Qaraqalpaq tiliniń teoriyalıq grammatikası

tilde ańlatılıp, joq tilde ańlatılmaydı, degen juwmaq shıqpawı kerek. Bul jerde tek grammatikalıq kategoriya túsinigin quraytuǵın qurallardıń bolıw-bolmawı túsiniledi. Rus tilinde tartım mánisin bildiretuǵın arnawlı grammatikalıq formalar joq. Sonlıqtan ol grammatikalıq kategoriya bola almaydı. Biraq tartım mánisi basqa usıllar járdeminde ańlatıla aladı. I.Isakov bul haqqında ayta kelip, belgili bir tilde grammatikalıq kategoriya joq degende, ol til sol grammatikalıq kategoriyaǵa sáykes logikalıq baylanıstı ańlatıw múmkinshiligne iye emes degendi bildirmeydi, al tek onda bunday baylanıstı bildiretuǵın basqa qurallardıń bar ekenin kórstedi,5- der jazadı.

Anıqlılıq hám anıqsızlıq qarım-qatnas procesinde sóylewshi menen tıńlawshıǵa zat hám qubılıslardıń anıqlılıǵın yamasa anıqsızlıǵın bildiredi. Ol grammatikalıq kategoriya sıpatında inglis, nemis, francuz, arab, grek, alban, rumin tillerde ushırasıp, atlıqtıń anıq yamasa anıq emes zat hám qubılıslardı ańlatıp turǵanı artikller járdeminde anıqlanadı.

Artikl6 - kópshilik Hind-Evropa tillerinde atlıqlarǵa baylanıslı keletuǵın hám

olarǵa anıqlılıq yamasa anıqsızlıq máni beretuǵın grammatikalıq aǵza. Sonday-aq, artikller jınıs, san da grammatikalıq máni ańlatadı. Biraq artikllerdiń eń baslı xızmeti – anıqlılıq hám anıqsızlıq máni ańlatıwı. Demek, artikl – anıqlılıq hám anıqsızlıq kategoriyasınıń grammatikalıq forması.

Karaqalpaq hám basqa da túrkiy tillerinde anıqlılıq hám anıqsızlıqtı bildiretuǵın artikller joq. Sol sebepli ol grammatikalıq kategoriya bola almaydı. Anıqlılıq hám anıqsızlıq adamlardıń zat penen qubılıslarǵa qatnasınıń nátiyjesinde

payda bolatuǵın shártli mániler. Tilde nominativlik xızmet atqaratuǵın til birligi sóz ulıwmalastırıwshı sıpatqa iye. Professor E.Berdimuratov: «Biz sazan desek, balıq degenge qaraǵanda máni dálligin payda etemiz, biraq onıń qaysı sazan ekeni anıq emes, al ulıwma sazan»,7-deydi.

S.S.Mayzel tildegi anıqlılıq dep - zat hám qubılıslardıń sóylewde qatnasıwshılardıń sanasında birdey, teńdey túsiniwin esaplaydı hám tómendegi atlıqlardı anıqlılıq máni bildiredi dep kórsetedi:

1.Siltew almasıqları yamasa «keltirilgen», «atı atalǵan» sózler menen kelgen atlıqlar;

2.Kelbetlik feyil túrindegi yamasa -tuǵın, -ajaq feyilerinen soń kelgen

atlıqlar;

3.Menshikli atlıqlar;

4.Tartım affiksleri menen anıqlanǵan atlıqlar;

5.Burın sóz etilgen hám sóylewde qatnasıwshılardıń yadında saqlanıp turǵan atlıqlar;

6.Burın sóz bolsın-bolmasın, biraq belgili bir jaǵdayda yamasa túp dereginde

jalǵız zat hám qubılıslardı bildiretuǵın atlıqlar;

5 Исаков И. Значение и способы выражения неопределлености в современном узбекском якыке. АКД, Ташкент, 1983, 4-бет.

6 Артикль – французша artikle, латынша articulus.

7 Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология. Нөкис, 1994, 11-бет.

11

7.Arttırıw dárejesindegi anıqlawıshlar menen kelgen atlıqlar;

8.Ulıwmalıq abstrakt mánide qollanılatuǵın atlıqlar;

9.«Hár» hám «pútkil» anıqlawıshları menen kelgen atlıqlar;

10.Ózlik almasıǵı.8

İlimpaz anıqsızlıqtı bildiriwshi atlıqlar dep tómendegilerdi esaplaydı:

1.Birinshi ret sóz bolıp atırǵan ǵalabalıq atlıqlar arqalı ańlatılǵan zat hám qubılıslar;

2.Topar yamasa túrdi bildiretuǵın atlıqlar;

3.Sóylewshi menen tıńlawshıda ol zatlar haqqında jetkiliksiz túsinik

beretuǵın anıqlawıshlar menen kelgen atlıqlar;

4.Tek ǵana sanlıqlar menen anıqlanatuǵın atlıqlar;

5.«Kóp», «az», «neshe», «birqansha» sózleri menen kelgen atlıqlar.

Túrkiy tillerinde anıqlılıq hám anıqsızlıq mániniń ańlatılıwına arnalǵan jumıslardıń ayırımlarında tek zat hám qubılıslardıń emes, al belginiń, hárekettiń, sannıń, belginiń belgisiniń anıqlılıq hám anıqsızlıǵı da úyrenilgen.

Túrkiy tillerinde anıqlılıq hám anıqsızlıq mánini ańlatatuǵın arnawlı grammatikalıq kórsetkishlerdiń joq ekenligi, biraq ol basqa grammatikalıq qurallardıń járdemi menen bildiriletuǵınlıǵı haqqında pikirler erte waqıtlardan

baslap-aq anıqlandı. XIV ásirde jasaǵan Jamalatdin ibn Muxanna óziniń «Hilliát úl-lisan wá hálibet úlbáyan» degen miynetinde túrkiy sózlerinde jenskiy hám mujskoy rodtıń, anıqlılıq hám anıqsızlıq mániniń bir-birinen ayrılmaytuǵının, olardıń teń ekenligin eskertedi. Al usı miynetiniń iran tillerine arnalǵan bóliminde, iran tilinde i-anıqsızlıqtı bildiretuǵın grammatikalıq forma ekenin mısallar ketirip dáliyllep bergen9.

1316-jılı Sheyx Wasfi tárepinen jazılǵan túrkiy hám arab tilleriniń salıstırmalı grammatikasında túrkiy tillerinde anıqsızlıq máni tabıs sepligi jalǵawınıń túsirilip kollanılıwı, al anıqlılıq máni atlıqlardıń aldında «ol», «bul», «atap ótilgen», «belgili» sıyaqlı sózlerdiń birewiniń dizbeklesip keliwi menen ańlatılatuǵının kórsetedi. Sóz etip atırǵan máselege baylanıslı bul pikirler N.F.Katanov, N.I.Ashmarin, P.M.Melioranskiydiń minetlerinde tastıyıqlandı. Biraq, P.M.Melioranskiydiń pikirinshe, iyelik hám tabıs seplikleriniń eki túrli formada keliwi jazıwshı menen sóylewshiniń kózkarasına, erkine de baylanıslı.

V.A.Gordlevskiydiń miynetinde anıqlılıq hám anıqsızlıq mániniń ańlatılıwı burın aytılǵan pikirlerge qaraǵanda tolıq hám hár tárepleme túsindirilgen. Ilimpaz dáslep jalǵawsız kelgen seplik formaların «belgisiz seplik» termini menen atap, onıń ataw, iyelik hám tabıs seplikleriniń ornına jumsalatuǵının kórsetedi. Belgisiz sepliktiń dál qaysı sepliktiń ornında kelgenin anıqlaw ushın onıń gáptegi xızmetin

8 Майзел С.С. Изафет в турецком языке. М.-Л., 1957, 60-бет.

9 Чобанзаде Б.В. Проблема дефинитивности в тюркском языке. –СТ., 1990, № 6, 80-бет.

12

esapqa aladı. Bul sepliktiń anıqlawıshlı sóz dizbeklerinde iyelik sepligi jalǵawlı kelgende anıq predmetti bildiredi,10-dep kórsetedi.

Anıqlılıq hám anıqsızlıq máni N.K.Dmitrievtiń miynetlerinde11 óziniń ayrıqsha sáwleleniwin tapqan. Ol anıqlılıq ham anıqsızlıq mánini tómendegidey túrlerge bóledi:

1)Jeke anıqlılıq. Bul máni iyelik hám tabıs seplikleriniń jalǵawlarınıń ashıq jalǵanıwı arqalı ańlatıladı.

2)Jámáátlik anıqlılıq. Bul kóplik sandaǵı atlıklarda iyelik hám tabıs seplikleri jalǵawlarınıń ashıq jalǵanıwı arqalı ańlatıladı.

3)Jeke anıqsızlıq. Bul jasırın formadaǵı iyelik hám tabıs sepliklerindegi sózlerdiń aldında «bir» sanlıǵınıń anıqsız aǵza mánisinde keliwi arqalı ańlatıladı.

4)Jámáátlik anıqsızlıq. Bul mánini ulıwmalıq túsinikti bildiretuǵın, sanawǵa bolmaytuǵın iyelik ham tabıs sepligindegi sózler ańlatıladı.

Tábiyatta, jámiyette bir-birine baylanıspaytuǵın zat, qubılıs joq. Bul nızamǵa muwapıq anıqlılıq hám anıqsızlıq máni de basqa grammatikalıq mániler menen tıǵız baylanıslı.

Tyurkologiya iliminde anıqlılıq hám anıqsızlıq mániniń ańlatılıwı ele tolıq sheshilmegen máselelerdiń biri. Usıǵan baylanıslı sońǵı dáwirlerde túrkiy tilleriniń hár biri boyınsha jazılǵan akademiyalıq grammatikalarda, joqarı oqıw orınları ushın arnalǵan sabaqlıqlarda onıń sóz etiliw dárejesi hár qıylı. Ayırım túrkiy tilleri boyınsha jazılǵan grammatikalarda anıqlılıq hám anıqsızlıq máni arnawlı tema sıpatında qaralıp, onıń bildiriliw usılları, basqa grammatikalıq kategoriyalar menen baylanısı hár tárepleme sóz etilgen. Al ayırım grammatikalarda ol sepliktiń ishinde qısqa sholıw islengen.

Túrkiy tillerinde anıqsızlıq máni ańlatıwda «bir» sanlıǵınıń ornı ayrıqsha. Ol atlıqlardıń aldında kelip, predmetlerdiń anıqsızlıǵın ańlatadı. Kóplegen ilimpazlar onı «artikl» dep te ataydı.

1970-jıllardan baslap ayırım túrkiy tillerinde anıqlılıq hám anıqsızlıq mániniń ańlatılıwı arnawlı túrde dissertaciyalıq planda izertlene basladı. Azerbayjan tili materialları boyınsha A.A.Beglyarbekova12 hám R.G.Novruzovtıń13

dissertaciyaları usı máselege arnalǵan. Álbette, olar anıqlılıq hám anıqsızlıqtıń ańlatılıwın hár túrli kózqarastan úyrengen. A.A.Beglyarbekova iyelik, tabıs seplikleriniń «bir» sóziniń artikllik xızmetin salıstırmalı usılda qarastırǵan. Al R.G.Novruzov bolsa anıqlılıq hám anıqsızlıqtı ańlatıwshı qurallardı barlıq sóz shaqapları boyınsha bildiriliwin izertlew ob`ekti etip alǵan.

10Гордлевский В.А. Избранные сочинения. II том. Язык и литература. М., «АН СССР», 1961, 63-64-

бетлер.

11Дмитриев Н.К. Грамматика кумыкского языка. М-Л., 1940, 171-172-бетлер; Грамматика башкирского языка. М-Л., 1948, 217-218-бетлер; Детали простого предложения. –В кн. Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Часть III. Синтаксис. М., 1961, 19-49-бетлер.

12Беглярбекова А.А. Артиклевая функция родительного, винительного падежей и слова «бир» в современном азербайджанском языке. АКД. 1971.

13Новрузов Р.Г. Средства выражения определенности и неопределенности в современном азербайджанском языке. АКД. Баку, 1975.

13

Bunnan soń I.Isakov ózbek tilinde anıqsızlıqtıń1, Z.Ganeeva bashqurt tilindegi atawıshlarda anıqlılıq hám anıqsızlıqtıń2, T.Kurambaeva túrkmen tilinde anıqlılıq hám anıqsızlıqtıń3 ańlatılıw jolların arnawlı izertlegen. Olardıń

pikirinshe, anıqlılıq hám anıqsızlıq túrli qurallar járdeminde ańlatılatuǵın kategorial túsinik. Barlıq mánili sóz shaqapları anıqlılıq hám anıqsızlıq máni ańlatadı. Usı kózqarastan kelip shıǵıp, olar óz jumıslarında anıqlılıq hám anıqsızlıqtıń leksikalıq, morfologiyalıq hám sintaksislik usıllar menen ańlatılıwın izertleydi.

Karaqalpaq tilinde anıqlılıq hám anıqsızlıq mániniń ańlatılıwı haqqında bir qansha anıq hám keńirek pikirlerdi A.Bekbergenovtıń miynetlerinde4 ushıratamız. Ilimpaz qaraqalpaq tilindegi anıqlılıq máni tartım affiksleri, atlıqtıń aldında

anıqlawısh xızmetinde kelgen siltew hám belgilew almasıqlarınıń, -daǵı affiksi arqalı jasalǵan kelbetliklerdiń, kelbetliklerdiń arttırıw dárejesiniń járdeminde ańlatılatuǵının kórsetedi.

Qaraqalpaq tiliniń morfologiyası boyınsha jazılǵan jámáátlik miynette5 anıqlılıq hám anıqsızlıq máni arnawlı túrde sóz etilmegen, biraq iyelik hám tabıs seplikleri jalǵawları anıq predmetti ańlatqanda ashıq, al anıq emes predmetti ańlatqanda jasırın keletuǵını eskertiledi. Sonday-aq, «bir» sanlıǵınıń artikl xızmetinde jumsalıwı haqqında pikirlerdi de ushıratamız.

Tabıs sepliginiń tuwra tolıqlawısh xızmetinde jalǵawlı hám jalǵawsız qollanılıwı onıń anıqlılıq hám anıqsızlıq máni menen baylanısı haqqında qaraqalpaq tiliniń sintaksis tarawı boyınsha shıqqan akademiyalıq grammatikada dıqqatqa ılayıq pikirler bar. Grammatika avtorları anıqlılıq hám anıqsızlıq mániniń tuwra tolıqlawısh xızmetinde kelgen sózler járdeminde ańlatılıwı sóz etilgen

miynetlerde sın kózqarastan sholıw jasaydı. Onıń juwmaǵında tuwra tolıqlawıshtıń formalıq ózgesheligine iye bolıwın hámme waqıtta anıqlıq hám anıqsızlıq máni menen baylanıstırıwǵa bolmaydı. Sebebi qaraqalpaq hám basqa da túrkiy tillerinde jalǵawlı formada tuwra tolıqlawıshtıń anıq emes, al kerisinshe jalǵawsız formadaǵı tuwra tolıqlawıshtıń anıq predmetti ańlatıw faktleri ushırasatuǵını kórsetilgen.

Sóz etilip otırǵan máselege baylanıslı pikirler qaraqalpaq tili basqa sistemadaǵı tiller menen salıstırılıp úyrenilgen miynetlerde de ushırasadı.

1 Исаков И. Значение и способы выражения неопределенности в современном узбекском языке. АКД. Ташкент, 1983.

2 Ганеева З.М. Средства выражения определенности – неопределенности в современном башкирском языке. АКД, Уфа, 1985.

3 Курамбаева Т.С. Выражение определенности и неопределенности в туркменском языке. АКД, Ашхабад, 1989.

4 Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиндеги атлықтың айырым категориялары. –«Жас Ленинши» газетасы, 1969, 1-июль, № 52; «Бир» санлығының мәнилери ҳәм қолланылыўы. –Қарақалпақ тили бойынша изертлеўлер. Нөкис, 1971, 192-207-бетлер; Қарақалпақ тилиндеги санлықлар. Нөкис, 1976, 31-42-бетлер; Қарақалпақ тилиниң стилистикасы. Нөкис, 1990, 55-бет.

5 Ҳәзирги қарақалпақ тили. Морфология. Нөкис, 1974, 57-59, 91-95-бетлер; Ҳәзирги қарақалпақ тили. Морфология. Нөкис, 1981, 52-53, 55-56, 90-93-бетлер.

14

A.Kurbanbaev óziniń bul máselege arnalǵan maqalasında1 nemis tilindegi artikller menen qaraqalpaq tilindegi onıń xızmetin atqaratuǵın grammatikalıq qurallardı salıstıradı. A.Qurbanbaev ta qaraqalpaq tilinde iyelik ham tabıs sepliklerin, «bir» sózin artikl xızmetinde jumsaladı dep esaplaydı. Ol anıqlılıq hám anıqsızlıq máni sózlerdiń leksikalıq mánisi arqalı da iske asatuǵının kórsetedi.

Solay etip, anıqlılıq hám anıqsızlıq mániniń ańlatılıwı tek qaraqalpaq til biliminde emes, al ulıwma tyurkologiya iliminde ele tolıq sheshilmegen, pikir talaslarına iye tárepleri kóp máselelerdiń biri sıpatında kórinedi. Ásirese, ilimpazlardıń anıqlılıq hám anıqsızlıq mániniń iyelik hám tabıs seplikleri menen

ańlatılıwı haqqında pikirleri hár qıylı. Bull pikirlerdi úsh toparǵa bóliwge boladı: 1. Birinshi topardaǵı ilimpazlar (A.Kazambek, N.K.Dmitriev ) bul sepliklerdiń ashıq formada keliwin anıqlılıq, al jasırın formada keliwin anıqsızlıq máni menen baylanıstıradı; 2. Ekinshi topardaǵı ilimpazlardıń (S.N.Ivanov, S.A.Sokolov) pikirleri birinshi topardaǵı ilimpazlardıń pikirine pútkilley karama-qarsı. Olardıń pikirinshe, «jasırın iyelik sepligi» yamasa «jalǵawsız tabıs sepligi» degen seplikler joq. Jalǵawsız formada kelgen sózler ataw sepliginiń xızmeti boladı; 3. Úshinshi topardaǵı ilimpazlar («Grammatika altayskogo yazıka» miynetiniń avtorları, A.A.Beglyarbekova, E.Dáwenov, A.Bekbergenov, T.S.Kurambaev) iyelik hám tabıs seplikleriniń jasırın hám ashıq formaların bar dep esaplaydı, olardı anıqlılıq hám anıqsızlıqtıń ańlatılıwına baylanıstıradı. Sonıń menen birge, basqa da stil`lik maqsetlerge baylanıslı iyelik hám tabıs seplikleriniń jalǵawları eki túrde qollanılıwın kórsetken.

Túrkiy tillerinde anıqsızlıq máni ańlatıwda «bir» sanlıǵınıń ornı ayrıqsha. Onıń artikllik xızmeti haqqında ilimpazlardıń pikirleri birdey. Tiykarınan usı jokarıdaǵı úsh qural – iyelik hám tabıs seplikleri, «bir» sanlıǵı kóplegen ádebiyatlarda anıqlılıq hám anıqsızlıq máni ańlatıwshı grammatikalıq qurallar sıpatında úyrenilgen. Al sońǵı ádebiyatlarda anıqlılıq hám anıqsızlıqtıń san hám tartım kategoriyalarınıń formaları menen ańlatılıwı, onıń basqa sóz shaqapları menen baylanısı da úyrenilgen.

Qaraqalpaq til biliminde anıqlılıq hám anıqsızlıq mánige baylanıslı terminler ádebiyatlarda oǵada hár qıylı. Geypara ilimpazlar bul máselelerdi «anıqlılıq hám anıqsızlıq» dep atasa, ekinshi bir izertlewshiler «belgili hám belgisizlik» terminleri menen ataydı. Jalǵawsız formadaǵı kelgen sózlerdi birde iyelik, tabıs seplikleriniń «ashıq» yamasa «jasırın» formaları dese, birde «affikssiz iyelik sepligi» (yamasa tabıs sepligi) yamasa «jalǵawsız iyelik sepligi» terminleri menen ataǵan.

Rus tilinde jazılǵan miynetlerde de bul mánilerdi birde «opredelennost» -

«neoprdelennost», birde «definitivnost» - «infinitivnost», al jalǵawsız formadaǵı seplikler birde «oformlennıy» - «neoformlennıy», birese «affiksalnıy» - «bezaffiksalnıy» terminler menen atalıp júr.

1 Қурбанбаев А.К. К вопросу определенности и неопрделленности в разносистемных языках. –В журн.: Вестник ККАФАН УзССР, № 2, 1987, 71-76-бетлер.

15

Sózdiń morfologiyalıq qurılısı

Sózdiń morfologiyalıq qurılısı tuwralı másele grammatika teoriyasınıń áhmiyetli máseleleriniń biri. Dúńya júzindegi tillerdi morfologiyalıq yamasa tipologiyalıq klassifikaciya boyınsha túbir tiller, flektiv tiller, agglyutinativ tiller

hám inkorporativ tiller dep toparlarǵa bóliw hár túrli tillerdiń qurılısınıń hár túrli bolıwına baylanıslı kelip shıqqan. Hár túrli tillerdegi seslerdiń morfologiyalıq kurılısın salıstırıp tallay otırıp, tillerdiń hár biriniń ózine tán ózgeshelik belgilerin hám ortaq belgilerdi anıqlaw olardıń salıstırmalı tipologiyalıq klassifikaciyasın anıqlaw hám tolıqtırıwǵa járdem etedi. Hár túrli tillerdegi sózlerdiń morfologiyalıq qurılısın, morfemalardıń tábiyatın, xızmeti menen óz-ara baylanısıw hám dizbeklesiw sıpatın izertlep sheshiw tillerdiń morfologiyalıq tiplerin anıqlaw ushın ǵana emes, sonıń menen birge olardıń grammatikaların ilimiy tiykarda durıs izertlew ushın da zárúr.

Sózdiń morfologiyalıq kurılısın durıs tallaw jasaw ushın, eń aldı menen sózdiń qurılısına tikkeley qatnası bar negizgi morfologiyalıq túsiniklerdi aldın ala anıqlap alıw zárúr. Negizgi morfologiyalıq túsiniklerdiń qatarına morfema túsinigi, túbir morfema, affikslik morfema túsinikleri jatadı. Sózler morfologiyalıq qurılısı,

quramı jaǵınan hár túrli boladı: bir morfemadan da (bas, qol), eki morfemadan da (bas-la, qol-la), birneshe morfemadan da (bas-la-w-shı, qol-la-n-ıw-ı) jasala beredi. Sóz quramındaǵı morfemalardıń hár qaysısınıń ózine tán mánisi bar. Mánilik kózqarastan qaraǵanda morfema sózdiń bunnan bılay bóliwge bolmaytuǵın eń kishi mánilik bólegi bolıp sanaladı. Sóz de, morfema da sesten yamasa seslerdiń dizbeginen dúziledi. Ses – tildiń eń kishi birligi. Eger de jeke ses máni menen baylanıssa, yaǵnıy mánilik birlik retinde xızmet atqarsa, onda onıń sóz yamasa affikslik morfema bolǵanı. Mısalı, orıs tilindegi v doroge, o rabote degen sózlerindegi v,o – predlogları da, qaraqalpaq tilindegi ini-m, kiyim-i sózlerindegi - m, -i kómekshi morfemalar. Keltirilgen bul mısallar mániniń seske emes, sózge hám sózdiń mánilik bólshegi – morfemaǵa tán ekenligin dáliylleydi.

Solay etip, morfema degenimiz - tildiń bunnan bılay bóliwge bolmaytuǵın eń kishi mánilik bólegi.

Morfemalar mánisi hám xızmeti jaǵınan hár túrli. Morfemalardıń ishinde negizgi leksikalıq mánini bildiretuǵınları da, grammatikalıq mánini bildiretuǵınları

da bar. Mısalı, tóbeshikke degen sózdiń quramındaǵı tóbe morfeması tiykarǵı leksikalıq mánini bildirse, -shik hám -ke morfemaları grammatikalıq mánilerdi bildiredi. Ulıwma leksikalıq mánini bildiretuǵın morfema túbir morfema dep

ataladı da, grammatikalıq mánini bildiretuǵın morfema affikslik morfema yamasa kómekshi morfema dep ataladı.

Dúńya júzindegi tiller grammatikalıq qurılısı jaǵınan hár túrli. Usıǵan qaray,

ol tillerdegi sózlerdiń morfologiyalıq qurılısı da, sóz qurılısındaǵı túbir morfema menen affikslik morfemalardıń tábiyatı da hár túrli bolıp keledi. Túbir morfemanıń ulıwma leksikalıq mánisi zatlıq máni dep ataladı. Orıs tilindegi pismo, pisat, pismennıy, pisanie degen sózlerdiń quramındaǵı túbir morfema (pis-at) usınday

16

zatlıq mánini bildiredi de, ózliginen jeke qollanıla almay, sóz quramında ǵana qollanıladı. Ayırım túbir morfemalar belgili leksikalıq mánini bildiriwi múmkin. Bunday jaǵdayda zatlıq mánini bildiretuǵın túbir morfema anıq leksikalıq mánini

bildiretuǵın sóz retinde qollanıladı da, zatlıq máni menen anıq leksikalıq máni birbiri menen óz-ara sáykes keledi. Mısalı, orıs tilindegi beg, dar, dom, um degen sózler túbir morfema bolıwı menen birge, leksikalıq mánileri bar jeke sózler retinde de túsiniledi. Demek, orıs tilindegi túbir degen lingvistikalıq túsinik házirgi waqıtta óz aldına jeke mánisi joq pis-(pisat), vej-(vejlivıy) sıyaqlı túbir

morfemalardı da, óz aldına jeke mánisin saqlaǵan beg, dar, dom, um sıyaqlı dórendi emes sózlerdi de qamtıydı.

Túbir sóz benen túbirdiń, tiykar menen sózdiń forması jaǵınan bir-birine

sáykes keliwi, orıs tiline qaraǵanda inglis tili hám túrkiy tillerinde birqansha jiyi ushırasadı. Túrkiy tillerinde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde sózdiń tiykarı bunnan bılay morfemalarǵa bóliwge bolmaytuǵın bir túbirden (jas, qap) ibarat tiykar túrinde de, eki yamasa onnan da kóp morfemadan (jas-lıq, qap-shıq-qa) dúzilgen dórendi tiykar túrinde de ushırasadı. Jeke tiykardan, yamasa jeke túbirdiń ózinen quralǵan sózler túbir sózler dep ataladı, dórendi tiykardan, yamasa túbir menen qosımtanıń qosılıwınan dúzilgen sózler dórendi sózler dep ataladı.

Túrkiy tillerinde sózdiń túbiri yamasa tiykarı belgili bir leksikalıq hám grammatikalıq mánisi bar sóz retinde qollanıladı da, usınıń nátiyjesinde túbir

menen sóz mánisi hám forması jaǵınan bir-biri menen sáykes kele beredi. Mısalı, feyildiń buyrıq meyiliniń 11 bet forması feyildiń hám tiykarı, hám túbiri retinde túsiniledi, hám jeke sóz retinde de qollanıladı. Atlıqlardıń ataw sepliginiń hesh qanday qosımtası joq. Ataw sepligindegi atlıqlar túbir sóz retinde de, tiykar retinde de, sonday-aq jeke sóz retinde de qollanıladı. Demek, jeke sóz retinde qollanıla alıw túrkiy tillerindegi túbirge tán qásiyet. Orıs tilinde kóplegen sózlerdiń

quramında ol sózlerdiń qaysı sóz shaqabına tán ekenligin ajıratatuǵınday grammatikalıq formaları boladı hám bul grammatikalıq formalar sózlerdiń tiykarınan ajıratıp alınǵanda, ol tiykarlar ózliginen jeke sóz retinde qollanıla almaydı. Al, inglis tili menen túrkiy tillerinde sózlerdiń túbiri yamasa tiykarı jeke sózler retinde qollanıla beredi hám olardıń quramında bul sózlerdiń qaysı sóz shaqabına tiyisli ekenligin bildiretuǵın grammatikalıq formalardıń bolıwı shárt emes. Bunı tómendegi mısallardan kóriwge boladı:

knig-a---book---kitap schit-at`---count---oqı bol`sh-oy---big---úlken

Inglis tili menen túrkiy tillerinde túbir sózlerdiń joqarıdaǵı sıyaqlı dara morfemadan quralıwı, sonıń nátiyjesinde olardıń ózleriniń túbirleri hám tiykarları menen sáykes keliwi jiyi ushırasadı. İnglis tili hám túrkiy tillerinde bir morfemadan quralǵan túbir sózlerdiń kóp bolıwın hám usıǵan qaray sóz shaqaplarınıń morfologiyalıq qurılısı jaǵınan bir-birinen ajıratılıwınıń hárdayım shárt emesligin bul tillerge tán ózgeshelik dep biliw kerek.

17

Leksikalıq mánini bildiretuǵın morfema tiykar yamasa túbir morfema dep atalsa, grammatikalıq mánini bildiretuǵın morfema kómekshi yamasa affiks morfema dep ataladı. Tiykar yamasa túbir morfemalarda jeke máni bar. Olar túrkiy tillerinde jeke sóz retinde qollanıla aladı. Al affiks morfemalarda bunday jeke mánilik joq. Sonlıqtan, olar kómekshi morfemalar dep ataladı. Affiks morfemalar tiykarınan sóz quramında qollanıladı. Olar sózden tısqarı hesh qanday máni bildire almaydı. Affiks morfemalar sóz quramında qollanılǵanda ǵana belgili bir mánini bildiredi.

Affiks morfema túbir morfemadan sózlerdiń túrlerin jasawı jaǵınan ajıralıp turadı. Affiks morfemalar sózlerdiń belgili bir shaqabınıń quramında ǵana qollanılsa, túbir morfemalar bir emes, hár túrli sóz shaqaplarına qatnaslı sózlerdiń quramında ǵana ushırasa beredi. Mısalı, bilimnen degen sózdiń quramındaǵı -ım hám -nen affiks morfemaları sózlerdiń atlıq sóz shaqabında ǵana ushırassa, bil degen túbir morfema sózlerdiń tek atlıq sóz shaqabında ǵana emes, al hár túrli sóz shaqaplarında, mısalı feyillerde (bildiriw, biliniw), kelbetliklerde (bilgish, bilimli) ushırasa beredi. Túbir morfemalar hár túrli formalar menen ózgeretuǵın sózlerdiń quramında qollanıla alsa, affiks morfemalar birdey formada ózgeretuǵın sózlerdiń quramında qollanıladı. Biraq affiks morfemalar sózlerdiń belgili bir sóz shaqabına qatnaslı bolıp shekelenip kelse de, túbir morfemaǵa qaraǵanda jiyi qollanıladı. Belgili bir affiks morfema birdey túbir morfemalardıń birneshesine jalǵana berse, belgili bir túbir morfema sanawlı ǵana affiks morfemanı qabıllay aladı. Mısalı, affiks morfemanıń biri – kóplik jalǵawı (-lar/-ler) barlıq atlıq sózlerge jalǵana berse, jer degen túbir morfemaǵa affiks morfemalardıń barlıǵı emes, birneshewi ǵana jalǵana aladı.

Morfemika Morfemika-morfema haqqındaǵı ilim

Til tábiyatı, xızmeti hám qurılısı boyınsha quramalı jámiyetlik-tariyxıy, jámiyetlik-psixikalıq qubılıs bolıp, jámiyette teńi joq qatnas quralı xızmetin atqaradı. Ol jámiyettiń rawajlanıwınıń kórsetkishi, aynası bolıp ta esaplanadı.

Jámiyetlik turmıstaǵı siyasiy, mádeniy, ekonomikalıq ózgerisler tilde óz kórinislerin tabadı. Sonlıqtan til jámiyetlik-tariyxıy qubılıs sıpatında bahalanadı. Til sóylew arqalı kóriniske iye boladı. Al sóylew – psixikalıq qubılıs. Tildiń tábiyiy tárepleri de bar. Óytkeni ol adamnıń sóylew aǵzasınıń (tildiń) xızmeti nátiyjesinde iske asadı. Til jámiyette teńi joq qatnas quralı degen táripte bolsa onıń tiykarǵı qural ekeni, basqa qatnas qurallarınıń (máselen, svetafor, qońıraw, jaqtılıq signalları ) til arqalı jasalǵanı esapǵa alınadı.

Tildiń tábiyatı boyınsha qospalı, quramalı bolıwına baylanıslı ol tariyxıy rawajlanıwlar barısında túrli kóz-qaraslardan úyrenildi, tildi izertlew boyınsha túrli mektepler payda boldı. Olarda til hár qıylı qubılıs sıpatında bahalandı. Bul

haqqında til biliminiń tariyxına baylanıslı ádebiyatlarda jeterli maǵlıwmatlar berilgen.

18

Hár qanday ilim óziniń rawajlanıwınıń túrli basqıshlarında úyreniliwi dáwir talabınan zárúr bolǵan mashqalalarǵa iye bolıwı tábiyiy jaǵday. S.E.Malov, E.D.Polivanov, N.A.Baskakovlar tiykar salǵan qaraqalpaq til bilimi tez pát penen rawajlanıp, XXI ásirdi úlken tabıslar menen kútip alǵanın qaraqalpaq tili boyınsha jazılǵan kóp sanlı sabaqlıqlar, monografiyalar, oqıw qollanbalar, ilimiy grammatikalar, jetilisip shıqqan ilimiy dárejeli qánigeler, sonıń ishinde eki akademiktiń (H.Hamidov, A.Dáwletov) jetilisiwi tolıq tastıyıqlay aladı. Qaraqalpaq til biliminiń fonetika, leksikologiya, morfologiya, sintaksis, til tariyxı, dialektologiya sıyaqlı tarawları ilim sıpatında qáliplesti. Bul tarawlardıń izertlew ob`ektlerine kiretuǵın kóplegen máseleler monografiyalıq planda izertlenip, ózleriniń ilimiy bahasın aldı. Sońǵı dáwirlerde qaraqalpaq til biliminiń morfemika

hám sóz jasalıw qáliplespekte. Biraq olardıń izertlew aspektlerine kiretuǵın máseleler ele tolıq izertlenbey atır. Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı boyınsha bakalavrlar bul taraw máselelerin «Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili» páninde ulıwma kólemde úyrenedi. Al «Lingvistika» (qaraqalpaq tili) boyınsha magistrantlar «Morfemika hám sóz jasalıw» pánin óz aldına ayırıqsha pán sıpatında úyrenedi. Biraq bul boyınsha qaraqalpaq til biliminde ele arnawlı miynetler joq. Tek

A.Bekbergenovtıń 1979-jılı jazǵan «Qaraqalpaq tilinde sózlerdiń jasalıwı», M.Qudaybergenovtıń 2001-jılı «Qaraqalpaq tiliniń morfemikası» miynetleri bar. A.Bekbergenovtıń miynetinde tiykarınan qospa sózler qarastırılǵan, al M.Qudaybergenovtıń miynetinde morfemika máseleleri qısqa qarastırılǵan.

Morfemika - bul sózlerdiń eń kishi mánili bólekleri bolǵan morfemalardı,

olardıń túrlerin, xızmetlerin, mánilerin izertleytuǵın til biliminiń ayrıqsha bir tarawı. Biraq qaraqalpaq til biliminde morfemika máseleleri ele sóz jasalıw hám morfologiya tarawlarınıń ishinde úyrenilip kiyatır. Basqa túrkiy tillerge qaraǵanda, olarda bul baǵdardaǵı izertlew jumısları álle qashan baslanıp, morfemikanıń mektep, orta hám joqarı oqıw orınlarınıń oqıw baǵdarlamalarınan, sabaqlıqlarınan orın alǵanın kóremiz.

Morfemika tarawın til biliminiń ayrıqsha bir tarawı sıpatında úyreniw teoriyalıq jaqtan da, ámeliy jaqtan da úlken áhmiyetke iye. Sonda biz tildiń grammatikalıq qurılısı boyınsha hár tárepleme hám tereń túsiniklerge iye bolamız.

Til birlikleriniń xızmetin, sózlerdiń qurılısın mánili bóleklerdi durıs ajıratıwǵa, til

biliminiń tarawlarınıń izertlew obektilerin durıs anıqlawǵa múmkinshilik alamız. Qaraqalpaq til biliminiń sóz jasalıw tarawı belgili dárejede qáliplesti degen

juwmaq shıǵarıw múmkin. Degen menen ayırım miynetlerde ele sóz jasalıw máselelerin morfologiya tarawında qarastırıw jaǵdayları ushırasıp turadı. Sóz jasalıw – til biliminiń óz aldına ayırıqsha bir tarawı. Túrkiy tiller boyınsha sońǵı dáwirlerde jazılıp atırǵan sabaqlıqlar menen grammatikalardı oqıǵanımızda dáslep morfemika, soń sóz jasalıw, onnan keyin morfologiya hám sońında sintaksis tarawları máseleleri berilgenin kóremiz.

Morfemika-sózleriniń eń kishi mánili bólekleri bolǵan morfema, onıń túrleri, mánileri, xızmetleri, óz-ara baylanısı haqqındaǵı ilim bolıp esaplanadı. Morfemika

19

tarawınıń payda bolıwı morfema túsinigi menen baylanıslı. Morfema túsinigi menen atamasın ilimge kirgizgen ilimpaz Boduen de Kurtene bolıp esaplanadı. Onıń pikirinshe, bul atamanı artıqsha dep esaplaw ulıwmalastırıwshı «daraq» atamasın artıqsha dep esaplawdıń dál ózi bolıp, «emen», «qayıń» , «arsha» sıyaqlı jeke atamalar menen shekleniwge alıp keledi. Demek, morfema ulıwmalastırıwshı sıpatqa iye til birligi bolıp, túbir menen qosımtalardı bir birlikke jámlestiredi. Mısal

ushın tereklik, balıqshı, aqıllılıq sózlerin alıp qarayıq. Bundaǵı birinshi sóz eki morfemalı (terek-lik), ekinshi sóz de eki morfemalı (balıq-shı), al úshinshi sóz úsh morfemalı (aqıl-lı-lıq) bolıp esaplanadı.

Kópshilik ádebiyatlarda morfema ataması morf atamasınıń ornında da qollanılıp kiyatır. Haqıyqatında, sózdiń eń kishi mánili bólekleri - bular morflar.

Morflar túrli variantlarǵa, sózdiń quramında qollanılǵanda hár qıylı seslik ózgerislerge iye boladı. Máselen, ma, me, ba, be, pa, pe altı túrli kóriniske iye. Bular morfemika iliminde morftıń reńkileri dep ataladı. Morflar forması hám seslik qurılısı jaǵınan ózgerislerge de ushırawı múmkin. Máselen, ek túbir morfemasına

dawıslı sesten baslanǵan qosımta qosılǵanda túbirdegi k dawıssızı g dawıssızına aylanadı: ekegin kómekshi morfemalarda da usınday seslik ózgerisler ushırasadı. Mısalı: doslıq-doslıǵı, kúndelik-kúndeligi, baslıq-baslıǵı Bular morftıń variantları dep ataladı. Morfema - usı morftıń reńkileri menen morftıń variantlarınıń ulıwma ataması. Biraq ta joqarıda aytqanımızday, morf atamasınıń, onıń reńkileriniń hám variantlarınıń ataması ornına ádebiyatlarda kóbirek morfema ataması qollanılıp júr. Bul qollanbada da morf atamasınıń da ornına morfema ataması qollanıldı.

Morfema - sesten keyin turatuǵın semantikalıq - morfologiyalıq birlik. Ol

payda bolǵannan baslap birden qollanılıp kete bergen joq. Sózdi eń tiykarǵı til birligi sıpatında qaraw morfemanıń tildegi ornına onsha áhmiyet bermewge alıp keldi. Tek XX ásirdiń 40-jıllarınan baslap tilge semantika-strukturalıq kóz-qarastan qaraw sebepli morfemikanıń til biliminiń ayrıqsha bir tarawı ekenligi aytılıp, onıń

birligi bolǵan morfemanıń tábiyatın anıqlawǵa itibar berildi. 1970-jıllardan baslap morfemanı úyreniwge ayırıqsha dıqqat awdardı. Tilekke qarsı, qaraqalpaq til biliminde morfemika máseleleri ele arnawlı izertlenbedi.

Sózlerdiń qurılısındaǵı barlıq morfemalar birdey máni ańlatpaydı. Olardıń birewleri leksikalıq máni ańlaca, ekinshileri tek grammatikalıq máni ańlatıw menen sheklenedi. Usı ózgesheligine qaray morfemalar eki túrge bólinedi: túbir morfemalar hám affiks morfemalar.

Túbir morfemalar menen affiks morfemalar arasındaǵı tiykarǵı ózgeshelik olardıń mánisinde bolıp, túbir morfemalar leksikalıq máni, al affiks morfemalar grammatikalıq máni ańlatadı. Ekinshiden, túbir morfemalar qollanıwı boyınsha erkin bolıp, olar bólek turıp ta, kómekshi morfemalardı qabıllap ta qollanıladı. Al affiks morfemalar bólek turıp qollanılmaydı, tek túbir morfemalar menen kelip sóz jasaw, forma jasaw yamasa sóz ózgertiw sıyaqlı grammatikalıq xızmetlerdi atqaradı.

Sózlerdi morfemalarǵa ajıratqanda morfemalar arasındaǵı semantikalıq baylanıstı esapqa alıw kerek. Máselen, balıqshılıq sózi úsh morfemadan ibarat: balıq-shı-lıq. Al adamgershilik sózi eki morfemadan ibarat: adam-gershilik. Sebebi

20