı tiykarǵı mánili sózdiń qurılıslıq elementleriniń qalay bolsa solay emes, belgili bir nızamlılıq penen ornalasıwına múmkinshilik tuwdıradı da, ol qurılıslıq elementler kóplegen sózlerdiń quramında shártli (júyeli) túrde qaytalanıp otıradı. Belgili bir túbir morfema menen affiks

64

morfema hár túrli sózlerdiń quramında qaytalanıp qollanılǵanda, hár túrli máni yamasa hár túrli xızmette emes, ózine tán belgili bir mánide hám belgili bir xızmette jumsaladı. Belgili bir morfema kóplegen sózlerdiń quramında neshe ret qaytalansa da, ózine tán sol mánisi menen xızmetinde jumsaladı. Mısalı: Etikshi

ustaxanaǵa bardı degen gáptegi sózlerdiń morfemalıq qurılısına tallaw jasasaq, sózlerdiń morfemalıq qurılısı menen onı qurastırıwshı morfemalarǵa tán joqarıdaǵıday qásiyetti kóriwge boladı. Etikshi degen sózdiń quramındaǵı -shi

affiksi tek usı sózdiń kuramında ǵana emes, usı sıyaqlı kóplegen sózlerdiń, mısalı, qosıqshı, súwrechi, elshi, ańshı, balıqshı, náwbeshi degen sózlerdiń quramında qaytalanıp qollanılsa, asxanaǵa degen sózdiń quramındaǵı -ǵa affikslik morfeması

awılǵa, jolǵa, toyǵa, toǵayǵa, suwǵa, dalaǵa, úyge, mektepke, tasqa, shelekke, shópke, eginge usılar sıyaqlı kóplegen sózlerdiń quramında qollanıla beredi. Al bardı degen sózdiń quramındaǵı -dı affikslik morfeması usı sózdiń quramında ǵana emes, sonıń menen birge jazdı, oqıdı, tıńladı, qazdı, ordı, jıynadı, toqıdı, júrli, kúldi, eńbekledi, sóyledi, tarandı usınday sózlerdiń quramında qollana beredi. Morfemanıń usılayınsha belgili bir máni hám belgili bir xızmette kóplegen sózlerdiń quramında qaytalanıp qollanıla beriwi sol máni menen xızmettiń morfemaǵa úyrenshikli hám tán bolıp, sińisip ketiwine alıp keledi. Biraq bul morfemalardı bir-birinen ajıratıp, túbir hám affiks morfemalarǵa bóliwge boladı.

Sonıń menen birge, sózdiń quramınıń morfemalarǵa bóliniwi belgili bir qatnaslarǵa tiykarlanadı. Grammatikadaǵı mánili sózlerdiń belgili bir úlgi boyınsha qurılıwına múmkinshilik beredi. Sózlerdiń hár bir toparınıń hám toparlarǵa kiretuǵın sózlerdiń ózine tán qurılıslıq úlgisi boladı. Bunday úlgi bir sózge emes, belgili bir toparǵa kiretuǵın sózlerdiń bárine birdey ortaq boladı da, ol sózler ózlerine tán sol úlgisi boyınsha qurastırıladı. Morfemalar tayar úlgige túsip, sózlerdiń quramında qaytalana beredi de, tiykarǵı qatnasqa baǵınadı. Mısalı, ónim degen atlıqtıń ón degen túbir morfema menen -im degen affiks morfemaǵa bóliniwi ushın, birinshiden, ón degen túbir morfemanıń ónim degen sózden basqa da sózlerdiń quramında bolıwı kerek (ónimli, óngish, óndir, óndiris, óndirislik hám t.b.), ekinshiden, -im affiksi (atlıqtıń qosımtası) basqa da atlıqlardıń quramında qaytalanıp keliwi shárt (bil-im, tóz-im, sez-im, ból-im, diz-im, kút-im, isen-im hám t.b.), úshinshiden, -ónim degen sózdiń quramındaǵı ón túbir morfemasınıń mánisi ónimli, óndir, óndirgish, óndiris sózleriniń túbiriniń mánisi menen birdey bolıwı kerek. Sonda ǵana sózler morfemalarǵa ajıratılıp bóline aladı. Al tildegi hár túrli morfemalardan quralǵan sózlerdiń basım kópshiliginiń jigi ajıratılıp, túbir morfema menen affiks morfemalarǵa bólinedi.

Solay etip, tildegi sózlerdiń morfologiyalıq qurılısı grammatikadaǵı sistemalı qatnasqa tiykarlanıp, sonıń nátiyjesinde morfemalarǵa ajıratılıwına múmkinshilik aladı.

Sózdiń morfemalıq qurılısınıń ózgeriwi. Sózlerdiń qurılıslıq elementleriniń mánileri gúńgirtlespey hám belgisizlenbey turǵanda, sózlerdiń morfemalıq quramı ańsat ajıratıladı. Biraq bul barlıq waqıtta usınday bola bermeydi. Ayırım sózlerdiń

65

quramındaǵı morfemalardıń mánileri ulıwma bilinbey, olardıń bir-birinen jigi ajıratıw qıyın bolǵanlıqtan, morfemalarǵa bólinbeytuǵın dárejege jetedi. Bunıń sebebi, tildiń tariyxıy rawajlanıwı barısında sózlerdiń qurılısında ózgerisler boladı. Bunday ózgeris sózlerdiń hám olardıń qurılıslıq elementleriniń (morfemalardıń) ishki (mánilik) hám sırtqı (seslik) jaǵın birdey qamtıwı, sonıń nátiyjesinde olardıń (sózler menen olardıń quramındaǵı morfemalardıń) jigi bilinbey ózgeriwi múmkin.

Sózlerdiń quramındaǵı morfemalardıń shegi awısıp, olardıń morfologiyalıq kurılısınıń ózgeriwi qalay bolsa solay emes, belgili bir grammatikalıq processlerdiń tásirinen boladı. Belgili lingvist V.A.Bogorodickiy sózlerdiń morfemalıq qurılısınıń ózgeriwine sebepshi bolatuǵın grammatikalıq processlerdiń qatarına sińisiw menen jılısıw qubılısın kirgizedi.1 Endi biz usı sińisiw hám jılısıw kubılıslarına toqtap ótsek.

Sińisiw qubılısı. Sóz quramındaǵı morfemalardıń mánileri joǵalıp, olardıń bir-birine sińisip ketiwine, nátiyjede sózdiń morfemalıq sheginiń ábden gúńgirtlesip, morfemalarǵa bólinbewine alıp keletuǵın process sińisiw qubılıs dep ataladı.

Sińisiw processiniń nátiyjesinde sóz quramındaǵı morfemalar óz-ara ábden sińisip, olardıń aralıq jigi bilinbey ketedi. Bul sózlerdiń qanday morfemalardan quralǵanlıǵı bilinbey ketkenlikten, olardıń jigin tek lingvistikalıq analiz arqalı ǵana anıqlawǵa boladı. Mısalı, prof.V.A.Bogorodickiy orıs tilindegi zabıt` degen feyildiń quramındaǵı -za nıń házirgi tilde prefiks retinde sózden bóline almaytuǵınlıǵın aytadı.2 Al prof.R.A.Budagov zabıt degen feyildiń bólinbeytuǵın bir pútin sóz dep esaplap, kerek bolǵan jaǵdayda ol sózge basqa bir prefiks jalǵana aladı (zabıt-perezabıt) dep kórsetedi.3 Sonday-aq, ol usı sıyaqlı «dám» degen máni bildiretuǵın vkus sóziniń házirgi orıs tilinde v hám kus degen morfemalarǵa bólinbeytuǵın sóz retinde túsiniledi, al tildiń erterektegi dáwirinde bul sózdiń

morfemalıq quramınıń ajıratılǵanlıǵın (mısalı, kus-at, kus-ok degen sózlerde) kórsetedi.

Solay etip, sińisiw procesiniń nátiyjesinde sózler dáslepki dáwirde túbir menen affikske bólinse, al házirgi tilde olardıń morfemalarǵa ajıratılmaydı.

Morfologiyalıq sińisiw procesiniń nátiyjesinde quramındaǵı morfemaları birbirine sińisip ketip, házirgi dáwirde bólinbeytuǵın sózler túrkiy tillerinde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde de bar. Mısalı, seksen, toqsan degen sanlıqlar túbirlerdiń bir-birine sińisip ketiwine mısal bola aladı. Házirgi waqıtta bul sanlıqlar segiz+on, toǵız+on degen bóleklerge ajıratılmaydı, bulardı házirgi tilde qollanıwshılar bir pútin sóz retinde túsinedi. Sonday-aq, awızeki sóylew tilindegi ákel degendi alıp+kel degen sózlerden, apar degendi alıp+bar degen sózlerden kuralǵan dep

1 Богородицкий В.А. Введение в татарское языкознание в связи с другими тюркскими языками. -Казань, 1953, стр. 133.

2 Богородицкий В.А. Общий курс русской грамматики. -С.99. 3 Будагов Р.А. Введение в науку о языке. -М., 1965, стр.23.

66

qaramaydı, olardıń shıǵısı tiykarınan esapqa alınbay, bir pútin sóz retinde qollanıladı.

Morfologiyalıq sińisiw procesinde sózdiń túbirles, tórkinles sózler menen baylanısı gúńgirtlesip, ol baylanıs áste-aqırın joǵaladı da, quramındaǵı morfemalar óz-ara bir-biri menen sińisip ketken sózler ózi menen túbirles sózlerden biraz ózgeshelenedi. Mısalı, jaq-jan, jaǵıw-janıw, jalın, jarıq degen sózler etimologiyalıq jaqtan alǵanda, dáslep bir túbirden taraǵan túbirles sózler bolǵanı menen, házirgi

waqıtta bul sózler bir túbirden taraǵan túbirles sózler retinde emes, bir-birine qatnası joq sózler retinde túsiniledi. Bul morfologiyalıq sińisiw procesi nátiyjesinde túbir morfemanıń jeke mánisin joytıp, túbir morfema menen affiks morfemanıń aralıq sheginiń joǵalıp ketiwinen boladı.

Jılısıw qubılısı. Tildiń rawajlanıwınıń hár túrli dáwirlerinde sóz quramındaǵı morfemalardıń bir-biri menen aralıq qatnası ózgeriwi múmkin. Bunda sóz quramındaǵı morfemalardıń dáslepki aralıq shegi ózgerip, nátiyjede sóz morfemalarǵa burınǵıday emes, basqasha bólinetuǵın boladı. Yaǵnıy, sóz quramındaǵı bir morfemanıń elementi ekinshi morfemaǵa ótedi. Mısalı, orıs tiliniń erterektegi dáwirinde jenami, rıbami formasındaǵı sózler jena-mi, rıba-mi túrinde bólinetuǵın bolsa, al házirde jen-ami, rıb-ami túrinde morfemalarǵa ajıratıladı.

Solay etip, tildiń tariyxıy rawajlanıwı barısında sóz quramındaǵı

morfemalardıń biriniń elementi ekinshisine awısıp, ol morfemalardıń burınǵı jigi menen aralıq qatnasınıń ózgeriwi jılısıw qubılısı dep ataladı.

Morfologiyalıq jılısıw qubılısı túrkiy tillerinde de bar. V.A.Bogorodickiydiń pikirinshe, tartım jalǵawı menen siltew almasıqlarına jalǵanatuǵın iyelik sepligi jalǵawınıń dáslepki túri -ıń/-iń túrinde bolǵan. Bul dáslepki forma meniń, seniń, onıń, sonıń degen almasıqlardıń quramında saqlanǵan. Tildiń rawajlanıwı barısında morfologiyalıq jılısıw procesiniń nátiyjesinde almasıqlardıń sońındaǵı n sesi qosımtaǵa ótken, iyelik sepliginiń jalǵawı -nıń/-niń túrinde qáliplesken1. Túbir menen qosımtanıń aralıǵındaǵı morfologiyalıq jılısıw procesin sarǵay degen feyildiń quramın tallawdan da kóriwge boladı. Bul dórendi feyil (sarǵay) sarı degen kelbetliktiń dáslepki aytılıwı – sarıǵ formasınan jasalǵan. Qaraqalpaq tilindegi sarı degen kelbetlik tuwısqan házirgi haqas tilinde – sarıǵ, uyǵır tilinde – seriq, ózbek tilinde – sariq túrinde aytıladı. Geneologiyalıq jaqtan alǵanda, sarǵay degen dórendi feyildiń quramındaǵı forma jasawshı affiks -ǵay emes, -ay qosımtası. Mısal ushın, mol, kóp, az, muń, kúsh degen túbirlerge -ay/-ey qosımtası jalǵanıwı arqalı molay, kóbey, azay, muńay, kúshey sıyaqlı dórendi feyiller jasalǵanı sıyaqlı, sarıǵ degen sózge -ay qosımtası jalǵanıwı arqalı sarǵay degen dórendi feyil jasalǵan. Dáslep sarıǵ turinde aytılǵan sózdiń tildiń rawajlanıwı barısında sońǵı sesi -ǵ túsip qalǵan da, bul sóz qaraqalpaq tilinde sarı túrinde

1 Богородицкий В.А. Введение в татарское языкознание в связи другими тюркскими языками. -С.134.

67

aytılatuǵın bolǵan. Al sarǵay degen dórendi feyil házirgi qaraqalpaq tilinde sarı túrinde aytılatuǵın kelbetlikten emes, onıń erterektegi túri -sarıǵ formasınan jasalıp, usı túbirdiń (sarıǵ) sońǵı sesi (ǵ) qosımtanıń (ay) quramına jılısıp awısqan. Bul mısallardan morfologiyalıq jılısıw procesiniń tásirinen sózdiń túbirindegi elementtiń affiks morfemaǵa jılısıp, nátiyjede affikstiń quramınıń keńeygenligin kóremiz.

Morfologiyalıq jılısıw procesiniń nátiyjesinde, birinshiden, affiks morfemanıń seslik quramı úlkeyedi, ekinshiden, sóz quramındaǵı aldıńǵı qosımta keyingi qosımtaǵa jıljıp, qospa affiksler jasaladı.

Sózdiń morfemalıq quramına tallaw jasawda ayrıqsha áhmiyetke iye qubılıslardıń biri – dekorrelyaciya qubılısı. Dekorrelyaciya qubılısı boyınsha sózdiń dáslepki morfemalıq quramı da, morfemalardıń aralıq qatnası da, sanı da, ornı da ózgermey, olardıń sıpatı menen mánisi ózgeredi. Dekorrelyaciya sózdiń

morfemalıq quramın ózgertpeydi, sóz morfemalarǵa dáslep qalay bólinse, házir de solay bólinedi. Biraq sózdi qurastırıwshı morfemalardıń sıpatı menen mánisi burınǵısınan basqasha bolıp, bir-biri menen basqasha baylanısqa túsedi1.

Solay etip, joqarıda aytılǵanlardı juwmaqlay kele, tómendegidey juwmaqlar jasawǵa boladı:

1. Sózler túbir morfema menen affiks morfemalarǵa ajıratılıp bóline aladı. Sózlerdiń hár túrli morfemalarǵa ajıratılıp bóliniwi grammatikadaǵı belgili bir

nızamlılıqlarǵa tiykarlanadı. Sózler hár túrli morfemalardan qalay bolsa solay qurala bermeydi, belgili bir tártip, nızam boyınsha qurıladı. Bunday nızamlılıqtı belgili bir morfemanıń, bir sózdiń quramında ǵana emes, belgili bir toparǵa

kiretuǵın barlıq sózlerdiń quramında qaytalanıp keliwinen kóriwge boladı. Morfemanıń ózine tán mánisi menen xızmetinde qaytalanıp keliwi onıń sol mánisi menen xızmetinde ábden qáliplesiwine múmkinshilik beredi.

2. Sózlerdiń bári birdey túbir morfema menen affiks morfemalarǵa bóline

bermeydi. Tilde quramındaǵı morfemalardıń mánisi joǵalıp hám olardı qurastırıwshı morfemalardıń aralıq jigi ózgerip ketken ayırım sózler de boladı. Sózlerdiń morfologiyalıq qurılısı hám ondaǵı túbir morfema affiks morfemalardıń ara jiginiń ózgeriwi morfologiyalıq sińisiw procesi menen jılısıw procesiniń tásirinen boladı. Morfologiyalıq sińisiw procesiniń nátiyjesinde morfemalar birbirine sińisip, sóz morfemalarǵa ajıratılmaytuǵın bir pútin sóz retinde túsinilse, morfologiyalıq jılısıw procesiniń nátiyjesinde sóz quramındaǵı morfemalardıń biriniń elementi ekinshisine jılısıp, bul sóz morfemalarǵa basqasha bólinedi.

3. Morfologiyalıq sińisiw qubılısı menen jılısıw qubılısı bir-biri menen tıǵız baylanıslı boladı, olardıń bir-birine tásir etiwi nátiyjesinde sińisken túbirler menen sińisken affiksler jasaladı. Sińisken túbir ajıratıwǵa kelmeytuǵın bir pútin túbir retinde túsinilse, sińisken affiks te bólinbeytuǵın bir tutas affiks retinde túsiniledi.

1 Шанский Н.М. Очерки по русскому словообразованию. Изд., МГУ, 1968, стр.223.

68

Jılısıw procesiniń nátiyjesinde affikslerdiń seslik quramı túbirdiń elementi esabınan kóbeyedi.

4. Morfologiyalıq sińisiw procesi túbir menen affikstiń aralıǵında ǵana emes, sonıń menen birge túbir menen túbirdiń aralıǵında da boladı.

5.Morfologiyalıq sińisiw procesi de, jılısıw procesi de sózdiń morfologiyalıq qurılısınıń, ondaǵı morfemalardıń dáslepki ara jiginiń ózgeriwine alıp keledi.

6.Sózdiń morfologiyalıq qurılısınıń ózgeriwine qospalanıw processi de tásir

etedi. Dáslep morfemalarǵa ajıralmaytuǵın tiykar qospalanıw procesi tásirine ushırap, morfemalarǵa bólinetuǵın basqa bir sózlerdiń úlgisine uqsas keledi hám anologiya boyınsha morfemalarǵa bólinetuǵın tiykarǵa aylanadı. Qospalanıw procesi kóbinese ózlestirilgen sózlerdiń morfemalıq quramında ushırasadı.

7. Sózdiń morfemalıq quramında bolatuǵın dekorrelyaciya procesi sózdiń dáslepki morfemalıq quramın da, ondaǵı morfemalardıń ara jigin de, sanı menen ornın da ózgertpeydi, morfemalardıń sıpatı menen mánisine tásir etedi. Dekorrelyaciya qubılısınıń nátiyjesinde sóz quramındaǵı morfemalardıń sanı emes, sapası (tábiyatı) ózgeredi.

8. Morfemalardıń aralıǵındaǵı birgelkili dawıslılar yamasa birgelkili dawıssızlar ózgeriske ushırap, bir seske aylanıp, nátiyjede morfemalar bir-birine birigip, olardıń ajıratılıwı, bóliniw múmkinshiligi dáslepkisinen hálsireydi. Bunday qubılıs morfemalar diffuziyası dep ataladı.

Sóz formaları tuwralı túsinik

Sóz, ádette, hár túrli formalarǵa iye boladı. Ol belgili bir gápte yamasa sóz dizbeginde qollanılǵanda, barlıq formalarında emes, bir yamasa birneshe formalarda qollanıladı. Gáptegi yamasa sóz dizbegindegi sózler mánilik jaqtan ǵana emes, sonday-aq formaları jaǵınan da ajıratıladı.

Sózdiń bir formasın basqa formalarınan ajıratıw menen birge, belgili bir sózdiń formasın basqa bir belgili sózge qatnaslı emes ulıwma grammatikalıq formalardan ajırata biliw kerek. A.I.Smirnickiy belgili bir sózdiń formaların sóz formaları (slovoformı) dep ataydı.1

Sóz forması, yaǵnıy anıq sózdiń belgili bir forması hám sol sózdiń forması, hám ulıwma grammatikalıq forma, mısalı, belgili bir sepliktiń, betliktiń, tartımnıń, dárejeniń forması retinde tanıladı.2 Sóz neshe túrli formada qollanılsa da, hár túrli sóz emes, bir sóz retinde túsiniledi. Prof. A.I.Smirnickiy bunday sózlerdi ulıwma barlıq sózlerden ajıratıw ushın leksema dep atawdı durıs dep esaplaydı. Onıń

pikirinshe, forma leksemaǵa qarsı mánide túsinilse, formalıq qatar sózge qarsı mánide túsiniledi. Formalıq qatarda sóz formalarınıń tiykarı, biraq ol leksemalardıń teppe-teńlik belgisi boyınsha ǵana emes, formalardıń teppe-teńlik belgisi boyınsha biriktirilgen sóz formalarınıń tiykarı bolıp sanaladı. Sóz formalarında usı eki tiykar bir-biri menen baylanıslı boladı.

1 Смирницкий А.И. Синтаксис английского языка. М.,1957, стр, 19. 2 Көрсетилген мийнети, 19-20-бетлер.

69

Mısalı: Sóz: jol, joldıń, jolǵa, joldı, joldan hám t.b. Formalıq qatar: jolǵa, toǵayǵa, qolǵa, ǵazǵa, malǵa hám t.b.

Sóz hár túrli usıllar menen ózgerip, hár túrli formalarǵa iye boladı. Sózdiń ózgergen túrleriniń hámmesin onıń formaları dep qaraymız ba, yamasa olardı hár túrli sózler dep tanıymız ba? Bul sorawǵa juwap beriw sózdiń formaları tuwralı máseleniń til biliminde qaralıwı tariyxına sholıw jasawdı talap etedi.

Akademik F.F.Fortunatov hám onıń mektebi sózdiń túrleniwine (sóz túrlewshi formalarǵa) sintaksislik qatnaslar menen baylanısıp keletuǵın formalardı, yaǵnıy atlıqlardıń seplikler menen túrleniwin, kelbetliklerdiń seplik jalǵawları menen ózgeriwin, feyillerdiń bet-san, meyil, máhál formaları boyınsha ózgeriwin kirgiziwge boladı dep kórsetedi. Al grammatikalıq sanlıq kategoriyası sóz ózgertiw sistemasınan shıǵarılıp, sóz jasalıwdıń bir túri retinde qaraladı. Bul kóz-qaras boyınsha kelbetliktiń dáreje formaları, kishireytiwshi formalar sóz jasawshıǵa kirgizilip, infinitiv hám hal feyilleri (kósemshe), háreket atı (esimshe) feyildiń quramınan shıǵarılıp, óz aldına mánili sóz sıpatında qaralatuǵın bolǵan. I.A.Boduen de Kurtene hám onıń shákirtleri F.F.Fortunatov penen onıń mektebiniń bul kózqarasın jaqlamadı.1 Sóz formaları boyınsha L.V.Sherba bılay dep jazadı: «Til biliminde sóz formaları degende ádette bir sózdiń hár túrli reńkleri yamasa hár túrli xızmettegi bir uǵımdı bildiretuǵın materialdı, hár túrli sózlerdi túsinemiz… Pisat hám pisatel sıyaqlı sózler bir sózdiń formaları bolıp esaplanbaydı, sebebi birewi is-háreketti kórsece, ekinshisi belgili bir qábileti bar adamdı kórsetedi. Sonday-aq, xudoy, xudoba sıyaqlı sózlerdi de bir sóz dep sanamaymız. Biraq xudoy hám xudo sıyaqlı sózlerdi bir sózdiń formaları dep sanawǵa beyimbiz, al xudo túrindegi sózlerdiń vrode, vkos, naizust sózleri menen xızmetiniń birdey bolıwı hám sońǵıları menen parallel keletuǵın kelbetliklerdiń bolmawı ayrıqsha ráwish kategoriyasın jasaydı hám belgili dárejede xudo sózin xudoy sózi menen aljastıradı. Sebebi, tilde ayırım anıq emes bolatuǵın jaǵdaylar da bar. Sonday-aq, stolik stol degen sózdiń forması bola ma? Til biliminde atlıqlardıń kishireytiwshi formaları aytılıp júrgeni menen onıń ózi de ele anıq emes. Predobrıy sózi dobrıy sóziniń forması boladı da, sdelat delat degen sózdiń forması boladı, biraq dobejat bejat degen sózdiń forması bola alar ma eken, sebebi is-hárekettiń ózi bul jaǵdaylarda hár túrli sıyaqlı bolıp kórinedi».2

Akademik V.V.Vinogradov forma jasawdı keń túrde qaraydı da, sóz jasawshı qosımtalardan basqa forma jasawshı qosımtalar da bar dep esaplaydı.3 Ol

atlıqlardıń forma jasawshı qosımtalarǵa barlıq «subektiv máni bildiriwshi qosımtalardı» (kishireytiwshi, úlkeytiwshi, erkeletiw, kemsitiw mánili qosımtalar), kelbetliktiń forma jasawshı qosımtalarına salıstırıwdıń ádettegi túrleri (mısalı: dobrıy-dobree-dobreyshiy), biraq olardıń analitikalıq formaları ǵana emes (mısalı: bolee dobrıy, samıy dobrıy), sonıń menen birge arttırıw dárejeleri de (mısalı:

1 Бул мағлыўматлар В.М.Жирмунскийдиң «О границах слова» (сб. «Морфологическая структура слова в языках различных типов», М.-Л., 1963, стр. 14-15) деген мақаласы бойынша келтирилди.

2 Щерба Л.В. Избранные работы по русскому языку. М., 1957, стр. 76-77. 3 Виноградов В.В. Русский язык. Стр.36.

70