Qaraqalpaq tiliniń teoriyalıq grammatikası

Morfonologiya

Adamlar arasındaǵı eń áhmiyetli qarım-qatnas quralı bolıp til uzaq dáwirlerdiń jemisi. Ol adamlar jámáát bolıp jasaǵannan baslap zárúrlikten kelip shıqqan jámiyetlik dóretpe. Onıń jámiyetlik turmıstaǵı xızmeti oǵada áhmiyetli hám sheksiz. Jámiyetlik turmıstaǵı toplanǵan barlıq materiallıq hám ruwxıy

baylıqlardıń tiykarında tildiń xızmeti jatır. Til tábiyatı, mazmunı boyınsha oǵada quramalı, qospalı. Ol-tilsimli dúńya. Adamlar erte zamanlardan baslap til degen ne. Ol qalay payda boladı. Qanday qubılıs? - degen sorawlarǵa juwap izlegen. Bul bizge áyyemgi Qıtay, áyyemgi Hindistan, áyyemgi Greciya, áyyemgi Rim ligvistikalarınıń tariyxınan málim. Biraq soǵan qaramastan til haqqında mashqalalar búgingi kúndegi til biliminde oǵada kóp.

Bul, álbette, birinshi gezekte tábiyiy jaǵday. Hesh bir ilimdi tolıq izertlep bolıw múmkin emes. Ekinshiden, til qatıp qalǵan qubılıs emes. Sózlik quramdaǵı ayırım sózlerdiń, qosımtalardıń mánileri keńeyedi yamasa tarayadı, sózlik quramǵa jańadan sózler, ózlestiriledi yamasa sózlik quramdaǵı ayırım sózler góneredi. Tildiń seslik sistemasında, ondaǵı fonemalar quramı az da bolsa ózgerislerge ushıraydı. Bizdegi bunday ózgerisler jańa izertlewlerdi talap etedi. Úshinshiden, tildi úyreniw metodikaları rawajlanadı. Bular da jańa izertlewlerdi payda etedi.

Jámiyetimizde bolıp atırǵan qayta qurıw processi barlıq pánler arqalı til haqqındaǵı ilimniń rawajlanıwına da tásir tiygizbekte. Eger 70-80 jıllardǵa shekem tildi kóbirek formalıq jaqtan izertlew, formal-strukturalistlik baǵdarda izertlew kúshli bolǵan bolsa, búgingi kúni tildi mazmunlıq tárepten, yaǵnıy semantikalıq-strukturalistlik baǵdarda izertlew keń en jayıp atır. Ásirese, bul

baǵdarda ózbek tiliniń leksikologiya tarawın izertlewde úlken jumıslar islenedi. Búgingi kúni tildi adamlardıń ruwxıy dúńyasın bayıtıwshı qural sıpatında úyretiw tiykarǵı máselelerdiń biri. Tildi tek úyrenip qoymay, al onı ámeliy is júzinde qollanıw wazıypası tur.

Til quramalı qubılıs bolǵanlıqtan onı izertleytuǵın til bilimin tarawlarǵa bólip úyreniw tájiriybesi kelip shıqqan. Sonda ǵana biz til haqqında bir tutas bilim

alıwǵa erisemiz. Bul tájiriybe Arab lingvistikası baslandı. Búgingi zamanda qaysı tildiń bolmasın fonetika, leksikologiya, morfologiya, sóz jasalıw, sintaksis, semantika, stilistika, dialektologiya, terminologiya tarawları belgili bir sistemaǵa túsip, olardıń izertlew obektleri anıqlandı.

Tildi úyreniw metodikalarınıń, til biliminiń rawajlanıwı sońǵı dáwirlerde atalǵan tarawlardıń aralıq máselelerin izertleytuǵın yamasa eki tarawǵa teńdey

qatnaslı bolǵan jańa tarawlardıń payda bolıwın talap etti. Máselen, paralingvistika, etnolingvistika, morfosintaksis, morfologiya

Morfologiya gaplologiya qubılısı nátiyjesinde morfologiya termininen kelip shıqqan til biliminiń eń pás tarawlarınıń biri. Ol XX ásirdiń 30-jıllarında payda

boldı. Biraq ta morfologiyalıq izertlew obekti bolǵan ayırım máseleler ertedegi

41

ilimiy miynetlerde-aq kórine baslaǵan.

XIX ásirdiń 70-jıllarında-aq B. de Kurtene búgingi kúnde morfonologiyanıń tiykarǵı máseleleriniń biri bolǵan seslerdiń almasıwına ayırıqsha toqtap, olardı ekige bólgen. 1) Basqa seslerdiń tásirine baylanıssız seslerdiń almasıwǵa. 2) Basqa seslerdiń tásirine baylanıslı seslerdiń almasıwı dep ekige bóledi. 1895-jılı jazǵan «Opıt teorii foneticheskiy alternatsi» degen miynetinde bolsa, seslerdiń almasıwın 1) fonetikalıq 2) fonetikalıq emes seslik almasıwlar dep eki toparǵa bóledi.

Bunnan sońǵı dáwirlerde morfologiya tarawı N.Trubeckoy, Yakovsonlar (Praga lingivistkalıq mektebi) tárepinen rawajlandırıldı. Házirgi waqıtta morfologiya tarawınıń tiykarın salıwshı N.Trubeckoy dep sanaladı. Óytkeni ol morfologiyanıń teorimin islep shıqtı. Házirgi kúnde til biliminde bul taraw

morfologiyanıń bir-birinen ol ayırmashılıqlardı kórsetilgen. Máselen, N.A.Baskakov óziniń «Estoriko-tipologiyacheskaya morfologiya tyurkskix

yazıkov» (M, 1988) degen miynetinde fonemalardıń birigiwi hám olarǵa sáykes

keletuǵın seslerdiń payda bolıw nızamlıqları menen belgilenetuǵın morfemadaǵı fonemalar sanı hám olardıń baylanısıp úyreniwdi morfologiya deydi, ol morfemalardıń hám bir morfema quramındaǵı morfemalardıń dúzilisindegi fonologiyalıq ayırmashılıqlardı fonomorfonologiyalıq dep esaplaydı.

Olardı sinonim sıpatında qaradıq hám morfologiya terminin qollanıwdı maqul kórdik.

Morfologiya degen ne? -degen sorawǵa juwap beriw ushın dáslep onıń izertlew obekti haqqında qısqasha túsinikke iye bolıw maqul.

Házirgi qaraqalpaq tilindegi murın-murnı degende ı sesisniń túsip qalıwı, dırıldaq-dırıldawıq degende w sesiniń payda bolıwı, jıyın sóziniń tiyin variantınıń

bolıwı, sonday-aq s-sh, ǵ-q sáykeslikleri tek fonetikalıq nızamlar yamasa tek morfologiyalıq nızamlar menen túsindiriw múmkin emes. Sonlıqtan házirgi qaraqalpaq tiliniń fonetika tarawında bunday ózgerisler spontanlıq ózgerisler dep qaraladı. Al morfologiya tarawında bul máseleler úytirtin ǵana túsindirilgen. Sonday-aq, morfemalar quramıda usınday ózgerisler sózler sepliginde tartımlanǵanda islep shıǵadı. Máselen, dos sezip tartımlanǵanda t sesi payda

boladı, tartım jalǵanǵandaǵı atlıqlar orın sepliginde turǵanda morfema quramında n sesi payda boladı. Bunday máseleler házirgi qaraqalpaq tiliniń fonetika tarawında da, morfologiya tarawında da teńdey qaralǵan. Biraq olardıń sebepleri onıń kórsetilip berilmegen. Prof.V.N.Yarcevanıń durıs kórsetkenindey, morfologiyanı úyreniwdi fonetistler grammatistlerge, al grammatistler fonetistlerge qaldırıp keldi. Qaraqalpaq tilinde dál usı sıyaqlı.

Morfologiya bul fonetika menen morfologiya tarawları arasındaǵı, eki

tarawǵa teńdey qatnaslı bolǵan til biliminiń tarawı. Ol morfemalar quramındaǵı seslerdiń almasıwın, orın almasıwın, jańadan seslerdiń payda bolıwın, túsip qalıwın máselelerdi izertleydi. Ulıwma aytqanda, morfologiya morfemalardıń fonologiyalıq ózgeshelikleri haqqındaǵı, bunday ózgesheliklerdi tek fonetikalıq

42

yamasa tek morfologiyalıq nızamlar menen túsindiriwge kelmeytuǵın al olardıń qosındısı arqalı túsindiriwge bolatuǵın morfologiyalıq qubılıslar haqqındaǵı ilim.

Qaraqalpaq tiliniń morfologiyası ele arnawlı izertlenbedi. Onı izertlew úlken teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye. Birinshi gezekte, morfologiyalıq qubılıslardı bólip alıp izertlew til tariyxı ushın úlken áhmiyetke iye. Óytkeni, kóplegen

morfologiyalıq qubılıslar tildiń tariyxıy rawajlanıwı dawamında payda bolǵan. Ekinshiden, olardı bólip alǵanımızda, fonetika hám morfoologiya tarawlarınıń izertlew ob`ektleri anıqlanadı. Úshinshiden, orfografiya ushın úlken áhmiyetke iye. Ayırım sózlerdegi seslik ózgerislerdi izertlew arqalı orfografiyalıq qaǵıydalarda tolıqtırıwǵa, olardı jetilistiriwge boladı.

Biz joqarıda aytıp ótkenimizdey, búgingi kóz-qarastan morfologiya tarawınıń izertlew obektine kiretuǵın ayırım máseleler fonetika hám morfologiya tarawlarında úyrenilip keldi. Bul jaǵday basqa túrkiy tillerde de sonday. Tek 90-

jıllardan baslap morfologiya arnawlı izertlep basladı. Buǵan mısal retinde, ózbek tili morfologiyası boyınsha A.Abdullaevtıń «O’zbek tili fonologiyasi va morfonologiyasi» (Tashkent, 1992), qazaq tili boyınsha A.Ayǵabılovtıń «Qazaq tiliniń morfologiyası» (Almatı, 1995) miynetin kórsetiwge boladı.

A.Abdullaev ózbek tiliniń morfologiyasın tómendegishe qarastırǵan: dáslep túbir morfemalardıń fonologiyalıq strukturasına toqtap, ondaǵı ózgerislerdi etimologiya menen baylanıstırǵan. Bunnan soń kómekshi morfemalar strukturasın úyrenip, ondaǵı allomorflardı morfonologiyalıq qubılıs sıpatında qarastıradı. Soń seslik almasıwlarǵa toqtap, olardı morfonologiyalıq al`ternaciyalar sıpatında bahalaydı hám sóz shaqaplarında seslerdiń almasıwına toqtaydı.

A.Ayǵabılov óz miynetinde qazaq tilinde morfonologiyalıq qubılıslardıń fonetikalıq hám morfologiyalıq qubılıslardan ózgesheligin anıqlawǵa háreket etken. Onıń pikirinshe, morfonologiyalıq qubılıslar sóylewshi xalıqtıń artikulcyaiyalıq múmkinshiligine tiykarlanbaǵan al fonetikalıq qubılıslar sóylewshi xalıqtıń artikulyaciyalıq múmkinshiligine baylanıslı qáliplesken deydi.

Haqıyqatında da, birinshi gezekte fonetikalıq qubılıslar menen morfologiyalıq qubılıslarda bir-birinen ajıratıp alıw zárúr. Mısalı, basshı, sanlıq kitap-kitabı degen

sózlerdegi fonetikalıq seberlerge baylanıslı kelip shıǵıp otır Olar fonetikalıq qubılıslar A.Ayǵabılovtıń joqarıdaǵı pikiri bir topar morfonologiyalıq qubılıslar ushın sáykes keledi. Biraq barlıq qubılıslardı qamtıy almaydı.

Orıs til biliminde morfonologiyaǵa baylanıslı oǵada kóplegen miynetler bar. Mısalı, V.Kaseviyatiń «Morfonologiya», (Leningrad, 1986), V.Churganovtıń «Ocherk russkoy morfonologii» (M,1973), Zoloxoevtıń «Fonologiya i morfonologiya agglyutinativnıx yazıkov» (Novosibirsk, 1980), E.Kubryakova hám Yu.Pankractıń «Morfonologiya v opisanii yazıkov» (M, 1983), N.Ilinanıń «Morfonologiya glagola v sovremennom russkom yazıke» (M,1980) miynetleri

bar. Bunnan basqa da A.Reformackiy, A.Desnickie, T.Bulagina morfonologiyaǵa baylanıslı maqalaları bar.

Flektiv tillerde morfonologiyalıq qubılıslar agglyutinativ tillerge salıstırǵanda

43

bir qansha kúshli rawajlanǵan. Sonlıqtan joqarıda atları keltirilgen miynetlerde morfonologiya hár tárepleme úyrenilgen. Biraq solay da búgingi kúnde morfonologiyanıń ele arnawlı izertlewdi kútip turǵan máseleleri oǵada kóp.

Til biliminiń hár bir tarawınıń óz izertleytuǵın til birligi bar. Sol sıyaqlı morfonologiyanıń izertleytuǵın birligi-morfonema bolıp esaplanadı. Morfonema túsinigine anıqlama bergen Trubecskoy bolıp esaplanadı. Onıń pikirinshe, sózlerdiń morfologiyalıq qurılısında birin-biri almastıra alatuǵın eki yamasa bir neshe fonemalardıń kompleksli obrazı A.Reformackiy bul pikirge pútkilley qarama-qarsı shıǵadı. Onıń pikirinshe, morfonema túsinigi til qurılısı ushın kerek emes túsinik. Onı N.Trubecskoy oylap tapqan deydi. Biraq sońǵı dáwirde morfonologiya boyınsha izertlew jumısların júrgizip atırǵan ilimpazlardıń kópshiligi morfonema túsinigine qosıladı hám óz miynetlerinde keńnen qollanadı.

Búgingi kúni qaraqalpaq til biliminde morfonologiya tarawın óz aldına bólip izertlew wazıypası tur. Biz joqarıda aytqanımızday onıń úlken teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti bar. Birinshi gezekte morfonologiyalıq qubılıslardı fonetikalıq qubılıslardan ayırıp tanıwımız ushın anıq shegaralar isleniwi zárúr. Ekinshiden,

morfonologiyalıq qubılıslardı hám morfonemalardı belgili bir sistemaǵa salıw zárúr ortaǵa qoyılıp otır.

QOSPA SÓZLER HÁM OLARDÍŃ MORFOLOGIYALÍQ QURÍLÍSÍ Qospa sóz tuwralı túsinik

Dara sóz túbir menen affikstiń qosılıwınan jasalsa, qospa sóz túbir menen túbirdiń (yamasa túbir menen tiykardıń, ya tiykar menen tiykardıń) birigiwinen,

qosılıwınan yamasa dizbeklesiwinen quraladı. Mısalı, qolǵap, uzınlı-qısqalı, temir jol degen qospa sózlerdiń aldıńǵısı túbir menen túbirdiń (qol qap) birigiwinen, ekinshisi tiykar menen tiykardıń (uzınlı-qısqalı) qospalanıwınan, úshinshisi túbir menen túbirdiń (temir hám jol) dizbeklesiwinen jasalǵan. Qospa sózlerdiń quramındaǵı komponentler jeke turǵandaǵı mánilerinde de, xızmetinde de alıslap, olardıń dizbegi birigip bir pútin sóz – qospa sóz – mánisinde túsiniledi.

Qospa sóz qurılısı jaǵınan sintaksislik sóz dizbegi menen de, frazeologiyalıq sóz dizbegi menen de uqsas bolıp kelip, solar menen mániles bolıp keledi. Biraq bulardaǵı uqsaslıqlar birdey ayta almaymız. Qospa sóz benen sintaksislik sóz dizbegi hám frazeologiyalıq sóz dizbekleri – tábiyatı jaǵınan hár túrli qubılıslar.

Qospa sóz benen sóz dizbeginiń bir-birinen ózgesheligin anıqlaw máselesi.

Qospa sóz benen sóz dizbeginiń bir-birinen parqın ajıratıw, olardıń hár qaysısınıń shegin anıqlaw til biliminiń áhmiyetli máseleleriniń bir bolıp sanaladı.

Bul máselelerdiń biri qospa sóz benen sintaksislik sóz dizbeginiń, ekinshisi frazeologiyalıq sóz dizbegi menen qospa sózdiń bir-birinen parqın ajıratıp, anıqlaw máseleleri bolıp esaplanadı.

Qospa sóz benen erkin sóz dizbeginiń hám qospa sóz benen frazeologiyalıq sóz dizbeginiń bir-birinen parqın ajıratıw máseleleri, óz gezeginde, leksikologiya

menen grammatikanıń qarastıratuǵın máseleleriniń shegin anıqlaw máselelerine

44

kelip tireledi. Sonday-aq, qospa sóz benen sóz dizbeginiń bir-birinen parqın ajıratıw máselesi morfologiya menen sintaksistiń qarastıratuǵın qubılıslarınıń shegin anıqlaw máselesine barıp tireledi. Bul til birlikleriniń bir-birinen parqın ajıratıwdıń ilimiy principleri belgilenbese, til biliminiń leksikologiya, morfologiya hám sintaksis dep atalatuǵın tarawlarınıń hár qaysısınıń qarastıratuǵın máselelerinde anıqlılıq bolmay, bir-birine aralasıp, hár túrli qáteliklerge jol qoyılıwı múmkin.

Qospa sóz benen sóz dizbeginiń parqın ajıratıw máselesiniń qospalılıǵı hám

qıyınlılıǵı tek túrkiy tillerinde ǵana emes, basqa da kóplegen tillerge qatnaslı. Qaraqalpaq tilinde de qospa sóz benen sóz dizbeginiń shegarasın anıqlaw

máselesi ele de óz sheshimin tappay kiyatırǵan máselelerdiń biri. Sonıń sebebinen sózlikler menen grammatikalıq izertlewlerde, sabaqlıq penen oqıw qurallarında hár túrli tillik qubılıslardıń birdey dep, kerisinshe, birdey tillik qubılıslardıń hár túrli dep qaralıwı ushırasadı. Bunıń ózi tildegi qubılıslardıń bir-biri menen shegin ajıratıwdıń ilimiy principleri menen ólshemleriniń anıqlanbawınan bolıp otır. Mısalı, qaraqalpaq tilindegi tasbaqa, besatar sózleri birikken sózler dep esaplanıp, bular óz aldına tutas jeke sózler retinde qollanılsa, bulardan mánisi hám qurılısı

jaǵınan da, sintaksislik birligi jaǵınan da heshbir ayırmashılıǵı joq altı atar degen sózleri sóz dizbegi retinde qollanıladı. Sonday-aq, alasıǵa altaw az, beresige besew kóp, tas bawır, tas júrek, tas qarańǵı sózleri frazeologiyalıq sózler sıpatında qollanılıp júr. Sonday-aq, atqaminer, atqosshı degen sózler birge jazılıp, birikken sóz retinde berilse, usı sózlerden heshbir ayırmashılıǵı joq achabar sózi sózliklerde at shabar túrinde jazılıp, bir tutas sóz emes, sóz dizbegi retinde berilgen. Demek, kórip turǵanımızday, birdey qubılısqa jatatuǵın sózler hár túrli qubılıslar retinde qaralıp kiyatır. Usı sıyaqlı qaraqalpaq tilindegi ayırım aqsúyek, alakóleńke, alıpsatar, boztorǵay, jelókpe, jeroshaq degen sózler ayırım orınlarda usılay birigip qospa sóz retinde úyrenilse, ayırım orınlarda olar aq súyek, ala kóleńke, alıp satar, boz torǵay, jel ókpe, jer oshaq túrinde bólek jazılıp, sóz dizbegi retinde úyrenilip júr. Bunday anıqsızlıqlar qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq hám túsindirme sózliklerinde kóplep ushırasadı.

Bizińshe, qospa sózdi sintaksislik sóz dizbeginen hám frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen ajıratıp alıw ushın olarǵa tán baslı belgilerdi anıqlap alıw kerek dep oylaymız.

Qospa sózlerdiń ózine tán baslı belgileri. Qospa sózlerdi hám olardıń túrlerin anıqlawda, olar tiykarınan sóz dizbekleri menen salıstırılıp qaraladı. Bunıń

sebebi, qospa sózler kelip shıǵıwı, jasalıw jolı boyınsha sóz dizbeklerine barıp tireledi. Tariyxıy kóz-qarastan qospa sóz keminde eki sózdiń dizbeklesiwi arqalı jasaladı. Bunday dizbekler tildiń rawajlanıwı barısında bir tutas qospa sózge aylanıwı múmkin. Biraq sóz dizbekleriniń bir tutas qospa sózge aylanıwı birden bolatuǵın jaǵday bolmaǵanlıqtan, olardıń arasındaǵı parıqtı anıqlawdıń

qıyınshılıǵı da usınnan bolsa kerek.

Qıyınshılıqtan shıǵıw ushın sózge, sonıń ishinde sózdiń bir túri qospa sózge tán belgilerdi anıqlawdan izlew kerek.

45

Til biliminde leksika-grammatikalıq birlik retinde qaralatuǵın sózge hám onı sóz dizbeginen ajıratatuǵın ulıwmalıq belgiler dep semantikalıq, morfologiyalıq hám sintaksislik belgileri atalıp júr.

1. Semantikalıq belgileri. Qospa sózdiń quramındaǵı sıńarlardıń jeke mánisiniń hám grammatikalıq mánisiniń gúńgirtleniwi yamasa joyılıwı sózdiń bul túrinde semantikalıq birigiwshiliktiń payda bolıwına alıp keledi. Qospa sózdiń quramındaǵı sıńarlardıń hár qaysısı hár túrli leksikalıq mánini emes, birikken halında bir pútin leksikalıq mánini bildiredi.

Qospa sózlerdiń ishindegi jeke sózlerdiń hárqaysısınıń óz aldına jeke mánisi bolmay, bári birigip bir mánini bildiredi.

Sózdiń semantikalıq baylanısınıń tábiyatın túsiniwde hár qıylı kóz-qaraslar bar: 1) Qospa sózge tán máni – idiomalıq máni. Demek, erkin sóz dizbeginen

qospa sóz óziniń idiomalıq qásiyeti jaǵınan ajıratıladı; 2) Qospa sóz erkin sóz dizbeginen bir ǵana uǵımdı bildiriw qásiyeti jaǵınan ajıratıladı.

Qospa sózdiń kuramındaǵı sıńarlardıń jeke turǵandaǵı mánisinen ayrılıwı,

ózliginen uǵımdı bildire almawı hám pútkilley qospa sózdiń idiomalıq mánisine iye bolıwı yamasa iye bolmawı sıyaqlı ózgeshelikler qospa sózdiń barlıq túrlerinde birdey dárejede gezlese bermeytuǵının aytıwımız lazım. Sebebi, qospa sózdiń birikken, jup, tákirar dep atalatuǵın túrleriniń hár qaysısınıń óziniń ózgeshelikleri menen belgileri bar. Mısalı, qolǵap degen birikken sózdiń sınarlarınıń hár qaysısı jeke turǵanda leksikalıq hám semantikalıq mánisin saqlamay, bir tutas leksikalıq máni bildirse, jıynap al degen qospa sózdiń quramındaǵı aldıńǵı sıńar (jıyna) jeke mánisin saqlap, sońǵı sınar (al) jeke mánisinen ayrılıp, olar dizbeklesken halında bir putin mánini bildiredi. Sonday-aq, qospa sózlerdiń geybir túrlerine idiomalıq mániniń tán ekenligin joqqa shıǵarıwǵa bolmaydı. Mısalı, sańıraw qulaq degen qospa sózdiń mánisi – idiomalıq máni. Solay eken, idiomalıq qospa sózlerdiń hámmesine birdey emes, ayırım túrlerine ǵana tán ekenligi kórinedi.

2) Morfologiyalıq belgisi. Qospa sóz de túbir sóz sıyaqlı túrlenedi, betlenedi, seplenedi hám tartımlanadı. Qospa sózdiń hár qaysısı bólek-bólek ózgermey, tutas

halında túrlenip, bir formaǵa iye boladı. Qospa sózdiń jeke sıńarları ózliginen belgili bir paradigmatikalıq qatardıń bir aǵzası bola almaydı. Qospa sózler tutas halında ǵana paradigmatikalıq qatardıń bir aǵzası bola aladı. Usınıń ózi qospa sózdiń morfologiyalıq jaqtan tutaslıǵın, bir pútin ekenligin kórsetedi.

3) Qospa sózdiń sintaksislik belgisi degennen, tiykarınan onıń sintaksislik jaqtan bólsheklenbey, gápte bir ǵana aǵza bolıwı túsiniledi: mısalı, qolǵap, qaraqus degen sózlerdiń qol, qara degenleri óz aldına bólek-bólek aǵza emes, gápte

qol menen qaptıń ekewi qosılıp bir aǵza. Sebebi, bularda qol, kara degen sózler anıqlawısh emes, qanday qap – qol qap, qanday qus – qara qus dep ayıra almaymız. Al qara jılqı, ala qap degen sózlerde qanday jılqı? – qara jılqı, qanday qap? – ala qap dep ayıra alamız. Bularda qara, ala degen sózler anıqlawısh. Qara qus degen dizbektiń ózi de qustıń belgili bir túriniń atı bolmay, bir quslardıń reńkin

46

ashıw ushın aytılǵan bolsa, onda eki sóz bolıp, qara menen qustıń ekewi gápte eki aǵza bola aladı.

Pútin bir sóz, sonıń ishinde qospa sóz, tutas halında gáp ishinde basqa sózler menen sintaksislik baylanısqa túsedi. Qospa sózdiń birde-bir sıńarı dara halında

ózliginen sintaksislik baylanısqa túspeydi, óz aldına gáp aǵzası bola almaydı. Bunday xızmetti qospa sóz bir pútin halında ǵana atqara aladı. Al erkin sóz dizbeginiń hár sıńarı gápte ózliginen sintaksislik baylanısqa da túse aladı, jeke aǵza da bola aladı. Demek, grammatikalıq jaqtan qospa sóz – gáp aǵzalarına bólinbeytuǵın, ajıralmaytuǵın leksika-grammatikalıq birlik, erkin sóz dizbegi gáp aǵzalarına bólinetuǵın, ajıratılatuǵın sintaksislik birlik. Eger qurılısı jaǵınan birbirine sáykes keletuǵın sintaksislik sóz dizbegi menen qospa sózlerdi, mısalı, ǵarrı qoy, ashshı góje, toq bala, orın beriw, kúnge kúyiw, jigit aǵası sıyaqlı sóz dizbekleri menen ǵarrı jilik, ash ishek, toq ishek, orınbasar, kúngebaǵar, otaǵası sıyaqlı qospa sózlerdi bir-biri menen salıstırsaq bulardıń arasındaǵı mınaday

ayırmashılıqlardı kóremiz: 1) sintaksislik sóz dizbeginiń quramındaǵı komponentleri arasında anıqlawısh-anıqlanıwshı, tolıqlawısh-tolıqlanıwshı, pısıqlawısh-pısıqlanıwshı sıyaqlı sintaksislik qatnaslar saqlanadı da, olardıń aralarınan jupkerlesiw, basqarıw, izafetlik sıyaqlı sintaksislik baylanısıw formaları arqalı jasalǵanlıǵı bilinip turadı; 2) sintaksislik sóz dizbeginiń quramındaǵı hár bir

sıńar óz aldına bir aǵza bolıw qábiletin saqlaydı; 3) sintaksislik sóz dizbeginiń quramındaǵı hár bir sıńar gáptegi basqa sózler menen sintaksislik qatnasqa túse aladı. Al qospa sóz bolsa: 1) onıń quramındaǵı sıńarlardıń arasında sintaksislik qatnas saqlanbaydı; 2) qospa sózdiń quramındaǵı hár bir sıńar gápte óz aldına jeke aǵza bola almaydı, bunday xızmetti qospa sóz tutas halında atqaradı; 3) qospa sózdiń hár bir sıńarı gápte basqa sóz benen ózliginen qatnasqa túse almaydı, qospa sóz bunday baylanısqa tutasqan xalında ǵana túsedi. Bulardıń bári qospa sózdiń sintaksis penen baylanıslı táreplerin kórsetedi. Qospa sózdiń semantikalıq, morfologiyalıq hám sintaksislik belgileri onıń frazeologiyalıq sóz dizbekleri menen sintaksislik sóz dizbeklerinen ajıratıwǵa járdemlesedi.

Lingvistikalıq ayırım ádebiyatlarda sózge, sonıń ishinde qospa sózlerge tán hám onı sóz dizbeklerinen ajıratatuǵın belgilerdiń biri retinde fonetikalıq belgi ataladı. Fonetikalıq belginiń quramına sózdiń aytılıwı jaǵınan ózgeriwi, singarmonizm nızamı boyınsha sóz quramındaǵı seslerdiń únlesip keliwi sıyaqlı qubılıslar kiredi. Biraq sózdiń fonetikalıq belgileri qospa sóz benen sóz dizbeginiń jigin ajıratıwda isenimli ólshem bola almaydı. Sebebi, birinshiden, qospa sózlerdiń barlıǵı birdey fonetikalıq ózgeriske ushıray bermeydi. Qospa sózlerdiń ishinde fonetikalıq ózgeriske ushıraytuǵını tiykarınan birikken sózler. Tilde ashutas, belbew, tasbaqa, aǵayin, seksen, toqsan, bilezik sıyaqlı birikken sózlerdiń aralıq jigi de ańsat ajıratıladı. Onıń ústine qospa sózlerdiń barlıǵı da birdey singarmonizm nızamına baǵına bermeydi. Qospa sózlerdiń ishinde górtıshqan, shegara, kúngebaǵar, kúnbatıs, kúnshıǵıs sıyaqlı birikken sózler singarmonizm

47

nızamına baǵınbay tur. Ekinshiden, pát hám intonaciya qospa sóz benen sóz dizbeginiń aralıq jigin barlıq waqıtta birdey ajırata bermeydi.

Bul aytılǵanlar qospa sóz benen sóz dizbeginiń jigin ajıratıwda fonetikalıq belgilerdiń negizgi ólshem bola almaytuǵınlıǵın kórsetedi. Prof. A.I.Smirnickiy fonetikalıq belgilerdi sózdi ajıratıp kórsetetuǵınday negizgi belgi retinde qarawǵa bolmaytuǵınlıǵın aytadı.1 V.Z.Panfilov fonetikalıq belgilerdi ulıwma belgilerdiń katarında emes, qospa sózlerdiń ayırım toparın ǵana sóz dizbeklerinen ajıratatuǵın jeke belgi retinde ǵana bolatuǵınlıǵın ayta kelip, sóz tildiń qaysı tarawına tán birlik bolsa, sol tarawǵa tán belgiler boyınsha ajıratılıwı tiyis deydi. Onıń pikirinshe, sóz fonetikalıq tarawdıń birligi emes, leksika-grammatikalıq birlik. Usıǵan qaray, sóz leksikalıq hám grammatikalıq belgilerine, atap aytkanda, semantikalıq, morfologiyalıq hám sintaksislik belgilerine qaray anıqlanıp ajıratılıwı kerek.2

Qospa sózler menen frazeologiyalıq sóz dizbekleri hám olardıń bir-birinen parqın ajıratıw máseleleri

Lingvistikalıq izertlewler menen ádebiyatlarda, oqıw qurallarında qospa sózler menen frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń parqı ele de anıq ajıratılmay kiyatır.

Ádette, sózler dara hám qospa sóz bolıp eki toparǵa bólip úyreniledi. Dara sózlerge qanday sózlerdiń kiretuǵınlıǵı tuwralı másele – til biliminde ábden úyrenilgen, pikir talasın tuwdırmaytuǵın másele. Al hár túrli tillerdegi qospa sózlerdiń shegin, olardıń túrlerin anıqlaw, ásirese qospa sózlerdi frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen ajıratıw máseleleri tıyanaqlı sheshimin taba almay kiyatır. Bul máseleler tyurkologiyada ǵana emes, slavyan, german hám roman tillerinde de tolıq úyrenilmegen, kuramalı máselelerden bolıp esaplanadı. Demek, bul mashqala – jeke tillerge ǵana emes, sonıń menen birge kóplegen tillerge birdey qatnası bar, ulıwma lingvistikalıq mashqala.

Til biliminde dizbeklesip kollanılatuǵın sózlerdiń ayırım toparın, mısalı, orıs tilindegi jeleznaya doroga degen sózdi L.V.Sherba qospa sózdiń qatarına jatqarsa, V.V.Vinogradov alımlar turaqlı sóz dizbeginiń qatarına jatqaradı.3

Ayırım tyurkologlar frazeologiyalıq sóz dizbeklerin qospa sózlerdiń qatarına jatqaradı. Mısalı, N.A.Kononov ózbek tilindegi quli keng, quli ochiq (qolı ashıq), manglayi qora (baxısız) sıyaqlı frazeologiyalıq sóz dizbeklerin qospa sóz dep

esaplaydı.4 E.V.Sevortyan azerbayjan tilindegi aǵsaggal (aqsaqal), garangush

1 Смирницкий А.И.. К вопросу о слове. Сб. «Вопросы теории и истории языка..», М., 1952,

С.190.

2 Панфилов В.З. Об определении понятия слова. Сб. «Морфологическая структура слова в языках разлияных типов». М-Л., 1963, С.140-142.

3 Грамматика русского языка. Т,1, М., 1953, С.16.

4 Кононов Н.А. Грамматика современного узбекского литературного языка. М-Л., 1960,

С.133.

48

(qarlıǵash), ayaggabı (ayaq kiyim), achıgkóz (kózi ashıq), kúnebaxan (kúngebaǵar), bashkásen (bas keser) sıyaqlılardı qospa sóz dep esaplaydı1.

Qazaq tilin izertlewshi A.I.Isqaqov qospa sózlerdi kóplegen tillik materiallar tiykarında keń kólemde qarastırıp, qospa sózler degen uǵımnıń ishinde frazeologiyalıq sóz dizbeklerinde kirgizedi. Ol bılay deydi:

«Qospa sóz dep keminde eki yamasa onnan da kóp dara sózden quralıp, ritm, ırǵaq jaǵınan birdey, leksika-semantikalıq jaqtan bir tutas, leksika-grammatikalıq jaqtan bir pútin bolıp birlesip turaqlasqan qospa sózdi aytamız.

Mısalı, búgin, bıyıl, aǵayin, qolqanat, búgin-erteń, erteli-kesh, keleǵoy, aytıp otır, otıra tur, miynet et, húrmet qıl, oǵırı kók, dım qızıl, sap-sarı, ala báhár, kúni keshe, jalań ayaq, jalań bas, qurıalaqan, temir jol, qoyan júrek, temir qazıq, jeti qaraqshı, urda tut, arqa súyew, tayaq jew, sol sebepli sıyaqlı sózlerdiń bári de qospa sózlerge jatadı».2 Bul mısallardıń ishinde naǵız qospa sózler menen birge qoyan júrek, urda tut hám hám t.b. frazeologiyalıq sóz dizbekleri de berilgen. Sonday-aq, avtor frazeologiyalıq sóz dizbeklerin qospa sózlerdiń qatarına qosıw haqqında bılay deydi: «Bir jaǵınan, júrek jutqan, júrek jalǵaw, janı ashıw, juldızı janbaw, qas penen kózdiń arasında sıyaqlı qospa sózlerdi, ekinshi jaǵınan asqar taw, temir jol, qıpsha bel, súmbil shash, deni saw, esi durıs, dińkesi qurıw, taban tirew sıyaqlı qospa sózlerdi alsaq, bular til biliminde turaqlı sóz dizbekleri dep yamasa frazeologiyalıq birlikler dep atalatuǵın qospa sózlerdiń qatarına jatadı».3

Hár túrli tillerdiń sıpatlama grammatikaları menen akademiyalıq grammatikalarınıń «Qospa sózler» yamasa «Sóz jasalıw» dep atalatuǵın

tarawlarında sintaksislik usıl arqalı jasalǵan qospa sózlerdiń qatarında geyde frazeologiyalıq sóz dizbekleri de beriledi, biraq bul grammatikalardıń jeke sóz shaqaplarına arnalǵan tarawlarında hár sóz shaqabına tán qospa sózlerdiń barlıq túrleri úyrenilip, olardıń ishinde frazeologiyalık sóz dizbekleri aytılmaydı, mısallar da keltirilmeydi. Ayırım grammatikalarda frazeologiyalıq sóz dizbekleri qospa sózlerdiń katarına ulıwma kirgizilmeydi. Olar frazeologiyalıq birlik retinde til biliminiń frazeologiya tarawında ǵana qarastırıladı. Demek, bulardıń bári frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń birese qospa sózlerdiń katarında qaralıp, birese ulıwma basqa topar, basqa qubılıs retinde sanalıp, qospa sóz benen frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń jigi ajıratılmay kiyatırǵanlıǵın kórsetedi. Ayırım lingvistikalıq miynetlerde qospa sózler menen frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń jigi ajıratılmay, bir-biri menen aralasıp ketiwi olardıń bir-birinen ayırmashılıǵı yamasa aralıq

jiginiń joqlıǵınan emes, al biziń ele de bolsa olardıń jigin ajıratatuǵınday belgiler menen ólshemlerdiń jeterli dárejede anıqlay almawımızda, sonday-aq qospa sózler menen frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń bir-biri menen ushlasıp, tıǵız baylanıslı ekenliginde.

1 Севортян Э.В. К соотношению грамматики и лексики в тюркских языках. Сб. «Вопросы теории и истории языка», М., 1952, С. 316-317.

2 Ысқақов А. Қазирги қазақ тили (морфология), Алматы, 1964, 120-бет. 3 Сонда, 130-бет.

49

Qospa sózlerdi sintaksislik sóz dizbeklerinen ajıratıwdan góre frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen ajıratıw birqansha qıyın. Qospa sóz benen frazeologiyalıq sóz

dizbekleriniń jigin ajıratıwdıń qıyınlıǵı frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ulıwma sózler menen, sonıń ishinde ásirese qospa sózler menen ortaq, uqsas tárepleriniń bolıwında. Bul uqsas hám ortaq belgiler tómendegiler:

1) Leksikalıq birlik retindegi sóz de, frazeologiyalıq sóz dizbegi de qarımqatnas jasawda, sóylew procesinde qurastırılmay, tildiń burınnan jasalıp, qáliplesken tayar birlik retinde qollanıladı. Mısalı, hadallıq degen sóz de, aqkókirek degen frazeologiyalıq sóz dizbekleri de sóylew waqtında jasalmay, tilde

burınnan jasalıp, yadımızda saqlanǵan, kerek waqtında sol tayar halında sintaksislik sóz dizbeginiń yamasa gáptiń quramına kiretuǵın tillik birlik. Al erkin sóz dizbegi menen gáp frazeologiyalıq sóz dizbegi yamasa sóz sıyaqlı tayar turǵan, ózliginen jasalıp turǵan birlikler emes, olar sóylewshiniń oydı aytıp jetkiziw maqsetinde jıynalıp, qarım-qatnas jasaw procesinde, sóylew waqtında tildiń grammatikalıq nızamlılıqları boyınsha sózlerdiń emin-erkin dizbeklesiwi arqalı jasaladı.

2) Quramı menen dúzilisi jaǵınan sóz de, frazeologiyalıq dizbekler de turaqlı bolıp keledi. Frazeologiyalıq dizbekler pútinniń bólshekleri retinde tanılatuǵın, ózara bir-biri menen tıǵız baylanıslı belgili bir sózlerden jasaladı, onı qurastırıwshı

sózlerdiń tiykarınan ornı da ózgermeydi, basqa sózler menen almastırıwǵa da bolmaydı. Orıs tilindegi frazeologizmlerdi izertlewshi N.M.Shanskiy sózdiń morfemalıq qurılısınıń turaqlılıq sıpatı kanday bolsa, frazeologizmlerdiń quramınıń hám komponentleriniń orın tártibiniń turaqlılıq sıpatı da sonday dep esaplaydı.1

Sóz quramındaǵı morfemalardıń hár qaysısınıń óz ornı bar, olar belgili bir tártip penen birinen soń biri ornalasıp, ornı ózgermey, hárdayım turaqlılıq qásiyetin saqlaydı. Mısalı, túrkiy tillerinde sóz quramında túbir morfemalar menen affiks morfemalar tómendegidey tártipte ornalasadı: birinshi orındaǵı túbir morfemaǵa eń aldı menen sóz jasawshı affiksler, onnan keyin sóz túrlewshi affiksler jalǵanadı. Sózge sóz ózgertiwshi affikslerdiń birneshewi jalǵanıwı kerek bolǵanda, olardıń ishinen eń aldı menen kóplik jalǵawı, onnan keyin tartım jalǵawı, onnan keyin seplik jalǵawı jalǵanadı da, qosımtalardıń usılayınsha jalǵanıw tártibi, sóz qurılısındaǵı morfemalardıń qáliplesiw ornı bekkem saqlanadı. Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń qurılısı menen kuramında da usınday turaqlılıq bar. Olardı qurastırıwshı sózler basqa sózler menen almastırılmay, sózlerdiń burınnan qáliplesken orın tártibi ózgermey, tutasqan halında qollanıladı.

Joqarıda sózge tán belgilerdiń biri semantikalıq baylanıslılıq belgisi dedik. Semantikalıq baylanıslılıq sózge ǵana emes, sonıń menen birge frazeologiyalıq sóz dizbeklerine de tán.

Sóz benen frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń joqarıda aytılǵan uqsas tárepleri menen ortaq belgileri sózdiń bir túri – qospa sózlerge de tán. Atap aytqanda, aqquw, tasbaqa, qurbaqa, boz torǵay, qara torǵay, ash ishek, toq ishek, soqır ishek

1 Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка, издание 2-е, М., 1969, стр.29.

50