Qaraqalpaq tiliniń teoriyalıq grammatikası

sıyaqlı qospa sózler de sóylew procesinde jasalmaydı, tilde ázelden jasalıp qáliplesken, tayar sózler retinde jumsaladı. Bul qospa sózlerdiń kuramındaǵı sıńarlar bir-biri menen sóylew waqtında dizbeklespey, burınnan dizbeklesip kiyatırǵan sıńarlar retinde túsiniledi, bul sıńarlardıń dizbeklesiwinen jasalǵan qospa sóz ábden qáliplesken, bir pútin sóz retinde biziń yadımızda saqlanadı. Bunday qospa sózlerdi kereginde tayar turǵan halında basqa sózler menen dizbeklestirip qollana beremiz.

Sóz benen frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń quramı hám qurılısındaǵı turaqlılıq qásiyet qospa sózlerge de tán. Mısalı, aqqutan, tasbaqa, górtıshqan, orınbasar, boz torǵay, qara torǵay, suw jılan, oq jılan usı sıyaqlı qospa sózlerdiń hár qaysısınıń kuramı bárqulla turaqlı, sıńarlarınıń ornı bekkem bolıp, ábden qáliplesip ketken, ózgermeytuǵın bir pútin leksikalıq birlik retinde túsiniledi.

Sóz benen frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ekewine de birdey ortaq belgi – semantikalıq baylanıslılıq belgisi qospa sózlerdiń bárine birdey tán. Qospa

sózlerdiń kuramındaǵı sıńarlardıń hár qaysısı hár túrli mánide emes, pútinniń bólshegi retinde birigip, bir pútin mánini bildiredi. Usıǵan qaray qospa sóz tolıǵı menen bir uǵımnıń ataması retinde túsiniledi.

Sonıń menen birge, ulıwma jeke sózlerge, sonıń ishinde ásirese qospa sózlerge tán qásiyetler menen belgiler frazeologiyalıq sóz dizbeklerine de tán

bolıp, joqarıda aytılǵan uqsaslıq hám ortaq belgiler bul ekewiniń bir-birinen jigin, shegin ajıratıwdı qıyınlastıradı. Bunıń ushın biz olardı bir-birinen ajıratatuǵın belgilerden izleymiz.

1. Aqqutan, tasbaqa, górtıshqan, orınbasar, boz torǵay, qara torǵay, suw jılan, oq jılan usı sıyaqlı qospa sózler nominativlik yamasa atama xızmetin atqaradı, bulardıń hár qaysısı bir nárseni ataw xızmetinde jumsaladı.

2. Al qas penen kózdiń arasında, iyt ólgen jerde, ala awız, atam zamanda, awzı ashıq, eki júzli, er júrek, eti óliw usılar sıyaqlı frazeologiyalıq sóz dizbeklerinde nominativlik yamasa atawlıq xızmet penen birge olarda emocionallıq hám stilistikalıq boyaw da, obrazlılıq qásiyet penen ekspressivlik xızmet te bar. Mısalı, qas penen kózdiń arasında degen frazeologizm jıldam, tez degen mánini kúsheytip bildirse, awzı ashıq dizbegi ańqaw degendi bildiredi. Bular belgili bir

uǵımdı ǵana bildirip qoymastan, sonıń menen birge sóylewshiniń qatnasın, emociyasında bildiredi, nominativlik xızmet penen birge, ekspressivlik xızmet te atqaradı, obrazlılıq qásiyeti menen sıpatlanadı.

Al aqqutan, qurbaqa, boz torǵay, suw jılan, ash ishek sıyaqlı qospa sózlerde frazeologiyalıq sóz dizbeklerindegi sıyaqlı emocionallıq boyaw da, ekspressivlik xızmet te joq. Olar zattıń ataması retinde tek ǵana nominativlik xızmet atqaradı.

Sonıń menen birge, qospa sózlerdiń termin sózlerge de jaqın tárepi bar. Terminler obrazlı mánide emes, al nominativli yamasa tuwra mánide qollanıladı.

Terminler tiykarınan dara mánili boladı, olarǵa emocionallıq boyawda, ekspressivlik xızmet te tán emes. Terminler túsinikke atama bolıp, taza nominativlik xızmet atkarıw – termin sózge tán eń baslı qásiyet. Usınday qásiyet kók jótel, boz torǵay, soqır ishek sıyaqlı qospa sózlerde de bar, olar belgili dárejede

51

terminlik sıpatqa iye boladı. Bul sózlerdiń terminlik sıpatı ásirese olar ilimniń belgili bir tarawlarında, mısalı, biologiya, botanika, anotomiya, zoologiya,

medicina hám t.b. tarawlarda qollanılǵanda anıqlanadı.

Qospa sózler menen frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń bir-birinen parqın ajıratıw ushın bularǵa tikkeley katnası bar taǵı bir máseleni anıqlap alıw kerek. Lingvistikalıq ádebiyatlarda, ásirese sońǵı jılları shıqqan ádebiyatlarda, frazeologiyalıq birliklerdiń qatarına qanday dizbeklerdi kirgiziw kerek degen másele qarastırılıp, turaqlı sóz dizbeklerin hám frazeologiyalıq birlikler dep atalatuǵın eki toparǵa bóliw kerek degen pikir aytılıp júr.

Turaqlı sóz dizbeklerin joqarıdaǵıday eki toparǵa bóliwde funkcional`lıq ólshem negizge alınıp, frazeologiyalıq birliklerdiń qatarına nominativlik xızmeti menen birge emocionallıq boyawı hám ekspressivlik xızmeti bar frazeologizmler, al qádimgi turaqlı dizbeklerdiń qatarına tek nominativlik xızmeti ǵana bar dizbeklerdiń kirgiziliwinde qospa sózlerdiń tábiyatın anıqlawǵa qatnaslı taǵı bir máni bar. Qospa sózlerdi jokarıdaǵıday eki toparǵa bólip salıstırıp mınanı anıqlaymız: qospa sózler funkcionallıq kóz-qarastan alıp qaraǵanımızda, frazeologiyalıq birliklerden emocionallıq boyawı menen ekspressivlik xızmeti bolmawı jaǵınan ajıratıladı da, ápiwayı turaqlı dizbekler menen jańa nominativlik xızmetke iye bolıwı menen sáykes keledi. Ápiwayı turaqlı dizbektiń de, qospa sózdiń de atama retinde yamasa leksikalıq birlik retinde atqaratuǵın xızmeti tek birew. Ol da bolsa nominativlik xızmet.

Qospa sóz benen frazeologiyalıq birliklerdiń arasındaǵı ekinshi ayırmashılıq mınada: frazeologiyalıq sóz dizbekleri funkcional`lıq jaqtan jeke sózlerge ekvivalent boladı, usıǵan qaray olar sózler menen awmastırıla aladı. Mısalı, qas penen kózdiń arasında – qas qaqqansha degen frazeologiyalıq sóz dizbekleri mánilik jaqtan jıldam, tez degen sózler menen mániles kelip, usı sózler menen awmastırıladı. Demek, frazeologiyalıq sóz dizbekleri belgili bir uǵımnıń birden-bir ataması emes, sebebi bul uǵımnıń tilde burınnan bar, jeke sóz túrindegi ataması onıń menen qatar qollanıladı. Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń tildiń sózlik quramında bar leksikalıq birliklerdiń ekspressivlik sinonimi retinde qollanıladı.

Al qospa sózler dara sózlerdiń ekspressivlik sinonimi emes, belgilenetuǵın zattıń birden-bir ataması. Mısalı, kók jótel, boz torǵay, toq ishek degen qospa sózler úrp awızǵa salǵanday, beti bılsh etpew degen frazeologiyalıq sóz dizbekleri sıyaqlı basqa sózler menen awmastırılmaydı, tilde olarǵa mániles keletuǵın dara sózler, basqasha atamalar joq. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri tilde burınnan bar dara sózlerdiń ekvivalenti retinde túsinilse, qospa sózler ózlerin awmastıra alatuǵınday ekvivalenti bolmaǵanlıqtan, belgilenetuǵın túsiniklerdiń birden-bir atamaları retinde túsiniledi hám qollanıladı.

Ulıwma turaqlı sóz dizbeklerin frazeologiyalıq birlikler hám ápiwayı turaqlı dizbekler dep eki toparǵa bólip qarawshılar jeke sózlerge ekvivalent bolatuǵın turaqlı sóz dizbeklerin taza frazeologiyalıq birliklerdiń qatarına jatqızadı da,

52

bunday qásiyeti menen xızmeti joq basqa dizbeklerdi qádimgi turaqlı dizbekler qatarına jatqaradı.

Solay etip, qurılısı jaǵınan bir-birine sáykes keletuǵın qospa sózler menen frazeologiyalıq sóz dizbeklerin bir-birinen ajıratıw ushın funkcional`lıq ólshemdi tayanısh etip, qospa sózdiń birden-bir atama retinde taza nominativlik xızmet atqaratuǵınlıǵın, al frazeologiyalıq sóz dizbeginiń nominativlik xızmet penen birge, tilde burınnan bar sózlerdiń eksperssivli sinonimi retinde xızmet atqaratuǵınlıǵın aytıw lazım.

Qospa sóz benen sintaksislik sóz dizbegi hám olardıń bir-birinen parqın ajıratıw máseleleri

Qospa sózlerdi sintaksislik sóz dizbeklerinen ajıratıwdıń qıyınshılıǵı qospa sózlerdiń barlıq túrlerine emes (mısalı, ashıwtas, qolqap, shegara – birikken sózler; azlı-kópli, qazan-tabaq – jup sózler), olardıń ásirese boz torǵay, ash ishek, toq ishek sıyaqlı sózlerine qatnaslı. Bul qospa sózlerdiń qurılısı jaǵınan sintaksislik

sóz dizbekleri menen uqsaslıǵı bilinip turadı. Sırttan qaraǵanda, qospa sózdi dúziwshi komponentlerdiń bir-birine qatnası anıqlawısh – anıqlanıwshı, tolıqlawısh – tolıqlanıwshı qatnas sıyaqlı bolıp kórinip sintaksislik sóz dizbeklerine uqsas bolıp keledi. Qospa sóz benen sintaksislik sóz dizbeginiń arasındaǵı bul uqsaslıq – sırtqı uqsaslıq. Al mazmunı menen tábiyatı jaǵınan qospa sóz sintaksislik sóz dizbeginen basqasha qubılıs. Bulardıń arasındaǵı sırtqı uqsaslıqtıń sebebi, qospa sózler shıǵısı jaǵınan erkin sóz dizbeklerine barıp tireledi. Erkin sóz dizbekleriniń sıńarlarınıń arasındaǵı dáslepki sintaksislik qatnas, yaǵnıy anıqlawshı – anıqlanıwshı, tolıqlawısh – tolıqlanıwshı qatnas áste-aqırın gúńgirtlesip, sońında bul qatnas biratola joǵalıp, nátiyjede bir tutas qospa sóz jasaladı. Sıńarlardıń arasındaǵı ishki sintaksislik qatnas joǵalǵanı menen, qospa sózdiń óziniń shıǵısı – sóz dizbegi menen sırttan uqsaslıǵı saqlanadı. Mısalı, boz torǵay, ash ishek, toq ishek, ǵarrı jilik degen qospa sózlerdiń boz ǵunan, ǵarrı jılqı, ashshı góje degen sintaksislik sóz dizbeklerinen sırtqı jaǵınan aytarlıqtay ayırmashılıǵı joq. Biraq olardıń arasında túbirlerinde parıq bar.

Boz torǵay, qara torǵay, ash ishek, toq ishek, ǵarrı jilik degen sózlerdiń aldıńǵı sıńarları sońǵı sıńarlardıń anıqlawshısı emes, olardıń sının da, sanın da, sapasın da bildirmeydi. Bul aldıńǵı sózler keyingi sózler menen tirkelip kelip gápte bir aǵza boladı. Gápte bul dizbeklerdiń bólinbey bir aǵza bolıwı olardıń sóz dizbeginiń qatarında emes, al qospa sózlerdiń katarına kiretuǵınlıǵın bildiredi. Bul

keltirilgen dizbeklerdiń qospa sózdiń bir túri bolǵan birikken sózler ekenligi tómendegi mısallardan anıq boladı. Eger boz, qara, suwıq, ash, toq sózlerin basqa sózler menen, mısalı, boz ǵunan, ashshı góje, toq bala dep qollansaq, onda bul dizbeklerdi qospa sózlerdiń qatarında emes, anıqlawısh hám anıqlanıwshı aǵzadan

53

dúzilgen sóz dizbeginiń qatarına jatadı. Bul sóz dizbekleriniń hár qaysısı bir aǵza bolıp, dáslepki sózleri anıqlawısh boladı.

Al qospa sózlerdiń sıńarlarınıń tábiyatı bunday emes. Boz torǵay, qara torǵay, ash ishek, toq ishek degen qospa sózlerdiń aldıńǵı sıńarı dáslebinde bir zattı ekinshi zat penen ayırıw (mısalı, boz torǵaydı qara torǵaydan, ash ishekti toq ishekten) xızmetinde jumsalǵanı menen, házirgi kúnde ózinen keyingi sóz benen tirkesip, bir tutas atama retinde túsiniledi.

Bul jerde zattıń dáslebinde sóz benen sózlerdiń dizbeklesiwi menen atalıwı ózgesheliklerine názer awdarıw máseleni tariyxıy kóz-qarastan durıs túsiniwge

járdem etedi. «Zat yamasa qubılıs tilde sóz benen atalǵanda, ózinde bar yamasa ózine qatnaslı ayrıqsha bir belgisi boyınsha ataladı»1. Zatlar menen qubılıslardıń «ózgeshe belgi, kózge túsetuǵın bir belgi» boyınsha atalıwına hár túrli tillerden mısallar keltiriwge boladı. Mısalı, tilimizdegi boz, qara sózleri torǵay sózi menen dizbeklesip, dáslep bul sózler torǵaydıń bir túrin basqa túrlerinen, mısalı, boz torǵaydı qara torǵaydan ajıratatuǵın belgi retinde xızmet atqarǵan. Biraq keyin ala bular torǵaydıń túr-túsin, belgisin bildiriw xızmetinen biratola ayrılıp, ózinen keyingi komponent penen dizbeklesip, bir tutas qospa sóz retinde qollanılǵan. Sonday-aq, ǵarrı jilik penen ǵarrı jılqı degen sózlerdiń salıstırıp kóriwimizge de boladı. Ǵarrı jılqı degen dizbektiń quramındaǵı ǵarrı sózi jılqı sóziniń sapasın, qásiyetin bildirip, anıqlawısh xızmetin atqarsa, ǵarrı jilik sózindegi ǵarrı sózi ózinen keyingi jilik sóziniń sapasın da, qásiyetin de bildirmeydi, onıń anıqlawıshı bola almaydı. Ǵarrı jılqı anıqlawısh – anıqlanıwshı sıńarlardan quralǵan sintaksislik sóz dizbegi bolsa, ǵarrı jilik sóz dizbeginiń sıńarlarınıń anıqlawısh hám anıqlanıwshı qábiletinen ayrılıp, leksikalanıwınıń nátiyjesinde jasalǵan qospa sóz.

Qospa sóz, joqarıda atap ótkenimizdey, semantikalıq belgisi menen sıpatlanadı. Mısalı, ǵarrı jilik degen qospa sózdiń quramındaǵı sıńarlardıń hár qaysısı hár túrli mánini emes, eki sıńarı da dizbeklesken halda bir tutas mánini (jiliktiń bir túrin) bildiredi. Bul qospa sózdiń ǵarrı degen sıńarı óziniń dáslepki

nominativlik mánisin, jeke mánisinen ayrılǵan. Qospa sózdiń sıńarlarınıń biriniń jeke mánisinen ayrılıwı onıń bir tutas mánige (qospa sózge) iye bolıwına alıp keledi.

Qospa sózdiń sintaksislik tutaslılıǵı onıń semantikalıq tutaslılıǵına tiykarlanadı. Yaǵnıy, qospa sóz sintaksislik jaqtan aǵzalarǵa bólinbey, gápte bir ǵana aǵza xızmetin atqarıwı, onıń semantikalıq jaqtan bólinbeytuǵın, bir tutas leksikalıq birlik bolıwı menen baylanıslı.

Sintaksislik sóz dizbekleri dizbeklestirilip qoyılǵan, tayar turǵan dizbekler emes, sóylew procesinde jasalatuǵın, yaǵnıy sıńarları sóylew waqtında bir-biri menen dizbeklesetuǵın sóz dizbekleri bolıp sanaladı. Demek, sintaksislik sóz dizbekleriniń quramındaǵı bir sózdiń ornına ıńǵayına qaray basqa bir sózdi qoyıp

1 Аханов К. Тiл бiлiмiне кiрiспе. Алматы, 1965, 133-бет.

54

aytıwǵa boladı. Usı ózgesheligine qaray, sintaksislik sóz dizbekleri geyde erkin sóz dizbekleri dep te ataladı. Al ulıwma sózler, sonıń ishinde qospa sózler, sóylew procesinde jasalmaydı, burınnan qurastırılǵan, qáliplesken, tayar turǵan birlikler retinde qollanılıp, gáp ishine sol tayar halında kiredi. Mısalı, úlken qazan, awqat tayarlaw, toq bala sıyaqlı sintaksislik sóz dizbekleri sóylew procesinde qurastırılıp, aytılatuǵın oydıń mazmunına, maqsetine qaray kishi qazan, qara qazan, awqat pisiriw, tamaq tayarlaw, toq adam túrinde quramındaǵı sıńarları awmastırılıp ta,

ózgertilip te qollanıla aladı, yaǵnıy bular sóylew waqtında qurastırılsa, asqazan, toq ishek sıyaqlı qospa sózler usılayınsha birkken, dizbeklesken halında, tayar túrinde gáptiń qurılısına kiredi. Bunday qospa sózler sóylew barısında qurastırılmaydı, burınnan birikken, qosarlanǵan yamasa dizbeklesken halında, sıńarları ózgerissiz qollanıladı.

Qospa sózge tán morfologiyalıq belgi onı sintaksislik sóz dizbeginen ajıratıwǵa járdemlesedi. Qospa sóz tutas halında belgili bir sóz shaqabına jatadı. Yaǵnıy, qospa sózdiń sıńarlarınıń hár qaysısı hár túrli sóz shaqabına emes, pútin halında bir ǵana sóz shaqabına qatnaslı boladı.

Qospa sózler tariyxıy kóz-qarastan bir sóz shaqabına qatnaslı sıńarlardan da, hár túrli sóz shaqabına qatnaslı bolǵan sıńarları pútkilley sóz dizbeginiń

leksikalizaciyalanıwı procesinde semantikalıq, sintaksislik ózgesheligin ǵana emes, sonıń menen birge morfologiyalıq ózgesheliginen de ayrılıp, usınıń nátiyjesinde bul sıńarlar hár túrli sóz shaqabına tallanıw qábiletin joǵaltıp, qospa sóz tutası menen belgili bir sóz shaqabına tallanadı. Mısalı, boz torǵay, qara torǵay, ashshı ishek, toq ishek, ǵarrı jilik degen qospa sózlerdiń aldıńǵı sıńarları shıǵısı, jeke turǵandaǵı halatı yamasa sintaksislik sóz dizbeginiń quramındaǵı mánisi menen xızmeti jaǵınan kelbetlikler bolǵanı menen, bul qospa sózlerdiń quramında morfologiyalıq ózgesheligin, yaǵnıy óz aldına sóz shaqabı bolıw qásiyetinen ayrılıp, tutas halında bir sóz shaqabına (atlıqqa) kiretuǵın qospa sózlerdiń bir túrine aylanǵan. Keltirilgen mısallardaǵı qospa sózlerdiń aldıńǵı sıńarlarınıń jeke mánilik qásiyetinen, yaǵnıy morfologiyalıq mánisinen ayrılǵanlıǵın mınadan biliw múmkin: boz, qara, ash, toq, ǵarrı sózleri erkin sóz dizbeginiń quramında kelgende, kelbetlik bolıw qásiyetin saqlay otırıp, kelbetliktiń dáreje formaların qabıllaydı (ashshılaw góje, ǵarrılaw jılqı), qospa sózdiń quramında olar kelbetlik bolıw qásiyetinen ayrılıp, dáreje formaları menen ózgere almaydı. Boz torǵay, qara torǵay, ashshı ishek, toq ishek, ǵarrı jilik sıyaqlı qospa sózlerdiń aldıńǵı sıńarları dáreje formaların qabıllamaydı, eger dáreje formaları jalǵansa, onda olar qospa sóz bolıwdan qalıp, sintaksislik sóz dizbegine aylanıp ketedi.

Usınday morfologiyalıq tutaslıq qospa kelbeliklerdiń tábiyatında da kórinedi. Qospa kelbetliklerdiń sıńarlarınıń biri atlıqtan (qus tumsıqlı, túlki malaqaylı) bolıwı múmkin, biraq bul sıńar qospa kelbetliktiń quramında atlıq retinde emes, bir

55

tutas qospa kelbetliktiń bólegi retinde kórinedi. Demek, qospa sóz bir pútin leksikalıq birlik retinde, al onıń sıńarları pútinniń bólshegi retinde qaralıwı kerek.

Solay etip, qospa sóz benen sintaksislik sóz dizbegi tillik tábiyatı hár túrli qubılıslar bolıp sanaladı. Al olardı bir-birinen ajıratıwda joqarıdaǵı ayırmashılıqlar menen ózgeshelikler negizge alınadı.

Qospa sózdiń jasalıwı hám onıń túrleri

Qospa sózdiń túrlerin anıqlaw tariyxınan. Qospa sózler qurılısı jaǵınan da, jasalıwı jaǵınan da, sóz shaqaplarına tallanıwı jaǵınan da hár túrli bolıp keledi.

Tildiń erterektegi dáwirinde hár túrli sózlerdiń dizbeklesip keliwinen jasalǵan sóz dizbekleriniń sıńarları tildiń rawajlanıwı barısında seslik hám mánilik ózgerislerge ushırap, sonıń nátiyjesinde bul sıńarlar bólsheklenbeytuǵın bir pútin sózge aylanıwı múmkin. Mısalı, belbew sózi bel hám baw degen sózlerdiń dizbeginen jasalıp, onıń ekinshi sıńarı birinshi sıńardıń kuramındaǵı jińishke dawıslı menen únlesip, bew bolıp ózgergen. Seksen, toqsan sózleri morfologiyalıq sińisiw procesi nátiyjesinde (segiz+on, toǵız+on) túbirlerdiń ıqshamlanıp birigiwinen jasalsa, búgin sózi bul hám kún degen túbirlerdiń, bıyıl sózi bul hám jıl degen túbirlerdiń hám seslik ózgeriske ushırap, hám ıqshamlanıp sińisiwinen jasalǵan. Qospa sózlerdiń bul túri jay bir ǵana intonaciyaǵa iye bolıp, quramındaǵı dawıslılar birgelikli juwan, birgelikli jińishke bolıp, dara sózlerge tán fonetikalıq qásiyetler menen sıpatlanadı. Bunday sózlerdiń qurastırıwshı sıńarlarınıń hár túrli seslik ózgerislerge ushırap, bir-birine sińisip ketkeni sonshelli, olardıń kanday túbirlerden jasalǵanın etimologiyalıq tallaw arqalı ǵana anıqlawǵa boladı. Olar ózgergen halında házirgi tilde quramı ajıratılmaytuǵın, morfemalarǵa bóleklenbeytuǵın sózler retinde túsiniledi.

Qospa sózlerdiń bul túrin A.I.Isqaqov kirikken sózler1 dep, A.N.Kononov birikken sózler2 dep ataydı.

A.N.Kononov ózbek tilindegi oǵayni (qaraqalpaqsha - aǵa-yın<aǵa+ini), bilaguzuk (qaraqalpaqsha - bilezik<bilek+júzik) sıyaqlı seslik ózgerislerge ushırap, túbirlerdiń bir-birine sińisiwinen jasalǵan qospa sózlerdi birikken sózlerdiń qatarına jatqaradı da, qulqap (qaraqalpaqsha-qolqap), otqozan (qaraqalpaqshaasqazan), toshbaqa (qaraqalpaqsha-tasbaqa), oqqush (qaraqalpaqsha-aqquw), uchburchak (qaraqalpaqsha-úshmúyesh), mingoek (qaraqalpaqsha-qırıqayaq), ish xaqi (qaraqalpaqsha-miynet haqı) sıyaqlı ózgeriske ushıramaǵan hám qanday sınarlardan jasalǵanı bilinip turatuǵın sózlerdi tábiyiy (qádimgi) qospa sózler dep

ataydı. Bul toparǵa birigip jazılatuǵın qospa sózler de, bólek jazılatuǵın qospa sózler de kirgizilgen. A.N.Kononov «birikken qospa sózler» (slitnıe slova) degen toparǵa túrkiy tillerdegi asqazan, tasbaqa sıyaqlı quramındaǵı sıńarları fonetikalıq

1 Ысқақов А. Қазирги қазақ тили (морфология). Алматы, 1964, 129-бет.

2 Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. М-Л., 1960, стр.

131.

56

ózgeriske ushıramay, biriktirilip jazılatuǵın sózlerdi emes, aǵayın (aǵa+ini), bilezik (bilek+júzik) sıyaqlı sıńarları fonetikalıq ózgeriske ushırap, ábden sińisip ketken sózlerdi ǵana jatqızadı. Al, asqazan, tasbaqa, muz jarǵısh sıyaqlı sózlerdi birikken sózler toparına emes, ádettegi tábiyiy qospa sózler toparına kirgizedi.

Qazaq tilin izertlewshi A.I.Isqaqov qospa sózlerdi bılayınsha toplastıradı: «Sińisken sózdi qospa sózlerdiń belgili bir toparı retinde qarap, óz aldına

kategoriya dep tanıw máselesi ulıwma birikken sóz kategoriyasın joqqa shıǵarmaydı, kerisinshe, sińisken sóz kategoriyası menen sińisken sóz kategoriyasınıń aralıq shegarasın hám olardıń hár qaysısınıń ózine tán ózgesheliklerin ashıwǵa sebepshi boladı. Tilimizde sińisken sózler de, birikken sózler de bar, olar ekewi eki basqa kategoriya.

Sińisken sóz dep komponentleriniń ya birewi, ya ekewi de birdey dáslepki óz mánilerinen ayrılıp, hámmesi jıynalıp basqa bir mánini bildiretuǵın, sonday-aq sol komponentleri fonetikalıq jaqtan hár qıylı ózgeriske ushırap, bir-biri menen belgili dárejede hám únlesip, hám ıqshamlasıp quralǵan qospa sózdi aytamız.

Birikken sóz dep komponentleri mánilik jaqtan da, forma jaǵınan da belgili ózgerislerge ushıramay-aq, óz-ara birigip, jıynaqlanǵan bir tutas leksikasemantikalıq máni bildiretuǵın qospa sózdi aytamız.

Usı qaǵıydalarǵa sáykes, sonday-aq búgin, bıyıl, ákel, ájeptáwir, seksen, toqsan, esiwas sıyaqlı sózler sińisken sózler qatarına jatadı da, bergelki, shegara, demalıs, kún batıs, asqazan, aqsaqal, kózáynek, jarımes, állekim, hárkim sıyaqlı sózler birikken sózlerge jatadı»1. «Aybalta, aqsaqal, asqazan, tasbaqa, baspasóz sıyaqlı sózler de, at shabar, sarı may, qara may, gór tıshqan, jalań bas, jası úlken sıyaqlı qospa sózler de dáslepki jay sóz dizbekleri negizinde qáliplesken». Avtor sińisken sózlerdiń tábiyatın durıs anıqlay kelip, asqazan sıyaqlı sózlerdi birikken sózlerdiń, górtıshqan sıyaqlı sózlerdi qospa sózlerdiń qatarına jatqızıwdı maqul

kóredi. Shınında da, asqazan degen menen górtıshqan degen sózdiń qurılısı jaǵınan

da, xızmeti jaǵınan da bir-birinen ayırmashılıǵı joq. Demek, bular qospa sózlerdiń hár túrli toparına emes, bir toparına kiriwi kerek.

1967-jılı shıqqan «Qazaq tili grammatikasında» qospa sózlerdiń joqarıdaǵıday toparları tómendegishe bólip úyreniledi:

«Sarı may degen qospa sóz dáslep anıqlaytuǵın hám anıqlanıwshı eki komponentten kuralǵanı menen, olardıń komponentleri seslik ózgeriske de ushıramaǵan, sonıń menen birge óziniń leksikalıq mánisin de saqlaǵan, biraq leksikalanıw nátiyjesinde eki komponenttiń dáslepki sintaksislik qatnasları buzılǵan hám olar dáslepki grammatikalıq xızmetlerinen ayrılǵan. Qospa sózlerdiń bul túrin leksikalanǵan qospa sózler dep atap, olarǵa aybalta, aqsaqal, asqazan, tasbaqa, baspasóz, qaramay, atqosshı jalań bas, jalań ayaq, záńgi baba, jılqıshı ata, at shabar, atqa miner sıyaqlılardı jatqızıwǵa boladı»2.

1 Ысқақов А. Қазирги қазақ тили (морфология). Алматы, 1964, 138-139-бетлер.

2 Қазақ тилиниң грамматикасы (морфология), «Гылым» баспасы, Алматы, 1967, 26-бет.

57

«Birikken sózlerdiń geybirewleriniń komponentleri ózleriniń dáslepki mánilerin de, formaların da tolıq saqlaydı da, sol qálpinde qospa sózdiń formalıq ta, mazmunlıq ta quramına kiredi. Mısalı, aqqutan, aqsaqal, aqquw, orınbasar,

otaǵası, shegara, kókjótel, kelsap sıyaqlı qospa sózler usı toparǵa jatadı. Qospa

sózlerdiń bul toparın tolıq birikken sózler dep aytıwǵa boladı. Sebebi, bunday birikken sózlerdiń komponentleri mánilik jaqtan da, formalıq jaqtan da ózgeriske ushıramay-aq, jıynalıp barıp birigiw arqalı bir tutas leksika-semantikalıq forma sıpatında qáliplesedi».1 Solay etip, joqarıdaǵı pikirlerde tasbaqa, górtıshqan sıyaqlı

qospa sózler yamasa leksikalanǵan qospa sózler qatarına, al aqqutan, kókjótel, aqquw sıyaqlı qospa sózler birikken sózler toparına kirgizilgen.

N.A.Baskakov «Qaraqalpaq tili» degen miynetinde k`ara k`us (qaraqus), taspax`a (tasbaqa), k`urbak`a (kurbaqa), shashpav (shashbau), k`ol k`ap (qolǵap), k`ol jazba (qoljazba), belbev (belbeu), kindik sheshe, yogey bala (ógey bala), k`ayın – ata (qayın ata) sıyaqlı sózlerdi orfografiyasına (birge yamasa bólek jazılıwına) baylanıstırmay, bulardıń bárin qospa sózler toparına, yaǵnıy qospa atlıqlar toparına kirgizedi2.

Qospa sózlerdiń túrleri. Ulıwma til biliminde de, tyurkologiyada da qospa sózlerdi toparlarǵa bóliwde belgili bir klassifikaciya joq. Qospa sózlerdi birikpegen sózler, birikken sózler, jup sózler hám qısqarǵan sózler dep túrlerge bólip úyreniledi.

Sińisiw qubılısına ushıraǵan ayırım apar (alıp+bar), ákel (alıp+kel), búgin (bul+kún), bıyıl (bul+jıl), bilezik (bilek+júzik) sıyaqlı sózlerdi tariyxıy kózqarastan alǵanda, birikken sózlerdiń qatarına kirgiziwge boladı. Tildiń házirgi kóz-

qarasınan alǵanda, bul sózler morfemalarǵa ajıralmaytuǵın sózler retinde túsiniledi. Bul sózler dáslebinde eki túbirdiń birigiwinen jasalıp, tildiń rawajlanıwı barısında sıńarları seslik hám mánilik ózgerislerge ushırap, olardıń bir-birine ábden sińisip ketiwinen jasalǵan sózler birdey intonaciyaǵa iye bolıp, quramındaǵı dawıslı sesler singarmonizm nızamı boyınsha birgelkili juwan, birgelkili jińishke bolıp, hár tárepleme túbir sózlerge tán qásiyetlerge iye boladı. İ.V.Arnold ingliz tilindegi usı sıyaqlı sózlerdi tiykarınan sińisken sózlerdiń qatarına jatqızadı. Etimologiyalıq analiz jasamay-aq, sińisken túbirlerdiń morfemalarǵa bólinbeytuǵınlıǵı sıyaqlı, sińisken tiykarlar da morfemalarǵa ajıratılmaydı. Demek, bıyıl, búgin, apar, ákel hám hám t.b. usılar sıyaqlı quramı ajıratılmaytuǵın, morfemaǵa bólinbeytuǵın sózlerdi tariyxıy jaqtan alǵanda, shártli túrde qospa sóz dep atawǵa boladı. Al házirgi waqıtta bulardıń túbir sózden aytarlıqtay ayırmashılıǵı joq.

Tilde qospa sózlerdiń ishinde burınnan biriktirilip jazılıp júrgen sózler bar. Biriktirilip jazılıp júrgen bunday sózler qospa sózlerdiń birikken sózler toparına kiredi. Bunday birikken sózlerdiń toparına semantikalıq, morfologiyalıq hám

1 Cонда, 28-бет.

2 Баскаков Н.А. Каракалпакский язык, фонетика и морфология, часть первая, М., 1962, стр. 184-186.

58

sintaksislik tutaslılıǵı menen sıpatlanatuǵın asqazan, achabar, otaǵası, górtıshkan, qurbaqa, tasbaqa, shegara, állekim, álleqashan, álleqalay, hárkim sózler kiredi.

Qospa sózlerdiń taǵı bir úlken toparın quraytuǵın sózler sıńarları bólek jazılıp júrgen ash ishek, toq ishek, suw jılan, oq jılan, bes atar, bet ashar, boz torǵay, qara torǵay, jol ashar, iyt ayaq, kók jótel, qonaq ası, taw eshki, ǵarrı jilik hám hám t.b. usılar sıyaqlı qospa sózler. Bulardı qaraqalpaq tiliniń imlası boyınsha bólek jazılıwına qarap, qospa sózlerdiń qatarınan shıǵarıp taslawǵa bolmaydı. Tilde sıńarları bólek jazılatuǵın qospa sózler de az emes. Túrkiy tillerinde ǵana emes, sonday-aq basqa da tiller de, mısalı, ingliz tilinde sıńarları bólek jazılatuǵın qospa sózler jiyi ushırasadı. Qospa sózlerdiń qaysısın biriktirip, qaysısın bólek jazıw máselesi túrkiy tilleri menen ingliz tillerinde ele de óz sheshimin tappay kiyatır. Qospa sózlerdiń orfografiyası tuwralı másele arnawlı úyreniwdi talap etetuǵın másele. Sebebi sózlerdiń belgili bir dizbegin qospa sóz dep qaraw kerek pe, kerek emes pe degen máseleni anıqlawda grafikalıq belginiń sheshiwshi áhmiyetke iye emesliginde. Qospa sózlerdi anıqlawda sheshiwshi belgi bular semantikalıq, morfologiyalıq, sintaksislik belgiler. Usınday belgilerine qarap, házirgi orfografiyamız boyınsha boz torǵay, suw jılan, oq jılan, iyt ayaq túrinde bólek jazılatuǵın sózlerdi qospa sózlerdiń bir túri - birikpegen qospa sózlerdiń qatarına jatqarıwǵa boladı.

Qospa sózlerdiń ishinde sońǵı sıńarı bir emes, bir neshe qospa sózlerge birdey ortaq bolıp keletuǵın qospa atlıqlar bar. Mısalı, jilik degen komponent asıq jilik, toqpaq jilik, ǵarrı jilik, ortan jilik degen qospa sózlerdiń bárine birdey ortaq komponent bolsa, torǵay degen komponent – boz torǵay, qara torǵay, suw torǵay,

shóje torǵay degen qospa sózlerdiń kuramında qaytalanıp kelip, bulardıń barine birdey ortaq komponent boladı. Sonday-aq, bel omırtqa, moyın omırtqa degen qospa sózlerdiń kuramında qaytalanıp kelip, bulardıń bárine ortaq komponent omırtqa. Bunday qospa sózlerdiń aldıńǵı komponenti dáslep bir zattı ekinshi zattan, mısalı, ortan jilikti ǵarrı jilikten ajıratıw xızmetinde jumsalǵanı menen, keyninde olar jeke mánisinen ayrılıp, qospa sózdiń bir bólegi retinde túsiniledi.

Joqarıda atalǵan qospa atlıqlardıń sońǵı sıńarı birneshe qospa sózdiń quramında qaytalanıp, solardıń bárine birdey ortaq element bolıp kelse, ayırım qospa atlıqlardıń, kerisinshe, aldıńǵı sıńarı birneshe qospa sózdiń kuramında kaytalanıp kelip, solardıń bárine birdey ortaq element retinde qollanıladı. Mısalı, qayın ata, qayın ene, qayın sińli, qayınbiyke degen qospa sózlerdiń barlıǵına birdey ortaq element – olardıń birinshi sıńarı qayın.

Sózler, omonimlerdi esaplamaǵandı, bir-birinen, ádette, aytılıwı hám mánileriniń hár túrli bolıp keliwi jaǵınan ajıraladı. Al asıq jilik, ortan jilik, ǵarrı jilik, toqpaq jilik sıyaqlı qospa sózler bir-birinen aldıńǵı sıńarları arqalı ajıratılsa, qayın ata, qayın ene, qayın sińli, qayın biyke sıyaqlı qospa sózler bir-birinen sońǵı sıńarları arqalı ajıratıladı. Bir sıńarı birdey qospa sózlerdiń bárine ulıwma ortaq bolıp keletuǵın qospa sózlerdi ortaq komponentli qospa sózler dep atawǵa boladı.

59

Ortaq komponentli qospa sózler birikpegen qospa sózlerdiń ishinde ǵana emes, birikken qospa sózlerde de ushırasadı (tasbaqa, qurbaqa).

Qospa sózlerdiń bir túri bul – qospa kelbetlikler:

A) túr-tústi bildiretuǵın tiykarǵı kelbetliklerdiń dizbeklesiwinen jasalǵan, ortaq komponentli qospa kelbetlikler: torı ala, sarı ala, qara ala, qońır ala, shubar ala, kók ala hám hám t.b. Bul qospa kelbetliklerdiń hámmesine ortaq komponent – ala sózi. Túr-tústi bildiretuǵın tiykarǵı kelbetliklerdiń dizbeginen jasalǵan qospa kelbetliklerdiń barlıǵına birdey ortaq komponent aldıńǵı sıńar da bolıwı da múmkin. Mısalı: qara torı, qara sur, qara shubar, qara ala hám t.b.

Keltirilgen bul mısallar ortaq komponentli bolıw qospa atlıqlarǵa ǵana emes, sonıń menen birge qospa kelbetliklerge de tán ekenligin kórsetedi.

2) Tiykarǵı kelbetlik penen dórendi kelbetliktiń dizbeklesiwinen jasalǵan qospa kelbetlikler: qızıl shıraylı, keń jawırınlı, sap deneli, keń mańlaylı, uzın boylı, keń qushaqlı, sur jaǵalı, aq kóylekli hám t.b. Bunday qospa kelbetliklerdiń aldıńǵı sıńarı negizgi kelbetlikten, sońǵı sıńarı -lı/-li, -dı/-di, -tı/-ti qosımtası jalǵanıwı arqalı jasalǵan dórendi kelbetlikler bolıp keledi.

3) Qospa kelbetliklerdiń sıńarlarınıń kelip shıǵısın tallap kórgenimizde, dáslepki sıńarı atlıq yamasa sanlıqtan, sońǵı sıńarı -lı/-li, -dı/-di, -tı/-ti qosımtası jalǵanıwı arqalı jasalǵan dórendi kelbetliklerden dúzilgen qospa kelbetlikler: túlki malaqaylı, tórt múyeshli, úsh bólmeli, eshki múyizli hám t.b. Bunday qospa kelbetliklerdiń aldıńǵı sıńarı qospa sózlerdiń quramınan tısqarı da qollanǵanında ǵana, atlıq yamasa sanlıq mánisi hám xızmetine iye boladı, qospa kelbetliklerdiń kuramında onday jeke mánisinen ayrılıp, qospa sóz tutasqan halında qospa kelbetlik retinde túsiniledi, gápte bir ǵana aǵza xızmetin atqaradı.

Qospa sózlerdiń jáne bir toparı – qospa sanlıqlar. Qospa sanlıqlar dara sanaq sanlardıń dizbeklesiwinen jasaladı. Mısalı: on bes, on segiz, jigirma bir, bir júz eliw, eki júz, úsh mıń úsh júz otız úsh hám t.b.

Qospa sózlerdiń jáne bir toparı – qospa feyiller.

1) Qospa feyiller eki feyildiń dizbeklesiwinen jasalıp, mánisi jaǵınan bir tutas qospa is-háreketti bildiredi, túsinigi jaǵınan da bir túsinikti bildiredi. Mısalı: kirip shıq, satıp al, jıynap al, sorap al, barıp qayt, alıp qayt, kelip ket, kórip ket, júrip kel, aytıp kel, kirip shıq, ala kel, bara kel hám t.b. Bunday qospa feyiller gápte bir aǵza bolıp, sintaksislik baylanısı boyınsha sıpatlanadı. Qospa feyildiń sınarları basqa sózler menen jeke-jeke túrde emes, qospa feyil tutasqan halında ǵana qarımkatnasqa túsip, baylanısa aladı. Bul qospa feyiller qurılısı jaǵınan asıǵa sóyle – asıǵıp sóyle, kúle qara – kúlip qara, sıyaqlı sintaksislik sóz dizbekleri menen sáykes keledi. Biraq bul forma jaǵınan, sırtqı uqsaslıq. Al tábiyatı hám mazmunı

jaǵınan bular hár túrli qubılıslar: 1) Qospa feyildiń sıńarları jıynalıp kelip bir tutas túsinikti bildirse, feyil sóz dizbekleriniń hár bir sıńarı hár túrli túsinikti bildiredi. 2) Qospa feyildiń hár bir sıńarı gápte óz aldına jeke aǵza bola almaydı, al feyil sóz dizbekleriniń hár bir sıńarı óz aldına gáp aǵzası bola aladı.

60