Qaraqalpaq tiliniń teoriyalıq grammatikası

3.Belgili bir orında jasawshı adam mánisin bildiretuǵın atlıqlardı: moynaqshı, xalqabadshı.

4.Belgili bir hárekettiń, aǵımnıń, adamnıń tárepdarların, qollapquwatlawshılardı bildiriwshi atlıqlardı: staxanovshı, chapaevshı.

Qaraqalpaq tilindegi sóz jasawshı morfemalar sóz tiykarların basqa kómekshi

morfemalardan burın jalǵanadı. Máselen, balıq-shı-larımızdıń, bala-lıq-ta. Eger sóz de sóz jasawshı morfema eki yamasa onnan da kóp bolsa, olar biriniń izinen biri jalǵanadı: balıq-shı-lıq, aqıl-sız-lıq.

Ayırım sóz jasawshı morfemalar sóz ózgertiwshi morfemadan soń da jalǵanadı: qalada-ǵı, qaharmanlar-sha. Bunday sóz jasawshı morfemalar postfiks dep ataladı. Qaraqalpaq tilinde postfiks xızmetinde =ǵı//=gi, qı//=ki, sha//=she morfemaları atqaradı.

50-jıllardıń baslarınan baslap til bilimine affiksoidlar túsinigi kelip keldi. Dáslep bul túsinik «yarım affiks», «yarım suffiks» yamasa «yarım prefiks» atamaları menen ataldı. Affiksoidlar - bular yarım mánili qosımtalar. Olar qosımta sıpatında sóz jasawshı morfemalar sıyaqlı sózlerge qosılıp, onnan jańa mánidegi

dórendi tiykarlardı jasaydı. Qaraqalpaq tilindegi affiksoidlarǵa xana, kesh, nama, tanıw, kór kiredi. Olar tek atlıqlarǵa qosılıp, jańa mánidegi atlıqlardı jasaydı: malxana, paxtakesh, háptenama, Berdaqtanıw, sútxor.

Qaraqalpaq tilinde ayırım affiksoidlar forma jasaw xızmetin de atqaradı. Bul toparǵa erkeletiw, kishireytiw, húrmet etiw sıyaqlı mánilerdi bildiriwshi jan, xan, tay, ay, biybi, bay sıyaqlı affiksoidlar kiredi. Máselen, Kámiljan, Atajan, Ataxan, Sánemay, Gúlbiybi, Kárimbay.

Forma jasawshı morfemalar

Joqarıda aytıp ótkenimizdey, forma jasawshı morfemalar birde sóz jasawshı, birde sóz ózgertiwshi morfemalar sıpatında da qarastırılıp kiyatır. Biraq olardı affiks morfemalardıń ayırıqsha bir túri sıpatında úyrengen maqul. Forma jasawshı morfemalar haqqında hár qıylı kóz-qaraslardıń bolıwı affiks morfemalardıń

arasındaǵı sinonimiya, omonimiya, kóp mánilik qubılıslarına baylanıslı. Máselen, qaraqalpaq tilindegi -lar//-ler morfeması baslawısh penen bayanlawıshtı baylanıstırıw ushın xızmet etedi. Sonlıqtan ol sóz ózgertiwshi morfema qatarına kiredi. Biraq -lar//-ler morfeması barlıq waqta baslawısh penen bayanlawısh arasında sintaksis xızmet atqarmaydı. Kóplegen ilimpazlardıń tastıyıqlaǵanınday, - lar//-ler morfeması kóp funkcionallı morfema bolıp esaplanadı. Ol tek sóz ózgertiwshi morfema emes, al forma jasawshı morfema xızmetin de atqaradı. Máselen, men kitap satıp aldım, degen gáptegi kitap satıp kóplikke qoyıp, men kitaplar satıp aldım, degen jaǵdayda da lar morfeması ayırıqsha sintaksislik xızmet

atqarıp turǵan joq. Demek, bul jerde ol forma jasawshı morfema xızmetinde kelip tur. Al -lar//-ler morfeması almasıqlarǵa jalǵanǵanda sintaksislik xızmet atqarıp, sóz ózgertiwshi morfema boladı. Máselen, bizler bardıq. Olar keldi.

Qaraqalpaq tilinde ayırım affiks morfemalar birde sóz jasawshı, birde forma

31

jasawshı morfema bolıwı múmkin. Máselen, -la//-le morfeması qaraqalpaq tilinde feyilden basqa sóz shaqaplarına jalǵanıp, dórendi feyillerdi jasaydı: úshle, tayaqla, barla, háremle, kóple Bul sózlerde -la//-le sóz jasawshı morfema xızmetin atqarıp tur. Al ol feyil sózlerge qosılǵanda forma jasawshı morfema xızmetin atqaradı: búkle, sabala, úykele, qarmala, sıypala.

Bulardan juwmaq shıǵara otırıp, forma jasawshı morfemalarǵa tómendegishe anıqlama beriwge boladı: forma jasawshı morfemalar sózlerge qosılıp erkeletiw, kishireytiw, húrmetlew, shegaralaw, arttırıw, kemitiw, kúsheyttiriw, gúman, shama grammatikalıq mánilerdi bildiretuǵın affiks morfemalardıń bir túri bolıp esaplanadı. Sóz ózgertiwshi morfemalar da grammatikalıq máni bildiredi. Biraq olar sózlerdi baylanıstırıw xızmetin de atqaradı. Forma jasawshı morfemalar sózdiń leksikalıq mánisin qosımsha reńk beredi. Olar paradigma dúzbeydi.

Qaraqalpaq tilindegi forma jasawshı morfemalarǵa atlıqtıń kishireytiwshi - sha//-she, -shıq//-shik, -shaq//-shek, -alaq, -laq morfemaları, erkeletiwshi -tay morfeması, húrmet, sıylasıqtı bildiriwshi -jan morfemaları kiredi. Máselen, kitapsha, gilemshe, maydansha, ógizshe, tóbeshik, qılshıq, inishek, qulınshaq, tayınshaq, shaqalar, qızalaq, botalaq, taylaq, qoshantay, bóketay, aǵay, apay,

aǵajan, jeńgejan. Forma jasawshı morfemalardıń qanday máni jasap turǵanı kontekstke baylanıslı boladı. Máselen, -jan morfeması húrmet, sıylasıq mánisin, sonday-aq erkeletiw hám húrmetlew mánilerin bildiriwi múmkin. Qol ushıńdı bermeyseń be, jeńgejan (xalıq qosıǵı). Turaǵoysań-o, Artıqjan, sáske bolıp ketti ǵoy (K.Allambergenov).

Keltirilgen mısallardaǵı birinshi gápte -jan morfeması húrmet, sıylasıq mánisin, ekinshi mısalda erkeletiw mánisin bildirip tur.

Qaraqalpaq tilindegi -sha//-she, -shaq//-shek morfemaları sóz jasawshı morfemalar xızmetin de atqaradı. -Sha//-she morfeması ráwish jasawshı morfema xızmetin, -shaq//-shek kelbetlik jasawshı morfema xızmetin atqaradı: qaraqalpaqsha, mártlershe, maqtanshaq, kewilshek.

Qaraqalpaq tilindegi forma jasawshı morfemalarǵa kelbetliktiń hám ráwishtiń

dárje formaların jasawshı -ǵısh//-gish, -ildir, -law//-lew, -is, ǵılt, ǵıltım sıyaqlı morfemaları kiredi. Olar belgilerdiń artıqlıq, kemlik mánilerin bildiredi. Mısalı, qızǵısh, kógis, kógildir, qızıllaw, qızǵılt, qızǵıltım.

Sanlıqlardıń -ınshı//-inshi, -lanshı//-lenshi, -aw//-ew, -laǵan//-legen, -lap//-lep morfemaları da forma jasawshı morfemalar bolıp, olar shamalıq, retlik, ulıwmalastırıw sıyaqlı mánilerdi bildiredi.

Qaraqalpaq tilindegi feyillerdiń forma jasawshı morfemaları kóp. Buǵan feyildiń bolımsız túrin jasawshı -ma//-me, -ba//-be, -pa//-pe meyil kategoriyasınıń - ayın//-eyin, -ayıq//-eyik, -ǵay//-gey, -qay//-key, -ǵı//-gi, -qı//-ki, -sa//-se, -maqshı//- mekshi, -baqshı//-bekshi, -paqshı//-pekshi morfemaları, túr kategoriyasınıń -la//-le, ala, ıstır//-istir, -ǵıla//-gile, -qıla//-kile, -ǵıshla//-gishle, -qıshla//-kishle, -mala//- mele, -bala//-bele, -pala//-pele, -ıńqıra//-ińkire, -ımsıra//-imsire, dáreje kategoriyasınıń -ın//-in, n, -ıl//-il, l, -ıs//-is, -dır//-dir, -tır//-tir, -qız//-kiz, -ǵız//-giz,

32

-ıt//-it, t, set, -qar//-ker, -ǵar//-ger, -qır//-kir, -ǵır//-gir, -ar//-er, -ır//-ir morfemaları kiredi. Sonday-aq kelbetlik feyil, hal feyil, atawısh feyildiń formaları da forma jasawshı morfemalar qatarına kiredi.

Forma jasawshı morfemalarǵa házirgi qaraqalpaq tilinde sóz jasawshı yamasa sóz ózgertiwshi xızmet atqaratuǵın, biraq ayırım tiykarlarǵa qosılıp bunday xızmet atqara almaytuǵın morfemalar da kiredi. Máselen, buǵan zorǵa, birden, birge

sózlerdegi seplik jalǵawları, shayqa (juwıw mánisindegi), bura, julqı, apası, súrt, paxtazar sózlerindegi qosımtalar kiredi.

Qaraqalpaq tilindegi eliklewish sózlerde de forma jasawshı morfemalar ushırasadı. Máselen, taqır-tuqır, degende -ır//-ur morfemalardı forma jasaw xızmetin atqarıp tur.

Affiks morfemalardıń seslik dúzilisi hám buwın qurılısı

Qaraqalpaq tilindegi affiks morfemalar seslik dúzilisi hám buwın qurılısı boyınsha oǵada hár qıylı. Ayırım affiks morfemalar tek bir fonemadan dúziledi. Joqarıda aytıp ótkenimizdey, buwınnan kishi morfema bolmaydı. Sonlıqtan ayırım affiks morfemalardıń tek dawıssız fonemadan ibarat variantları morfema xızmetin atqara almaydı. Al dawıslı fonemalardıń ishinde a, e, ı, i fonemaları hár qıylı affiks morfema xızmetin atqaradı. Máselen, a foneması apam-a, aǵa-ma sózlerde sóz ózgertiwshi, san-a, qan-a sózlerde sóz jasawshı, bar-a, tur-a hám hám t.b. sózlerde forma jasawshı affiks morfema xızmetin atqaradı. Sonda-aq e, ı, i fonemaları da a foneması sıyaqlı morfema xızmetin atqaradı.

Házirgi qaraqalpaq tilinde eki fonemalı dawıslı+dawıssız hám dawıssız+dawıslı túrindegi affiks morfemalar sanı boyınsha oǵada kóp. Olar ashıq hám tuyıq buwınlardan dúzip, hár qıylı affiks morfema xızmetinde jumsaladı. Máselen, dawıslı+dawıssız: aq qosımtası sóz jasawshı morfema xızmetin atqaradı: qorıq+aq=qorqaq; ın qosımtası forma jasawshı morfema xızmetin atqaradı: kiy+in=kiyindi; ım qosımtası sóz ózgertiwshi morfema xızmetin atqaradı: kitap+ım=kitabım; dawıssız+dawıslı túrindegi affiks morfemalar: shı qosımtası sóz jasawshı morfema xızmetin atqaradı: balıq+shı=balıqshı; ǵa qosımtası sóz

ózgertiwshi morfema xızmetin atqaradı: oqıw+ǵa=oqıwǵa; sha qosımtası forma jasawshı morfema xızmetin atqaradı: kitap+sha=kitapsha.

Al úsh fonemalı affiks morfemalar: 1. dawıssız+dawıslı+dawıssız; 2. dawıslı+dawıssız+dawıslı; 3. dawıssız+dawıssız+dawıslı túrinde ushırasadı. Olardıń ishinde qamaw buwın túrindegi affiks morfemalar házirgi qaraqalpaq tilinde kóp ushırasadı. Al keyingi eki túri siyrek ushırasadı: al-ası, ber-esi, móńire, atası-nda.

Úsh fonemalı affiks morfemalar bir buwınlı (nan, den, lıq) hám eki buwınlı (ası, shılıq) bolıp keledi.

Tórt fonemalı affiks morfemalar da eki buwınlı bolıp, seslik dúzilisi boyınsha tómendegi túrlerge bólip kórsetiwge boladı: 1. BABA -nama, xana, =malı//=meli

2. ABAB -alaq, =ıraq//=irek, =awıq//=ewik 3. ABBA - =ıldı//=ildi, ılda//=ilde 4. BABB - ǵılt. 5. BBAB - stan, ltım.

33

Qaraqalpaq tilindegi tórt fonemalı affiks morfemalar eki buwınnan turadı, olardıń dáslepki eki túri ónimli, al sońǵı úshewi siyrek ushırasadı. Tórt fonemalı affiks morfemalar eki affikstiń birigiwinen, affiksoidlardan ibarat.

Qaraqalpaq tilinde bes, altı fonemalardan ibarat affiks morfemalar da ushırasadı. Olar eki, ayırımları úsh affikstiń qospalanıwınan jasalǵan. Máselen, kelbetlik feyil, hal feyil, atawısh feyildiń qospa formaları.

Ulıwma aytqanda, affiks morfemalar seslik dúzilisi hám buwın qurılısı boyınsha túbir morfemalarǵa usas bolıwı menen bir qatarda ózine tán ózgesheliklerge de iye boladı. Olar kómekshi sózlerden de bir qatar ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı.

Sinonim affiks morfemalar

Seslik dúzilisi boyınsha hár qıylı, al mánileri boyınsha bir-birine jaqın sóz jasawshı, forma jasawshı hám sóz ózgertiwshi affiks morfemalar sinonim affiks

morfemalar dep ataladı. Máselen qaraqalpaq tilindegi kelbetlik jasawshı -ǵır//-gir /-qır//-kir) affiksi menen -ǵısh//-gish, /-qısh//-kish) affiksleri sinonim boladı: bilgir-bilgish, tapqır-tapqısh hám hám t.b.

Affiks morfemalar sinonim bolıwı ushın olar birdey xızmet atqarıwı kerek, yaǵnıy sóz jasawshı affiks morfema menen sóz jasawshı affiks morfema, forma jasawshı affiks morfema menen forma jasawshı affiks morfemalar óz-ara sinonim bola aladı. Sonday-aq olar qálegen sóz shaqabına qosılıp sinonim bola almaydı, al kerisinshe birdey sóz shaqaplarına tiyisli sózlerge qosılıp sinonimlik qatnasqa túsedi.

Qaraqalpaq tilindegi sóz jasawshı affiks morfemalar arasında sinonimiya qubılısı ónimli ushırasadı. Atlıq jasawshı morfemalar arasında: -shı//-shi affiksi menen - ker//-ger affiksleri máselen, sebepshi/sebepker, xızmechi-xızmetker kelbetlik jasawshı morfemalar arasında -lı//-li affiksi menen -qar, -ker, -ger affiksi, -sız//-siz

affiksi menen biy, na prefiksi, -malı//-meli affiksi menen -ǵısh//-gish affiksi, - awıq//-ewik affiksi menen -aǵan//-egen affiksi Máselen, ayıplı-ayıpker, aqılsızbiyaqıl, aynımalı-aynıǵısh, tebewik-tebegen.

Qaraqalpaq tilindegi forma jasawshı affiksler arasında da sinonimiya qubılısı ushırasadı. Máselen, atlıqtıń subektiv baha formaları bolǵan y affiksi menen jan affiksi, máselen, aǵay-aǵajan, jeńgey-jeńgejan, kelbetlik hám ráwishlerdiń dáreje affiksleri bolǵan -ıraq//-irek affiksi menen -law//-lew affiksi máselen, qızılıraqqızıllaw, aǵıraq-aqlaw, kóbirek-kóplew Qaraqalpaq tilinde, ásirese, feyildiń betlik emes formalarınıń yaǵnıy kelbetlik feyil, hal feyil hám atawısh feyil formaları

arasında sinonimiya qubılısı kóbirek ushırasadı. Máselen, kelbetlik feyildiń tuǵın affiksi menen (a/e)r, -a/e, -y) +jaq, -maqshı//-mekshi affiksleri hal feyildiń -ıp//-ip affiksi menen a, e, y affiksleri, -ǵalı/-geli affiksi menen -ǵannan//-gennen affiksi, - maqta//-mekte affiksi menen -ıwda//-iwde affiksleri, atawısh feyildiń -maq//-mek affiksi menen -ıw//-iw affiksi Máselen, baratuǵın-barajaq (adam), barıp-bara (ayttı), barǵalı-barǵannan (berli), barmaqta, barıwda, barmaq-barıw hám hám t.b.

34

Qaraqalpaq tilindegi sóz ózgertiwshi formalar arasında sinonimiya qubılısı seplik formaları arasında ushırasadı. Máselen, barıs sepligi menen orın sepligi

arasında, iyelik sepligi menen shıǵıs sepligi arasında, iyelik sepligi menen barıs sepligi arasında. Máselen, partaǵa-partada (otırdım), nandı-nannan (jedim),

kolxozdıń-kolxozǵa (baslıq), oqıwshılardıń-oqıwshılardan (biri).

Qaraqalpaq tilindegi affiks morfemalar arasında sinonimiya qubılısı tómendegi jollar arqalı payda bolǵan.

Birinshiden, basqa tillerden affikslerdiń ózlestiriliwi nátiyjesinde. Máselen, atlıq jasawshı -shı//-shi affiksi menen -ker//-ger affiksleriniń sinonim bolıwı bunıń ayqın mısalı bola aladı. Ekinshiden, affiks morfemalardıń mánilik jaqtan

ózgerislerge ushırawı nátiyjesinde. Buǵan seplik formalarınıń bir-biri menen sinonimiya bolıwın kórsetige boladı. Seplikler tildiń tariyxıy rawajlanıwı barısında túrli ózgerislerge ushıraǵan. Úshinshiden, qospa affiks morfemalar nátiyjesinde. Bunda eki yamasa úsh affiks qospalanıp dara, jay affiks penen, sonday-aq qospa affiksler óz-ara sinonimlik baylanısqa túsedi. Buǵan mısal retinde kelbetlik feyil, hal feyil, atawısh feyil formalarınıń sinonim bolıwın kórsetiwge boladı.

Túbir morfemalardaǵı sinonimiya qubılısı sıyaqlı sinonim affiks morfemalar da barlıq waqta biriniń ornına ekinshisi qollanıla bermeydi. Olar da mánilik jaqtan óz-ara jaqın bolǵanı menen belgili dárejede ózine tán ózgesheliklerge de iye boladı.

Omonim affiks morfemalar

Seslik dúzilisi birdey, al mánileri basqa-basqa morfemalar omonim morfemalar dep ataladı. Qaraqalpaq tilindegi túbir morfemalardan omonimiya qubılısı leksikologiya tarawında omonim sózler sıpatında úyrenildi. Túbir morfemalar sıyaqlı affiks morfemalarda tosattan bir formada sáykes kelip qalıwınan hám afikslerdiń semantikalıq rawajlanıwı nátiyjesinde omonimiya

qubılısı kelip shıǵadı. Máselen, -ma//-me (-ba//-be, -pa//-pe) affiks morfemasın alıp qarayıq. Ol házirgi qaraqalpaq tilinde feyilden atlıq jasawshı affiks xızmetinde: alma, tartpa, qarma feyilden kelbetlik jasawshı affiks xızmetinde: oyma (jaǵa), qurama(el), ezbe(adam) feyildiń bolımsız túrin jasawshı afiks xızmetinde: ayt+pa, kel+me, bar+ma xızmetlerde jumsalıp, omonim affiks morfema boladı.

Qaraqalpaq tilindegi omonimiya qubılısı kópshilik affiks morfemaǵa tán. Bir affikstiń ózi 5-6 omonimlik máni ańlatadı. Máselen, -sha//-she affiksi tómendegidey omonimlik mánilerde jumsaladı.

1.Atlıqlardan ráwish jasawshı affiks: qaraqalpaqsha, russha, francuzsha.

2.Kishireytiw mánili atlıq jasawshı affiks: kitapsha, belshe, kórpeshe

3.Kelbetlikten atlıq jasawshı affiks: qızılsha.

4.Ráwishten ráwish jasawshı affiks: búginshe, házirshe

5.Jınıs mánilik bildiriwshi affiks: qudasha

Qaraqalpaq tilindegi omonim affiks morfemlardı tómendegishe úyreniwge boladı:

35

I. Sóz jasawshı hám sóz jasawshı affiks morfemalar. Mısalı: 1. Qara qumandı tutqısh penen usladı (feyilden atlıq jasawshı affiks morfema). 2. Jolbarıs jırtqısh

haywan (feyilden kelbetlik jasawshı affiks). 3. Ol barıp turǵan hiyleker adam (atlıqtan kelbetlik jasawshı affiks). 4. Zer qádirin zergen biler (atlıqtan atlıq jasawshı affiks).

Qaraqalpaq tilindegi ayırım affiks morfemalar bir sóz shaqabına tán, bir aq túrli sóz jasaw mánilerine iye sózlerdi de jasaydı. Máselen, atlıqtıń sóz jasawshı

=shı//=shi affiksi balıqshı, padashı, súwrechi sózlerde belgili bir kásip penen shuǵıllanıwshı adam mánisindegi atlıqtı, al xalqabadshı, moynaqshı sózlerde belgili bir orında jasawshı adam mánisindegi atlıq sózlerdi jasap tur. Bular da sóz jasawshı affikstiń omonimlik sıpatın kórsetedi.

II. Sóz jasawshı hám forma jasawshı omonim akrefiks morfemalar. Bunda bir affiks birde sóz jasaw, birde forma jasaw xızmetin atqaradı. Máselen, -sha//-she affiksinen:

1) Ol kitapsha satıp aldı (kishireytiw mánili atlıq jasawshı affiks). 2. Ol inglisshe sóyley aladı (atlıqtan ráwish jasawshı affiks). 3. Ol jazda jayın shifrledi

(atlıqtan feyil jasawshı affiks). 4. Azat qaǵazdı búkledi (feyilden feyil formasın jasawshı affiks)

III. Sóz jasawshı hám sóz ózgertiwshi omonim affiks morfemalar. Bunda seslik dúzilisi birdey affiks morfema birde sóz jasawshı, birde sóz ózgertiwshi

affiks morfema xızmetin atqaradı: 1.Baǵman gúllerge suw quydı (atlıqtan atlıq

jasawshı affiks). 2. Men oqıwǵa baraman (feyildiń bet-san mánisin bildiriwshi affiksi). 3. Sonnan salpıldaq kúshik boldı (feyilden kelbetlik jasawshı affiks). 4. Tashkentke bardıq (feyildiń bet-san mánisin jasawshı affiks).

IV. Forma jasawshı hám sóz ózgertiwshi affiks morfemalar. Máselen: 1) shıraǵım, elge alıp qaytarsań (forma jasawshı affiks). 2) Kitabım úyde qalıp qoyıptı (sóz ózgertiwshi affiks).

V. Forma jasawshı hám forma jasawshı affiks morfemalar: Máselen, 1. Inishek, atıńız kim (kishireytiw mánisin jasawshı affiks). 2. Qulınshaǵım, -dedi apası (erkeletiw mánisin jasawshı affiks).

VI. Sóz ózgertiwshi hám sóz ózgertiwshi affiks morfemalar. Mısalı: Onıń mashinası bar. Bunda sóz affiksi san mánisinde, tartım mánisin de bildirip tur. Demek, bir affiks eki túrli máni ańlatadı.

Ulıwma aytqanda, qaraqalpaq tilindegi affiks morfemalarda omonimiya qubılısı ónimli ushırasadı. Ásirese, sóz jasawshı morfemalarda bul qubılıs

kómekshi morfemalardıń basqa túrlerine qaraǵanda ónimlirek ushırasadı.

Kóp mánili affiks morfemalar

Til biliminde túrkiy tillerdegi affiks morfemalar bir mánili, bul olardıń baslı ózgesheligi degen pikir keń en jayǵan. Degen menen túrkiy tillerdegi kómekshi morfemalardıń da kópshiligi birden zıyat máni aqlatatuǵınlıǵın kóriwge boladı. Máselen, kelbetlik jasawshı -lı//-li affiksiniń tiykarǵı sóz jasaw semantikası

36

belgige iye bolıw, belginiń bar ekenini bildiriwi bolıp tabıladı. Saqallı, pal`tonlı, ochkili sózlerde -lı//-li affiksi belgige iye bolıw mánisin jasap tur. Al suwsa, dánli,

miyweli sózlerde bolsa, belginiń kópshiligi, artıqlıǵın bildiriwshi kelbetliklerdi jasap tur. Demek, sózlerdegi sıyaqlı kómekshi morfemalarǵa da kóp mánilik qubılısı tán.

Qaraqalpaq tilindegi affiks morfemalardıń ishinde kóbinese sóz jasawshı affiksler kóp mánilik sıpatqa iye. Atlıq jasawshı -shı//-shi affiksi adam mánisindegi atlıqlardı jasaydı. Máselen, balıqshı, padashı, etikshi, tariyxshı Biraq hár bir

konkret jaǵdayda ol túrli-túrli adam mánisindegi atlıqlarda jasaydı. Máselen,

balıqshı hám padashı sózlerinde kásip penen shuǵıllanıwshı adam mánisin jasasa, másláháchi sózinde basqa birewlerge keńes beriwshi adam mánisin bildirip tur.

Feyil jasawshı eń ónimli affiksi -la//-le bolıp esaplanadı. Bul affiks ushın tán bolǵan tiykarǵı sóz jasaw mánisi is háreket. Biraq onıń jasaytuǵın háreket mánisi bir-birinen ózgeshelikke iye boladı. Máselen, vintle, gipsle degende túbir morfema bildirip predmetti iske asırıwdı bildirse, qıytaqla, háremle sózlerinde túbir morfemalardan ańlatılǵan predmetlerdi islewdi bildirip tur.

Qaraqalpaq tilindegi forma jasawshı affikslerge de kóp mánilik qubılısı tán. Atlıqtıń forma jasawshı affiksi bolǵan -sha//-she affiksi kishireytiw, erkeletiw sıyaqlı mánilerdi bildiredi. Máselen, qızsha, kitapsha, belshe Feyildiń meyil, dáreje, máhál formaları da kóp mánili forma jasawshı affiksler qatarına kiredi.

Sóz ózgertiwshi affikslerge kiretuǵın kóplik, seplik, tartım, betlik formaları da birden zıyat máni ańlatıp, kóp mánili kómekshi morfemalar sıpatında xızmet etedi. Máselen, -lar//-ler affiksi predmetlerdiń kópligin bildiredi. Kitaplar, qálemler, dápterler. Al xalıqlar, millletler degende de olardıń túrleriniń kópligin bildirip tur. Barıs sepliginiń -ǵa//-ge, -qa//-ke affiksleri tiykarınan hárekettiń bir obektke

baǵdarın bildiredi. Máselen, úyge kiriw, oqıwǵa barıw. Al jámiyetke payda, tumawǵa em degende predmettiń nege arnalǵanın bildirip tur.

Ulıwma aytqanda, qaraqalpaq tilindegi affiks morfemalarda kóp mánili qásiyetke iye. Biraq affiks morfemalardıń kóp mániligi menen olar arasındaǵı omonimiya qubılısın durıs ajıratıp alıwı kerek. Sózlerdegi sıyaqlı affikske morfemalardaǵı kóp mánilik qubılısı da bir affikstiń tiykarǵı mánisi menen baylanıslı boladı. Al omonimiyada bir affiks basqa-basqa mánilerdi bildiredi.

Nol forma - grammatikalıq máni bildiriwdiń bir usılı

Sóz leksikalıq hám grammatikalıq mánilerdiń birliginen turadı. Sózdiń leksikalıq mánisi onıń tiykarı, sózdi basqa sózlerden ayırıp turatuǵın reestrlik sózlik mánisi bolıp tabıladı. Al grammatikalıq mánisi – sózdiń basqa sózler menen grammatikalıq baylanısqa túsiwi nátiyjesinde payda bolatuǵın ulıwmalasqan, abstrakt máni. Sóz gápte basqa sózler menen qarım-qatnasqa túsiwi ushın belgili bir formada turıwı kerek. Sózdiń grammatikalıq forması – bul onıń grammatikalıq mánisi.

37

Qaraqalpaq tilinde ayırım sózler gáp ishinde basqa sózler menen grammatikalıq baylanısqa túskende hesh qanday qosımtalardı yamasa kómekshi

sózlerdi qabıl etpeydi. Sırtlay qaraǵanda ol túbir formadaǵı sózge usaydı. Házirgi til iliminde hesh qanday qosımtalarsız yamasa kómekshi sózlerdiń járdemisiz sózlerdiń grammatikalıq máni bildiriwin ayırım izertlewshiler nol forma arqalı grammatikalıq mániniń ańlatılıwı dep esaplasa, ekinshi bir izertlewshiler nol formanıń abstrakt túsinik ekenin, bul túsinikti tildiń grammatikalıq sistemasına kirgizbew kerekligin aytadı (1,211-212).

Grammatikalıq nol forma túsinigi til haqqındaǵı ilimge eń dáslep F.Fortunatov tárepinen kirgizildi. Bul túsiniktiń tildiń grammatikalıq qurılısın túsindiriwde zárúrli ekenin A.M.Peshkovskiy tómendegi mısal arqalı túsindiredi (biz A.M.Peshkovskiydiń pikirin qaraqalpaqshaǵa awdarmastan beriwdi maqul kórdik): «Predstavim sebe, chto kto-nibud videl bolshuyu tolpu lyudey i opisıvaet raznıe golovnıe uborı etoy tolpı. Esli v etoy tolpe u zametnogo chisla lyudey ne bılo nichego na golove, chto on, perechislivshi vse sorta shlyap, shapok, kartuzov, cheptsov i t.d., obyazatelno pribavit, chto «bıli i prostovolosıe», tak chto lyudi bez vsyakogo golovnogo ubora sostavyat v ego rasskaze osobuyu gruppu na ravnıx pravax s drugimi gruppami. Podobnım je obrazom besxvostost sostavlyaet vajnıy priznak semeystva chelovekopodobnıx obezyan tolko potomu, chto u vsex drugix obezyan est xvost. Vıxodit, takim obrazom, chto mı uznaem v slovax formu ne po okonchaniyu, a po tomu, chto v nix net okonchaniya…» ( 2,46-47).

Turmıstan alınǵan ápiwayı mısal arqalı ilimpaz sóz formasınıń áhmiyetin dálillep kórsetedi. Usını esapqa alıp, arnawlı kórsetkishi bolmay-aq gáptegi qollanılǵan sózdiń grammatikalıq máni ańlatıwın nol forma arqalı grammatikalıq

mániniń bildiriliwi dep esaplawǵa boladı. Bunı mısallar arqalı kórip óteyik: Azat qaladan keldi.

Mısalǵa keltirilgen gápte úsh sóz bolıp, olar bes morfemadan dúzilgen. Dáslepki sóz (Azat) bir morfemalı, ekinshi sóz (qaladan) eki morfemalı,

úshinshi sóz (keldi) eki morfemalı sózler. Dáslepki sóz hesh qanday qosımtasız kelip, túbir sózge usap tur. Durıs, qaraqalpaq hám basqa da túrkiy tillerde mánili

sóz shaqaplarına kiretuǵın sózler hesh bir kórsetkishsiz túbir formada turıp belgili bir leksikalıq máni bildiredi. Sonıń nátiyjesinde ol ulıwma grammatikalıq mánige iye boladı. Sebebi sózdiń ulıwma grammatikalıq mánisi onıń leksikalıq mánisi tiykarında payda boladı. Sol ushın sózler belgili ortaq qásiyetleri arqalı toparlarǵa bólinedi. Mısalı, kók, aq, sarı, qara hám t.b. sózler leksikalıq mánisi jaǵınan bir-

birine jaqınlıǵı joq, hátte qarama-qarsı (aq-qara). Al olardıń leksikalıq mánisi tiykarında qáliplesken ulıwmalıq grammatikalıq mánisinde ortaq belgi bar: olzattıń belgisin bildiriwi. Bul sózler grammatikalıq jaqtan bir leksika-grammatikalıq topardı - kelbetlikti quraydı.

Sóz, joqarıda aytılǵanday, leksikalıq hám grammatikalıq mánilerdiń birliginen turadı. Túbir sózlerde leksikalıq máni bolıp, grammatikalıq máni bolmaydı degen juwmaq shıqpawı kerek. Biraq túbir sózde grammatikalıq mániniń bolıwı onı nol formada tur dep esaplawǵa tiykar bolmaydı. Sebebi túbirdiń

38

formasına tán ayırıqsha xızmet, sintaksislik qarım-qatnas bola bermeydi hám ol sóylew barısında payda bolatuǵın forma emes. Al grammatikalıq formalar sóylew barısında gápte qollanılatuǵın sóylew birlikleri bolıp esaplanadı. Demek, nol formada bolıw ushın sóz gápte belgili bir xızmet atqarıp, basqa sóz benen qarımqatnasqa túsiwi, túbir bildiretuǵın ulıwma grammatikalıq mániden basqa máni bildiriwi kerek. Mısaldaǵı Azat sózi nol formadaǵı morfema bolıp, ol ataw sepliginde tur. Ol gápte baslawısh xızmetin atqarıp, gáptegi keldi sózi menen grammatikalıq baylanısıp tur. Demek, ol jeke turǵandaǵı Azat sózi menen salıstırǵanda grammatikalıq ózgesheliklerge iye. Bunı onıń gápte nol formada qollanılıwı keltirip shıǵarǵan. Qaladan sózi eki morfemalı: qala-dan. Dáslepki morfema túbir morfema, sońǵısı affiks morfema bolıp, seplik mánisin bildirip tur. Keldi sózi de eki morfemalı: kel-di. Kel-túbir morfema, di – affiks morfema bolıp, ol máhál mánisin ańlatıp tur. Buǵan qosımsha keldi sózinen bet-san mánisi de bildiriledi. Biraq sózde onday grammatikalıq máni arnawlı kórsetkishsiz iske asqan. Demek, bul jerde de nol forma grammatikalıq máni bildirip tur.

Ayırım grammatikalıq mániler geyde arnawlı formalar, geyde nol forma arqalı da bildiriledi. Máselen, buǵan qaraqalpaq tilindegi iyelik hám tabıs sepliklerin kórsetiw múmkin. Bul sepliklerdiń qanday jaǵdayda affiksli, qanday jaǵdayda affikssiz qollanılatuǵını arnawlı izertlengenlikten buǵan toqtap otırmaymız (bul haqqında maqala avtorınıń «Qaraqalpaq tilindegi atlıqlarda anıqlılıq hám anıqsızlıq mániniń ańlatılıwı» degen kandidatlıq dissertaciyası (Nókis,1997) jazıldı.

Nol forma túbirge sáykes kelgeni menen sóz túbiri grammatikalıq nol forma bola almaydı, ol tek grammatikalıq forma jasawǵa tiykar boladı. Grammatikalıq nol forma bolıw ushın ol túbir sózden ózgeshe grammatikalıq máni bildirip, belgili bir topardaǵı túrleniw sistemasınıń bir túri sanalıwı, sóylew procesinde sintaksislik xızmet atqarıwı kerek. Sonlıqtan grammatikalardaǵı «atlıqtıń dara túri», «kelbetliktiń jay dárejesi» degen jeke grammatikalıq forma retinde berilip júrgen atamalardıń ózi durıs emes. Sebebi olar belgili bir grammatikalıq kategoriyanıń ózine tán grammatikalıq nol forması bar bir túri bola almaydı. Nol forma paradigmalıq sıpatqa iye grammatikalıq túrleniw sistemasında, formaları bar sóz ózgertiwshilik qásiyetke iye grammatikalıq kategoriya sheńberinde boladı. Nol formanıń ózgesheligi de, basqa grammatikalıq formalar menen usaslıǵı

paradigmalıq sistemadaǵı oppoziciyalar hám olar arasındaǵı birlikler arqalı anıqlandı.

Ulıwma aytqanda, nol forma grammatikalıq máni ańlatıwdıń bir túri bolıp esaplanadı. Gápte hesh qanday qosımtasız yamasa kómekshi sózlerdiń járdemisiz

basqa sóz benen qarım-qatnasqa túsetuǵın sózdi nol formadaǵı morfema sıpatında qarawǵa tolıq tiykar bar. Qaraqalpaq til biliminde ayırım miynetlerde bul haqqında ulıwma pikir ushırasqanı menen ol ele arnawlı izertlenbey kiyatır. Bul basqa grammatikalıq kategoriyalardıń, máselen, ataw sepliginiń, san kategoriyasınıń, bet-

39

san kategoriyasınıń úshinshi betiniń, sonday-aq seslerdiń almasıwınıń tábiyatın tolıq ashıp beriwge múmkinshilik bermeydi.

40