Qaraqalpaq tiliniń teoriyalıq grammatikası

bul sózdi adam-ger-shi-lik sıyaqlı morfemalarǵa ajıratıwǵa bolmaydı. Óytkeni adamger, adamgershi degen sóz joq. Morfema bul máni ańlatıwshı eń kishi til birligi bolǵanlıqtan sózdiń joqarıda keltirilgen bólekleri morfema bola almaydı. Ekinshiden, sózlerdi morfemalarǵa ajıratqanda onıń qurılısındaǵı hár bir morfemanı basqa sózlerde ushırasatuǵın, tilde tayar halında ushırasatuǵın morfemalar menen salıstırıw zárúr. Máselen, aqıllı, aqılsız, aqılgóy sózlerin salıstırǵanda, olardıń barlıǵında aqıl morfeması túbir morfema bolıp esaplanadı. Aqıllı sóziniń qurılısındaǵı lı morfeması júrekli, hújdanlı, arlı sózlerde, aqılsız sóziniń qurılısındaǵı -sız morfeması oysız, uyacız, arsız sózlerde, aqılgóy sóziniń

qurılısındaǵı góy morfeması, zamanagóy, arzagóy, dámegóy sózlerde ushırasadı. Bular kórsetilgen morfemalardı qaraqalpaq tilinde ayırıqsha morfemalar sıpatında qarawımızǵa tiykar boladı.

Ulıwma aytqanda, morfemika - sózlerdiń qurılısındaǵı eń kishi mánili bólekler bolǵan morfemalar haqqında til biliminiń ayırıqsha bir tarawı bolıp esaplanadı. Morfemika tarawı, morfemalar, olardıń túrleri haqqında qısqasha túsinikler beriw búgingi kúni mektep baǵdarlamalarına, sabaqlıqlarına kirgiziliwi kerek. Al joqarıda hám orta arnawlı oqıw orınlarındaǵı qaraqalpaq tili boyınsha sabaqlıqlardan morfemika máseleleri keń orın alıwı kerek. Sonda birinshiden, mektep, orta arnawlı hám joqarı oqıw orınlarında qaraqalpaq tilin oqıtıwda baylanıs kelip shıǵadı. Nátiyjede til, onıń birlikleri, til birlikleriniń atqaratuǵın xızmetleri haqqında durıs, tolıq hám hár tárepleme túsinik beriwge hám alıwǵa erisemiz.

Túbir hám tiykar túsinikleri

Túbir morfema sózlerdiń hár túrli leksika-grammatikalıq toparları ushın birdey ortaq morfema retinde xızmet ete aladı. Mısalı, bas morfeması baslıq, basshı, baspa, baspaldaq, basshılıq degen atlıq sózlerdiń de, baslı, bassız degen kelbetliklerdiń de, basla, baslat, basqar degen feyillerdiń de túbiri bolıp sanaladı.

Al tiykardıń túbirden ayırmashılıǵı sol, ol sózlerdiń hár túrli leksika-grammatikalıq toparları ushın ǵana emes, olardıń belgili bir leksika-grammatikalıq toparınıń formalarına ortaq bolıp keledi. Mısalı, bas morfeması atlıq, kelbetlik, feyil sózlerdiń bárine ortaq túbir bolıp kelse, baslıqlar, baslıqtıń, baslıǵıń sózlerine ortaq sóz baslıq, al baslap, baslanǵanlı, baslaǵan sózleriniń túbiri – basla feyili, basqaratuǵın, basqarǵan, basqarǵanlı sózleriniń túbiri – basqar bolıp esaplanadı. Demek, túbir morfema – sózlerdiń qanday leksika-grammatikalıq toparǵa jatatuǵınlıǵına qaramastan, olardıń bárine birdey tán, birdey ortaq, tiykarǵı oray

bolatuǵın element, al tiykar – belgili bir leksika-grammatikalıq sóz shaqaplarına qatnaslı bir sózdiń hár túrli formalarınıń bárine birdey ortaq element.

Túbir morfema sózlerdiń bunnan bılay bólsheklewge bolmaytuǵın hám

tiykarǵı leksikalıq mánini bildiretuǵın bólegi bolsa, tiykar túbir menen qosımtanıń qosındısınan jasaladı. Mısalı: qosıqshı, padashı, doslıq, suwlı, bayla

21

Tyurkologiyalıq ádebiyatlarda leksikalıq mánileri bar, óz aldına jeke qollanılatuǵın, sonday-aq tildiń házirgi kóz-qarasınan alǵanımızda bunnan bılay bóliwge bolmaytuǵın morfemalarǵa (el, or, ot, at, jol, ton, jumıs, balta, biyday, qamıs, juwır, jótel, jalǵız hám t.b.) túbir dep atalıp júr. Al entik, entele yamasa jótel, jótkir sıyaqlı sózlerdiń quramında ǵana qollanılatuǵın, házirgi waqıtta jeke mánisi joq ent-, jótsıyaqlı morfemalar túbir retinde tanılmay, bul sózler tutas halında túbir delinip júr. Tildiń házirgi kóz-qarasınan alǵanda, óz aldına jeke mánisi joq, tek sóz quramında qollanılatuǵın joqarıdaǵı sıyaqlı morfemalardıń (ent-, jót-) burında belgili leksikalıq mánileri bar jeke sózler bolǵanlıǵın esapqa

alsaq, olardı tariyxıy kóz-qarastan alıp qaraǵanımızda túbir dep esaplawımız kerek. Mısalı, túrkiy tillerindegi, sonıń ishinde qaraqalpaq tilindegi kór (kóriw) menen kóz, semiz benen semir, jaq (ot jaq) penen jan (ot jandı) sıyaqlı jup-jubı menen kelgen sózlerdiń hár biriniń túbiri bir ekenligi bilinip turadı. Kóz benen kór (kóriw)

degen sózlerdi tariyxıy kóz-qarastan alıp karaǵanımızda túbiri kó-. Qırǵız tilshi ilimpazı B.M.Yunusaliev «Qırǵız leksikologiyası» degen miynetinde jaq hám jan degen feyilleriniń túbiri -ja-, al jaq feyiliniń quramındaǵı -q sabaqtı feyillerin

jasaytuǵın qosımta, jan degen feyildiń quramındaǵı -n salt feyilin jasaytuǵın qosımta dep qaraydı.1 Demek, jamorfemasınıń házirgi tilde óz aldına jeke mánisi joq eski túbir ekenligi kórinedi. Házirgi tildiń kóz-qarasınan alǵanımızda, jaq hám jan degen feyiller quramı ajıralmaytuǵın, yaǵnıy bunnan bılay bólinbeytuǵın bir tutas morfemalar retinde tanıladı. Al bulardıń quramındaǵı -q hám -n affiksleri eski túbirge ábden sińisip ketken, házirgi waqıtta olar bul sózlerdiń quramında affiks retinde qaralmaydı. Usı sıyaqlı túbirler menen affikslerdiń bir-birine birigip, bir tutas morfemaǵa aylanıw qubılısın professor V.A.Bogorodiskiy sińisiw qubılısı dep ataydı.

Sińisiw qubılısına tómendegi túbirler mısal bola aladı: jarıq, jalın, monshaq, qayt, qayır, oyat, oyan, móldir, mólteń, qutıl, qutqar, semir, semiz hám t.b. Bular házirgi qaraqalpaq tilinde jar+ıq, jal+ın, mon+shaq, qay+t, qay+ır, oya+t, oya+n, mól+dir, mól+teń, qut+ıl, qut+qar, sem+ir, sem+iz túrinde yamasa basqasha bolıp bóliwge tuwra kelmegenlikten, olar bir pútin túbir morfemalar – sińisken túbirler

dep ataladı. Usınday túbirlerge jal- (jalań, jalǵız), tút- (túte, tútin, tútik), el- (elik, elen, elir), ent- (entele, entik), jót- (jótel, jótkir), jil- (jilik, jilinshik), top- (topan, topıraq), óz- (ózen, ózek, ózger), uz- (uzay, uzaq, uzayt), mól- (móldir, mólteń), oya- (oyat, oyan, oyaw), búl- (búldir, búlginshilik), qut- (qutıl, qutqar), ók- (ókir, óksi, ókin) sıyaqlılar jatadı. Bunday óli túbirlerdiń sanı tiri túbirlerge qaraǵanda birqansha az.

Góne, óli túbirler erte zamanlarda ózlerine tán mánileri bar jeke sózler bolǵan. Biraq bul túbirler tildiń tariyxıy rawajlanıwı barısında ayırım qosımtalar menen qollanǵanda ǵana, belgili bir mánini bildiretuǵın bolıp, olarsız jumsalmaytuǵın bolıp, ózleriniń dáslepki jeke qollanılıw qásiyetin joyıtıp, bara-bara bir pútin

1 Юнусалиев Б.М. Киргизская лексикология, часть 1, (развитие корневых слов), Фрунзе, 1959, С.120-

121.

22

túbirge aylanıp ketken. Mısalı, joqarıdaǵı túbirler menen birge, jurday jetim, narttay qızıl, engezerdey zor sózlerindegi jur, nart, engezer túbirlerin alsaq, olarda - day qosımtasısız qollanılmaydı. Biraq olar dáslebinde ózine tán mánisi bar jeke sózler bolǵanlıǵı anıq. Bulardıń ishindegi nart degen sóz eski túrkiy tilinde, sonday-aq házirgi ayırım túrkiy tillerinde qızıl gúldiń bir túriniń atı bolǵan. Sózdiń túbirin yamasa onıń morfologiyalıq qurılısın anıqlaw ushın anıqlanatuǵın morfema tildegi basqa sózlerde ushırasatuǵınlıǵın yamasa ushıraspaytuǵınlıǵın anıqlaw kerek, sebebi eger bir morfema tallanatuǵın sózden basqa taǵı eń kem bolǵanda bir yamasa birneshe sózdiń quramında sol mánide, sol xızmette jumsalatuǵın bolsa, onda olardıń tórkini bir bolǵanı. Mısalı, ókir hám óksi, joy hám joq, toy hám toq sıyaqlı sózlerdi bir-biri menen salıstırıwǵa boladı. Sonıń menen birge, sózdiń morfologiyalıq quramı hám etimologiyalıq quramı birdey bolıp durıs kele bermewi de múmkin. Sebebi, morfemalardıń arasındaǵı mánilik hám grammatikalıq qatnaslar, baylanıslar birotola joq bolıp ketkenlikten, ol sóz óziniń dáslepki mánisinen birotola alıslap ketken bolıwı múmkin (mısalı: tuw-tuwla; tın-tınıs, tınım; túp-túbir, sóz-sóyle, qur-qurǵadı, jap-jabıs, bol-bolıs, qat-qatnas hám hám t.b.).1

Házirgi túbir sózlerdiń bári de leksikalıq, grammatikalıq hám seslik jaqtan turaqlı bir pútin formalar. Bul túbirler ádebiy tilde jeke, dara sóz retinde de,

jańadan hár túrli sózler jasaytuǵın tiykar retinde de jumsala beredi. Mısalı: ol, bul,

kel, ket, shash, qas, bet, kóz, men, biz, siz, úmit, úyren, oyaw, jan, jaq, jalın, jalǵız, qayt, qayır sózlerinde usı qásiyetlerdiń bári bar. Biraq tariyxıy jaqtan qaraǵanımızda bulardıń báride dórendi sózler, sebebi jaq, jan, jalın sózleri -q, -n, - ın qosımtaları arqalı dáslepki -ja degen túbirden, qayt, qayır degen sózler -t, -ır qosımtaları arqalı qaydegen túbirden dóregen. Demek, dáslepki dáwirlerde túbir bolıp xızmet etken bul morfemalar keyingi dáwirlerde gónerip, dórendi sózlerdiń quramına enip, ol quramnan bólinbeytuǵın dárejege jetken hám jańadan sóz jasaytuǵın túbirge aylanǵan.

Túbir morfemalar

Bólek turıp ta yamasa affiks morfemalardı qabıl etip te qollanılatuǵın, sózdiń qurılısında leksikalıq máni ańlatatuǵın morfemalar túbir mofremalar bolıp esaplanadı. Qaraqalpaq tili agglyutinativ tiller qatarına kiredi. Usıǵan baylanıslı túbir morfemalarǵa affiks morfemalar jalǵanǵanda túbir mofremalardıń seslik dúzilisinde fonetikalıq ózgerisler aytarlıqtay bolmaydı. Usıǵan baylanıslı túbir morfema menen affiks mofremanı ajıratıw flektiv tillerge salıstırǵanda ańsat. Máselen, balıq-shı-lıq, bala-lar, ar-sız-lıq, bil-im-len-dir-iw

Usı orında sóz benen túbir mofrema arasında qanday ózgeshelik bar - degen orınlı soraw tuwıladı. Haqıyqatında da, bóleklerge bólinbeytuǵın túbir sóz benen

1 Ысқақов А. Қазақ тилиндеги түбир сөз бенен туынды сөз. «Қазақ пен уйғыр тил билими мәселелери» (жинақ). Алматы, 1963, 32-бет.

23

túbir mofremalar bir qıylı kóriniske iye, sırtqı forması jaǵınan oǵada usas boladı. Usıǵan baylanıslı ayırım izertlewshiler, ekewin bir túsinik retinde qarap, olardı túbir sóz dep ataydı. Morfema túsinigin tek qosımtalarǵa, yaǵnıy grammatikalıq

máni ańlatatuǵın sóz bóleklerin ǵana morfema dep ataw haqqında pikirler ushırasadı.

Eger sóz tek bir bólekten tursa, yaǵnıy túbir bolsa, oǵan morfema atamasın qollanbaw kerek. Morfema túsinigi sóz keminde eki bólekten turǵanda payda boladı. Máselen, taw, terke, qálem, tas, dápter sózlerdi bólek alıp qaraǵanımızda olardı túbir sóz dep ataǵan maqul. Bul sózler gápte qollanılǵan jaǵdayda, olar qanday da bir grammatikalıq formaǵa iye boladı. Olar nol forma kórinisinde de yamasa belgili bir grammatikalıq formanı qabıllap ta qollanılıwı mumkin. Máselen, kitap oqıdı, degen gáptegi birinshi sóz (kitap) nol formalı túbir morfema, al ekinshi sóz (oqıdı) yaki mofremalı sóz.

Morfemalar biri ekinshisi menen tıǵız baylanıslı boladı. Kóp morfemalı sózdiń qurılısındaǵı túbir morfema affiks morfemaǵa salıstırǵanda payda boladı. Hár qanday sóz affiks morfemalardı qabıl etse, ol sol sózdiń bir bólegi sıpatında qaraladı. Sózler sıyaqlı túbir morfemalarda erkinlik bolmaydı. Sóz benen túbir morfemalar mánisi boyınsha da teń emes. Sebebi sóz leksika-grammatikalıq kategoriyalardı (sóz shaqapların) payda etedi, belgili bir gáp aǵzası xızmetin atqaradı. Al túbir morfemalardıń mánisi sheklengen boladı. Sóz basqa sóz shaqabına, túbir basqa sóz shaqabına tán bolıwı mumkin. Máselen, gúrek, elek sózlerin alıp qarasaq, olar atlıq sóz shaqabına tán, al olardıń túbirleri (gúre, ele) feyil sóz shaqabına tán bolıp esaplanadı.

Usı orında túbir menen tiykar túsiniklerin de anıqlap ketken jón. Óytkeni, tájiriybeler sonı kórsetedi, joqarı oqıw ornına jańa kirip student bolǵan jaslar sóz túbiri menen sóz tiykarın birdey túsinik dep qaraydı. Bul, álbette tek oqıtıwshınıń, muǵallimniń ayıbı emes, sebebi mektepler ushın arnalǵan qaraqalpaq tili boyınsha sabaqlıqlarda bul túsiniklerge aytarlıqtay itibar berilmegen.

Túbir sózlerdi bunnan arı qalay mánili bóleklerge bóliwge bolmaydı. Olardı tek fonetikalıq jaqtan buwınlarǵa hám jeke seslerge ajıratıw múmkin. Al tiykar degenimiz sóz jasaw yamasa forma jasawǵa sebepshi bolǵan, leksikalıq máni ańlatıwshı sóz bólegi. Máselen, balıqshılıq sóziniń jasalıwı ushın tiykar bolǵan balıqshı sózi, al balıqshı sóziniń jasalıwı ushın tiykar balıq. Demek bunnan kórinedi, tiykar xızmetinde dórendi sóz de, túbir sóz de kele aladı. Eger tiykarlar jańa leksikalıq mánige iye sózlerdiń jasalıwına tiykar bolsa, ol sóz jasaw tiykarı dep ataladı. Al tiykarlar jańa forma jasaw tiykarı xızmetin atqarsa, ol forma jasaw tiykarı bolıp esaplanadı. Máselen, balıqshı hám balıqlar sózlerin alıp qaraǵanımızda, dáslepki sózde balıq sózi jańa sóz jasaw tiykarı xızmetin atqarıp tur, al balıqlar sózinde balıq sózi forma jasaw tiykarı xızmetin atqarıp tur.

Tiykar túsinigi túbir túsiniginen óziniń dórendi halda bolıwı menen de ajıraladı. Al túbirlerdi dórendi yamasa dórendi emes dep qarawǵa bolmaydı. Qospa sózler bunıń ayqın mısalı bola aladı. Taxtakópirde salı mol boldı, degen

24

gápte Taxtakópir bir tiykar xızmetin atqarıp tur. Biraq onıń eki túbirden jasalǵanı anıq. Birikken qospa sóz sıpatında ol bir dórendi tiykar xızmetin atqarıp tur.

Ulıwma aytǵanda, sóz tiykarı sózdiń qurılısında ayrıqsha bólek bolıp leksikalıq mánige iye boladı. Qaraqalpaq tilinde tiykar xızmetin túbir sózler, dórendi sózler, qospa sózler atqaradı.

Qaraqalpaq tilindegi túbir morfemalar affiks morfemalardan tek mánisi hám qollanılıwı boyınsha emes, al seslik dúzilisi boyınsha da ajıraladı. Prof. N.A.Baskakov túrkiy tillerdegi, sonıń ishinde qaraqalpaq tilindegi túbir morfemalar seslik dúzilisi hám buwın qurılısı boyınsha «dawıssızdan dawıslı +

dawıssız» qurılısına iye bolǵanın, soń onıń ózgeriwi hám rawajlanıwı arqalı túbir morfemalardıń tómendegidey túrleri qálipleskenin kórsetedi.

Ilimpaz morfemalardıń jetinshi hám segizinshi túrleriniń az ushırasatuǵının, olardıń ózlestirilgen túbir morfemalar ekenin atap kórsetedi. Al ekinshi túbir morfemalardıń birinshi túbir morfemalardıń birigiwinen payda bolǵan, deydi.

Túrkiy tillerde túbir morfemalardıń qurılısı dáslep dawıslı, dawıssız + dawıslı, dawıslı+dawıssız bolǵan dep esaplaytuǵın ilimpazlar da bar. Biraq kópshilik izertlewshiler óz miynetlerinde N.A.Baskakovtıń pikirin maqullaydı.

Qaraqalpaq tili ushın túbir morfemalardıń bir buwınlı bolıp keliwi erteden tán bolǵan qubılıs. Lekin tildiń tariyxıy rawajlanıwı barısında tillerdiń óz ara tásiri, bir tilden ekinshi tilge sózlerdiń ózlestiriliwi ulıwmalıq tillik nızam. Qaraqalpaq tiliniń de ásirler dawamında rawajlanıwı, basqa tillerdiń tásiri nátiyjesinde eki hám onnan da kóp buwınlı túbir morfemalar eki túrli jol menen payda boladı: birinshiden, tildiń tariyxiy rawajlanıwı dawamında túbir morfema menen affiks morfemalardıń shegarasınıń ózgeriwi, olardıń bir-birine sińisip ketiwi, morfemalardıń jılısıwı arqalı. Buǵan morfemalar qurılısında ushırasatuǵın sińisiw hám jılısıw qubılısları mısal bola aladı. Máselen, házirgi qaraqalpaq tilindegi semir, semiz, jaq, jan, qızıl, jasıl, bilezik, toqsan hám taǵı basqa sózler sińisiw qubılısına ushırap, kóp buwınlı túbir morfemalardıń payda bolıwına alıp kelgen. Al ol, bul, dos, qas sózleri jılısıw qubılısına ushıraǵan. Ekinshiden, basqa tillerden

túbir halındaǵı kóp buwınlı túbir morfemalar ózlestiriw arqalı: muǵallim, qálem, kitap, báhár, dárwaza, traktor, taburetka, romantizm

Házirgi qaraqalpaq tilinde bir buwınlı túbir morfemalardıń seslik dúzilisleri tómendegishe: 1. Bir dawıslıdan ibarat túbir morfemalar. Bunday morfemalardıń sanı az. Tek ayırım dawıslılar tańlaq mánisinde túbir morfema xızmetin atqarıwı mumkin. Qaraqalpaq tilinde a, o, á sesleri tańlaq mánisinde kele aladı. A,-dedi ol

awırǵanına shıday almay (Sh.Seytov). O, mańlayımda parlap janǵan shoq juldızım (Ó.Xojaniyazov). 2. Dawıslı + dawıssızdan ibarat bir buwınlı túbir morfemalar: ol, al, aq, ur, er, ósh Bunday seslik dúziliske iye túbir morfemalar házirgi qaraqalpaq tilinde kóp. 3. Dawıssız+dawıslıdan ibarat bir buwınlı túbir morfemalar sanı boyınsha az: má, je, de. 4. Dawıssız + dawıslı + dawıssız túrindegi bir buwınlı túbir morfemalar: taw, nan, qan, may, bur, tur, júr. 5. Dawıslı + dawıssız + dawıssız túrindegi bir buwınlı túbir morfemalar: órt, erk, ant , ayt. Ayırım dawıslı

+ dawıssız + dawıssız túrindegi buwınlardıń eki buwınlı morfemalarǵa aylanıp

25

ketiwi ushırasadı. Mısalı: ald-ı, art-ı, ust-i. 6. Dawıssız + dawıslı, dawıssız + dawıssız túrindegi bir buwınlı túbir morfemalar: tórt, qant, túrt, murt 7. Dawıssız + dawıssız + dawıslı + dawıssız túrindegi bir buwınlı túbir morfemalar: stol, shkaf, xlor, krem Demek, bul túrdegi bir buwınlı túbir morfemalar rus tili hám rus tili arqalı basqa tillerden ózlestirilgen morfemalar bolıp esaplanadı. 8. Dawıssız + dawıslı + dawıssız + dawıssız + dawıssız túrindegi buwınlı túbir morfemalar: punkt, tekst, tembr Bul túrdegi bir buwınlı túbir morfemalar da qaraqalpaq tiline basqa tilerden ózlestirilgen.

Qaraqalpaq tilindegi bir buwınlı túbir morfemalardıń mánilerin úyrenip qaraǵanımızda, olardıń kópshiligi ushın polisemiya, omonimiya qubılısları tán. Ásirese, dawıssız + dawıslı + dawıssız túrindegi bir buwınlı túbir morfemalardıń ishinde bas, kóz, ayaq, qulaq, bel, bet, júz sózler buǵan mısal boladı.

Ayırım túbir morfemalarǵa affiks morfemalar jalǵanǵanda keyingi tásirge ushırap, túbirde seslik ózgerisler boladı. Mısalı: taraq-taraǵı, gúrek-gúregi, júrek-

júregi Ayırım túbir morfemalardaǵı seslik ózgerisler tildiń tariyxıy rawajlanıw barısında qáliplesken. Mısalı: kewil-kóńil, samal-shamal Tariyxıy rawajlanıwlar barısında morfemalar qurılısında túrli ózgerisler júzege keliwi múmkin. Bunda túbir morfemalar menen kómekshi morfemalar bir-birine sińisip morfemalar shegarası ózgeriwi yamasa morfemalar quramındaǵı ayırım sesler túsip qalıwı, bolmasa olardıń quramında jańa seslerdiń payda bolıwı nátiyjesinde olardıń buwın qurılısında ózgerisler bolıwı múmkin. Bular házirgi túbir hám tariyxıy túbir túsiniklerin keltirip shıǵaradı. Máselen, házirgi qaraqalpaq tilindegi júrek, pıshqı, jamǵır, kómpek, ótmish, shómish Kóp buwınlı túbir morfemalardı tallap qaraǵanımızda, olardıń dáwirler dawamında ózgerislerge ushıraǵanın kóriwge boladı. Bul morfemalar házirgi túbir sıpatında bahalanadı. Olardıń tariyxıy túbirleri etimologiyalıq sózliklerde kórsetiliwinshe, júr, ja(eǵ), kóm, ot, shóm bolǵan.

Ayırım morfemalardıń tariyxıy yamasa házirgi túbir ekenligin etimologiyalıq tallaw arqalı anıqlaw qıyın. Bunday jaǵdayda olardı salıstırıw arqalı anıqlaw mumkin. Máselen, kóz-kór, ajrat-ayır, balta-balǵa, qızıl-qızar Bul sózlerdegi ayırım bóleklerdiń bir-birine usaslıǵı, mánilik jaqtan baylanısı olardıń bir túbirden ekenin, dórendi sóz ekenin tastıyıqlaydı. Máselen, qarın sózin alıp qarayıq. Onıń qurılısındaǵı ın bólegi ayırıqsha morfema sıpatında da qollanıladı: egin, tógin, jawın Al ayırım sózlerde olar túbir morfema qurılısına sińip ketken jaǵdayda ushırasadı: jelin, kelin.

Usılardı salıstıra otırıp qarın sózindegi ın bólegi tiykarında affiks morfema ekenin bilemiz. Bunday sózlerdi qaraqalpaq tilinen kóplep keltiriwge boladı.

Máselen, terek, sırǵa, qabırǵa, eshki, kópir Bular kóp morfemalı sózler bolıp tariyxıy rawajlanıw barısında bir morfemalı sózlerge aylanǵan.

Qaraqalpaq tilinde basqa tillerden, atap aytqanda, arab-parsı tillerinen, rus tilinen hám rus tili arqalı basqa tillerden ózlestirilgen sózler kóp. Máselen, televidenie, miyman, oramal, respublika, nákás Olarda qaraqalpaq tilinde

morfemalarǵa bóliwge bolmaydı, biraq óz tillerinde olar morfemalarǵa ajıratıladı. Ayırım ádebiyatlarda qaraqalpaq tilinde biy, na, ná prefiksleri bar dep kórsetiledi.

26

Biraq ol qaraqalpaq tiliniń túpkilikli sózlerine jalǵana almaydı. Sonlıqtan olardı qaraqalpaq tiliniń prefiksleri sıpatında qaray almaymız. Olar tek bir topar sózler menen kirgen: biyaqıl, namaqul, biyádep, námárt hám t.b.

Házirgi qaraqalpaq tilinde jaǵımlı, barǵısı, aldın, jıldam, ılǵar túbirler de bar. Olardıń eki morfemadan dúzilgeni anıq sezilip turadı. Biraq olardı házirgi qaraqalpaq tilinde morfemalarǵa bóliwge bolmaydı. Bunday túbirlerdegi morfemalar bir-birine sińisip ketken.

Affiks morfemalar

Affiks morfemalar túbir morfemalardan bir qatar ózgesheliklerge iye. Birinshiden, túbir morfemalar sanada sáwleleniwshi materiallıq máni bildiredi, al affiks morfemalar tek grammatikalıq mánige iye boladı. Máselen, oqıwshı degen sózdi alıp qarayıq. Bul sóz úsh morfemadan ibarat: oqı-w-shı. Birinshi morfema (oqı) túbir morfema. Onı aytqanımızda yamasa esitkenimizde sanamızda háreket mánisi payda boladı. Bul onıń materiallıq mánisi bolıp tabıladı. Al ekinshi (w) hám úshinshi (shı) morfemaları materiallıq mánige iye bolmaydı. Olar tek sóz

qurılısında túbir morfemalarǵa hár qıylı grammatikalıq mániler beredi. Ekinshiden, affiks morfemalardıń túbir morfemalardan ózgesheligi olardıń qollanılıw múmkinshiliginde bolıp esaplanadı. Túbir morfemalar bólek turıp ta, sóz qurılısında affiks morfemalar menen qosılıp ta qollanıla aladı. Al affiks morfemalar jeke halda qollanılmaydı, tek sóz qurılısında túbir morfemalar menen qollanıladı. Usılardan juwmaq shıǵarıp, affiks morfema degende jeke turıp

qollanıla almaytuǵın, leksikalıq mánige iye emes, túbir morfemalarǵa qosılıp onıń leksika-grammatikalıq ózgeshelikleri menen baylanıslı bolǵan hár qıylı mánilerdi bildiriwge xızmet etetuǵın morfemalardı túsinemiz.

Affiks morfemalar til biliminde affiksler dep te ataladı. Olar mánisi menen xızmeti jaǵınan hár qıylı bolıp keledi. Ayırım affiksler túbir morfemalarǵa jalǵanıp, olardıń leksikalıq mánisin ózgertedi. Máselen, aqıl-lı, bil-gish, sız-ǵısh, qaraqalpaq-sha, balıq-shı sózlerdegi lı, gish, ǵısh, sha, shı afiksleri jańa sóz jasaw xızmetin atqarıp tur. Al kel-gen, qızıl-ıraq, bar-ǵay, búk-le sıyaqlı sózlerdegi gen, ıraq, ǵay, le affiksleri forma jasaw, kitab-ım, keldi-k, kitap-tıń sıyaqlı sózlerdegi ım, k, tıń affiksleri sóz ózgertiw xızmetin atqarıp tur.

Biraq qaraqalpaq tilindegi affiks morfemalardı mánisi hám xızmeti boyınsha túrlerge bóliw mektep sabaqlıqlarında basqa, joqarı oqıw orınları ushın arnalǵan sabaqlıqlarda basqasha berilgen. Máselen, mektep sabaqlıqlarında affiks morfemalar sóz jasawshı qosımtalar hám sóz ózgertiwshi qosımtalar dep ekige bólingen. Forma jasawshı qosımtalar sóz jasawshı qosımtalar sıpatında úyrenilgen. Al joqarı oqıw orınları ushın arnalǵan sabaqlıqlarda olar sóz jasawshı affiksler, forma jasawshı affiksler hám sóz ózgertiwshi affiksler dep úsh túrge bólip úyretilgen. Ózbek tilindegi affiks morfemalar bolsa sóz jasawshı affiksler hám forma jasawshı affiksler dep ekige bólinip, forma jasawshı affikslerdiń ózi sintaksislik xızmet atqarıwshı affiksler hám sintaksislik xızmet atqarmaytuǵın

27

affiksler, bolmasa kategorial forma jasawshı affiksler hám kategorial forma jasamaytuǵın affiksler dep bólingen.

Qaraqalpaq tilindegi affiks morfemalardı sóz jasawshı affiks morfemalar, forma jasawshı affiks morfemalar, sóz ózgertiwshi affiks morfemalar dep úsh

toparǵa bólip úyreniw teoriyalıq jaqtan da, ámeliy jaqtan da úlken áhmiyetke iye boladı. Sebebi affiks morfemalardıń úsh túri arasında mánilik jaqtan da, xızmeti jaǵınan da ayırmashılıqlar bar. Sonda biz affiks morfemalardıń hám olardıń túrlerin durıs hám hár tárepleme úyreniwge múmkinshilik alamız.

Qaraqalpaq tilindegi affiks morfemalar sózlerdiń qurılısındaǵı ornına qaray suffiks, posfiks, jalǵaw sıyaqlı túrlerge bólinedi. Suffiks degenimiz túbir morfemaǵa tikkeley jalǵanǵan sóz jasawshı affiksler. Máselen, balıqshı, aqıllı, qaraqalpaqsha, birle sıyaqlı sózlerde shı, lı, sha, le morfemalardı suffiks xızmetin atqarıp tur. Al postfiks degenimiz sóz ózgertiwshi affikslerden soń jalǵanǵan sóz jasawshı affiksler bolıp esaplanadı. Máselen, úydegi, qaladaǵı, qaharmanlarsha sózlerindegi gi, sha affiksleri túbir morfemalarǵa sóz ózgertiwshi affikslerden keyin kelip jalǵanıp tur. Biraq qaraqalpaq tilinde postfikslerdiń sanı sheklengen. Tek =ǵı//=gi, =qı//=ki, =sha//=she affiksleri postfiks xızmetinde jumsala aladı.

Jalǵawlar degenimiz - bular sóz ózgertiwshi affiks morfemalar bolıp esaplanadı. Qaraqalpaq til biliminde qosımta termini menen birge jalǵaw termini de jumsaladı. Mektep sabaqlıqlarında bul eki túsinikke qısqa túsindirmeler berilgen. Tilekke qarsı eki túsinik arasındaǵı ayırmashılıq tolıq esapqa alınbaw jaǵdayı kóbirek ushırasadı. Qosımtanı da sózge jalǵanadı, jalǵawdı da sózge jalǵanadı degen pikirdi kóp oqıymız. Durısı qosımta sózge qosılıwı, al jalǵaw sózge jalǵanıwı bolıwı kerek. Terminologiyada sinonimiyaǵa jol bermegen maqul. Sebebi, terminlerdiń ilimde bir mánide jumsalılıwı, birdey mánide jumsalıwı úlken áhmiyetke iye boladı. Qaraqalpaq tilindegi qosımta hám jalǵaw bir-biri menen baylanıslı túsiniklerdi ańlatadı. Biraq olardı sinonim sıpatında qollanbaw kerek. Jalǵaw terminin seplik, betlik hám tartım mánisin bildiretuǵın affikslerge, al qalǵan affikslerge qosımta terminin jumsaw maqsetke muwapıq boladı.

Qazaq ilimpazı A.Junisbekov affiks morfemalarǵa ayırıqsha itibar berip, «buwınnan kishi morfema bolmaydı» degen pikirdi ortaǵa qoyıp otır.

Hámmemizge málim, buwındı payda etiwshi tiykarǵı qural - bul dawıslı fonema. Eger onıń pikirin basshılıqqa alsaq, qaraqalpaq tilindegi affiks morfemalardıń dawıssız fonemadan ibarat variantların morfema dep qaramawımız kerek. Máselen, ım, im, m tartım affiksleriniń m variantı affiks morfema dep qaralmawı kerek. Haqıyqatında da, ilimpazdıń bul pikiri qollap-quwatlawǵa turarlıq. Óytkeni, affiks morfemalardıń dawıssızdan ibarat variantı bolmaydı. Biz házir ayırım sózlerdi morfemaǵa qáte ajıratıp júrmiz. Máselen, elek, gúrek sózlerin ele-k, gúre-k, inim, jılawıq sózlerin ini-m, jıla-wıq dep ajıratamız. Usınnan affiks morfemalardıń dawıssızdan ibarat variantı payda boladı. Biraq túrkiy tillerde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde dawıslı fonemalar qatar jumsalmaytuǵın hám dawıslı fonemalar

28

qatar kelgen jaǵdayda olardıń aldıńǵısınıń túsip qalıwın esapqa alsaq másele anıq boladı. Sonda ele+ek-el(e)ek, gúre+ek-->gúr(e)ek, ini+im--->in(i)im, jıla+awıq-- >jıl(a)awıq bolıp morfemalarǵa ajıraladı.

Qatar kelgen dawıslı fonemalardıń aldıńǵısı yamasa túbirdegisi túsip qalatuǵının tómendegi til faktleri tastıyqlaydı: jeti+ew=jetew, altı+aw=altaw, qara+ózek=qaraózek keledi+eken=keledeken. Álbette, biz til biliminde qáliplesken túsiniklerdi ózgertiwdiń tárepdarı emespiz. Bul pikirdi buǵan baylanıslı máselelerden durıs juwmaqlar shıǵarıwda paydasın tiygiziwi múmkin degen maqsette keltirip otırmız.

Sózlerdiń qurılısında bir de affiks, bir de mánili sóz sıpatında jumsalatuǵın elementler de boladı. Máselen, Berdaqtanıw, ruxsatnama, sútxor, Sánemjan, Barlıqbay sózlerdiń qurılısındaǵı bólekler affiks xızmetinde jumsalıp tur. Olar qaraqalpaq tilinde óz aldına dara mánili sózler retinde de jumsala aladı. Bunday birde affiks, birde mánili sóz sıpatında jumsalatuǵın til elementleri affiksoidlar dep ataladı. Affiksoidlar morfemalardıń xızmeti boyınsha ayrıqsha bir túri bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq tilindegi affiks morfemalardıń túbir morfemalarǵa jalǵanıp keliwiniń ózine tán nızamlılıǵı bar. Birinshi gezekte túbir morfemaǵa sóz jasawshı morfemalar jalǵanadı. Eger olar ekew yamasa onnanda kóp bolsa izbe-iz jalǵana beredi. Sóz jasawshı morfemalardan soń forma jasawshı morfemalar jalǵanadı. Onnan keyin sóz ózgertiwshi morfemalar jalǵanadı. Eger sóz ózgertiwshi morfemalar hár qıylı bolsa, dáslep kóplik, onnan keyin affiksleri jalǵanadı. Máselen, balıqshılarımızdansız, pillekeshlerimiz, qara-qalpaq-stan-lı-lardanbız

Biraq ayırım tuwısqanlıqtı bildiriwshi sózlerge kómekshi morfemalardıń jalǵanıwında kórsetilgen nızamlılıq buzılıwı múmkin: apamlarda, úkemlerden Bul tildiń tariyxıy rawajlanıwı barısında qáliplesken nızamlılıq bolıp tabıladı.

Sóz jasawshı morfemalar

Túbir sózge yamasa tiykarlarǵa qosılıp, olardan jańa leksikalıq mánige iye bolǵan sózlerdi jasawshı morfemalar sóz jasawshı morfemalar dep ataladı. Máselen, awıllıq, alma, bilgish, qaraqalpaqsha, aqla sózlerindegi lıq, ma, gish, sha, la qosımtaları sóz jasawshı morfemalar bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq tilinde sóz jasawshı morfemalar sanı boyınsha oǵada kóp. Olardıń

sóz jasaw mánileri de keń hám olar hár qıylı túbir yamasa tiykarlarǵa qosılıp, jańa sózlerdi jasay aladı. Sóz jasawshı morfemalar birinshi gezekte qanday sóz shaqabına tán sózlerdi jasawına qaray toparlarǵa bólinedi. Qaraqalpaq tilinde tórt sóz shaqabı ózleriniń sóz jasawshı affiks morfemalarına iye: 1. atlıq jasawshı morfemalar; 2. kelbetlik jasawshı morfemalar; 3. feyil jasawshı morfemalar; 4. ráwish jasawshı morfemalar.

Sóz jasawshı morfemalar sóz jasaw uqıplılıǵı boyınsha da bólinedi. Házirgi qaraqalpaq tili boyınsha mektep, orta arnawlı hám joqarı oqıw orınları ushın

29

arnalıp jazılǵan sabaqlıqlarda sóz jasawshı morfemalar sóz jasaw uqıplılıǵına qaray ónimli hám ónimsiz sóz jasawshı morfemalar sıpatında eki túrge bólingen. Al rus til bilimindegi, ózbek til bilimindegi ayırım miynetlerde morfemalar bul qásiyeti jaǵınan 3 toparǵa bólingen: 1. Ónimli sóz jasawshı morfemalar; 2. Ónimsiz sóz jasawshı morfemalar; 3. Az yamasa kem ónimli sóz jasawshı morfemalar.

Haqıyqatında da, qaraqalpaq tilindegi sóz jasawshı morfemalardıń sóz jasaw uqıplılıǵın úyrenip qaraǵanımızda, olardı eki túrge emes, al úsh túrge bólip úyreniw haqıyqatlıqqa sáykes keledi. Óytkeni, olardıń jańa sózlerdi jasaw qásiyeti úsh túrli kórinedi. Máselen, atlıq jasawshı =shı//=shi, -stan, -ǵay morfemaların alıp kóreyik. Qaraqalpaq tilindegi =shı//=shi morfeması atlıqlardan hám atawısh feyillerden hár qıylı mánidegi dórendi atlıqlardı ónimli jasaydı: padashı, súwrechi, traktorshı, dúkanshı, staxanovshı, moynaqshı, oqıwshı, oqıtıwshı Al -stan qosımtası tiykarınan millet hám xalıq atamalarına jalǵanıp, orın mánisin bildiriwshi dórendi atlıqlardı jasaydı: Qaraqalpaqstan, Ózbekstan, Túrkmenstan. Bul morfemanı kem ónimli sóz jasawshı morfema sıpatında qaraǵan durıs. Sebebi olar tek atlıqtan atlıq jasawshı hám tek bir sóz jasaw mánisin (orınlıq máni) jasawshı morfema bolıp esaplanadı. Al -ǵay qosımtası tek sanawlı atlıq sózlerge qosılıp dórendi atlıq jasaydı: quda+ǵay =qudaǵay. Sonlıqtan bunday affikslerdi ónimsiz sóz jasawshı affiksler dep ataw múmkin.

Sóz jasawshı morfemalardıń taǵı bir ózgesheligi, olar belgili bir sóz shaqabına tán bolǵan sózge qosılıp, sáykes sóz shaqabına tán jańa tiykar jasawı múmkin. Máselen, atlıq jasawshı morfema atlıqqa qosılıp jańa mánidegi atlıqtı jasaydı. Bul ishki jasalıw dep ataladı. Máselen, qaraqalpaq tilinde =shı//=shı morfeması atlıqtan atlıq jasaydı: balıq-balıqshı, súwret-súwrechi, -stan affiksi de atlıqtan atlıq jasaydı: qaraqalpaq - Qaraqalpaqstan, ózbek - Ózbekstan

Sonıń menen sóz jasawshı morfemalar bir sóz shaqabına tán sózlerden ekinshi sóz shaqabına tán jańa sózlerdi jasaydı. Bul sırtqı jasalıw dep ataladı. Qaraqalpaq

tilindegi kópshilik sóz jasawshı morfemalarǵa sırtqı jasalıw qásiyeti tán boladı. Máselen, ush-qır (feyilden kelbetlik), serppeli (feyilden kelbetlik), tez-let (ráwishten feyil), qaralpaq-sha (atlıqtan ráwis).

Qaraqalpaq tilinde atlıqlar hám feyillerdiń jasalıwında kómekshi morfemalardıń túrlerine kiretuǵın eliklewishler hám tańlaqlar da sóz jasaw tiykarı

xızmetinde kele aladı, yaǵnıy atlıq hám feyil jasawshı ayırım sóz jasawshı morfemalar eliklewish hám tańlaqlardan atlıq hám feyillerdi jasay aladı. Máselen, tars-ıldı, shıj-ıq, tısır-la, jıbır-la, bar-la

Sóz jasawshı morfemalar hár qıylı sóz jasaw mánilerine iye boladı. Máselen, qaraqalpaq tilindegi =shı//=shi morfeması tómendegidey sóz jasaw mánilerin jasaydı.

1.Belgili bir kásip penen shuǵıllanıwshı adam mánisindegi atlıqlardı: balıqshı, súwret-sh..

2.Belgili bir kásip penen shuǵıllanıwshı adam mánisindegi hám onıń islew

ornın bildiretuǵın atlıqlardı: dúkanshı, bufechi hám hám t.b.;

30