Qaraqalpaq tiliniń teoriyalıq grammatikası

Ózbek til biliminde de tekstti úyreniw ótken ásirdiń 80-jıllarınan baslandı. 1980-jılı Tashkentte ótkerilgen tyurkologlardıń Pútkil Awqamlıq

konferenciyasında Ǵ.Abdiraxmanov «Tekst teoriyası» degen temada bayanat penen baslaǵan is, búgin ózbek til biliminiń «Matn tilshunosligi» tarawınıń qáliplesiwine alıp keldi. Tekst ózbek tili materialları tiykarında N.Turniyazov, B.Yoldashev, B.Orınbaev, E.Qılıshev, M.Hakimov, N.Uluqov, A.Mamajanov, M.Yóldashev miynetlerinde hár tárepleme úyrenildi.

Qaraqalpaq til biliminde tekst ele arnawlı izertlewdiń obekti bolǵan joq. 1992jılı jarıq kórgen akademiyalıq ilimiy grammatikada da tekst uluwma sóz etilmedi. Biraq onda: «…biziń sóylewimizdiń yamasa pikir alısıwımızdıń ózi izbe-iz belgili bir logikalıq tártipte qurılǵan gáplerdiń jáminen dúziledi. Sóylesiwimiz uzaq yamasa qısqa bolıp keledi. Eger de sóylesiwimiz uzaq bolsa, ol bir neshe gáplerden, al qısqa bolsa, ol az sandaǵı gáplerden turadı»1 -degen pikir aytılǵan.1996-jılı joqarı oqıw orınlarınıń qaraqalpaq tili hám ádebiyatı bóliminiń studentlerine arnalǵan sabaqlıqta2 tekst sintaksistiń joqarı birligi ekeni, onıń gápten

ayırmashılıǵı haqqında qısqasha túsinik berilgen.

Tekstke toqtamastan aldın til hám sóylew, til birligi hám sóylew birligi máselelerine anıqlıq kiritiwge talap etiledi.

Shveycariyalı belgili ilimpaz Ferdinand de Sossyur tildiń quramalı sistema ekenin birinshilerden bolıp ilimiy jaqtan dálillep bergen edi. Onıń lingvistikalıq

kózqarasındaǵı taǵı bir áhmiyetli másele «til hám sóylew» dixotomiyası bolıp esaplanadı. Ol til hám sóylewdi tek bir-biri menen tıǵız baylanıslı qubılıslar sıpatında ǵana emes, al bir-birine qarama - qarsı qubılıslar sıpatında da túsindiredi. Olardıń óz ara tıǵız baylanısı tilsiz sóylewdiń hám kerisinshe sóylewsiz tildiń payda bola almawında kórinedi. Sonıń menen birge til menen sóylewdiń qaramaqarsılıǵı tildiń ulumalıǵında, jámiyet aǵzalarınıń sanasında tayar, májbúriy bolıwında, al sóylewdiń jekeliginde, fizikalıq formaǵa iye bolıwında kórinedi.

Usıǵan sáykes til birligi hám sóylew birligi túsinikleri kelip shıǵadı. Til birliklerine tómendegidey talaplar qoyıladı: birinshiden, tómengi basqısh birlikleri joqarı basqısh birlikleriniń jasalıwında qatnasıwı kerek; ekinshiden, tómengi basqısh birliginde payda bolǵan omonimiya qubılısı joqarı basqıshta qollanılǵanda saplastırılıwı tiyis; úshinshiden, sóylew hám til kórinislerine iye bolıwı tiyis; tórtinshiden, olar hámme tiller ushın bir qıylı, universal bolıwı kerek.

Til birliklerine fonema, morfema, leksema, qálip (model), al olardıń sóylewdegi kórinisleri ses, morf, sóz, sóz dizbegi, gáp, tekst boladı.

Tekst ayırıqsha sóylew birligi, tekst lingvistikası dep atalatuǵın tarawdıń tiykarǵı obekti bolıp esaplanadı. Tekstke berilgen anıqlamalar hár qıylı. Máselen, rus til biliminde tekstti arnawlı izertlegen I. Galperin teksttiń qanday da juwmaqlanǵan xabardı bildiretuǵını, ádebiy tilde qáliplesken xabardı bildiriwdiń

141

sıpatlanatuǵın birlik ekenin, onıń maǵluwmat beriw, bóliniw, kogeziya, kontinium, bólekler avtosemantiyası, retrospekciya hám prospekciya, modallıq, integraciya hám tamamlanǵanlıq sıyaqlı segiz kategoriyasın kórsetedi.1 E.Qilishev: «Tekst hámme elementleri óz ara tıǵız baylanısta bolǵan hám avtor kóz-qarasınan belgili bir maqsetke baǵdarlanǵan nominativlik-estetikalıq xabardı ańlatıwshı qospalı qurılma»,- dep anıqlama beredi.2

Anıqlamalar teksttiń kóbirek qaysı tárepine dıqqat awdarıwǵa baylanıslı. Tekst sóylew procesiniń ónimi bolıp, juwmaqlanǵan oy-pikirdi bildiretuǵın birlik. Ol úzil-kesil tamamlanǵan oydı bildiredi. Biz joqarıda gáp te tamamlanǵan oypikirdi bildiredi degen edik. Tekstti juwmaqlanǵan oydı bildiretuǵın sintaksislik birlik dep esaplaw múmkin. Sonda tamamlanǵanlıq gápke, juwmaqlanǵanlıq tekstke tán belgi boladı.

Tekst - óz ara tıǵız baylanıslı pikirler jıyındısı. I. Galperin tárepinen kórsetilgen grammatikalıq kategoriyaları arqalı tekst júzege shıǵadı. Onıń maǵluwmat beriw kategoriyası tábiyattı, qubılıstı, is-háreketti ańlatıw, olar boyınsha pikirlewdi ańlatadı. Integraciya kategoriyası tekst birlikleri arasındaǵı baylanıs, ǵárezlilik degen qatnaslardı ańlatadı. Retrospekciya kategoriyası bildirilip atırǵan waqıya hám qubılıslardıń izbe-iz bayanlanıwın bildiredi. Kogeziya kategoriyası tekst bólimleri arasındaǵı baylanıslardıń leksikalıq, grammatikalıq hám semantikalıq qurallar menen ámelge asırılıwın ańlatadı.

Teksttiń dúzilisi hám komponentleri. Tekst anlatılıw formasına, mazmunına hám grammatikasına ajıraladı. Ańlatılıw forması degende tekstlerdiń seslerden dúziliwi hám belgili bir melodikalıq pauza menen ajıralıp turıwı túsiniledi. Teksttiń

mazmunı degende hár qanday tekst tiykarındaǵı xabar túsiniledi. Teksttiń bul eki tárepi (ańlatılıw forması hám mazmunı) bir-biri menen tıǵız baylanıp, bir-birin payda etedi. Olardı bir-birinen ajıratıwǵa bolmaydı. Al grammatikası degende tekstti dúziwshi birliklerdiń, yaǵnıy gáplerdiń bir-biri menen baylanısıw quralları túsiniledi.

Teksttiń pútinligin támiyinleytuǵın nárse onıń tiykarında turǵan ideya bolıp esaplanadı. Bunı makrotema dep belgilew múmkin. Makrotemalar bir qansha mikrtemalardan dúziledi. Mikrotemalar gápler yamasa olardıń dizbeginen dúziledi. Olar teksttiń tiykarǵı ideyası arqalı bir-biri menen baylanısqan boladı. Tekstti dúziwshi birlikler arasındaǵı baylanıs presuppoziciya hám implikaciya sıyaqlı qatnaslar arqalı iske asadı. Hár bir jańa gáp aldıńǵı gápti tolıqtırıp hám jańa gáptiń payda bolıwına tiykar jaratadı. Bul qubılıs presuppoziciya yamasa implikaciya dep ataladı.

Tekst bir sózden, sóz dizbeginen, bir gápten turıwı múmkin. Eger tekst bir sózden tursa, ol bir komponentli tekst dep ataladı. Buǵan kórkem shıǵarmalardıń atları mısal bola aladı: «Táǵdir», «Xalqabad», «Qaraqalpaqnama», «Túlkishek»,

1 Галперин И. Текст как обйект лингвистишеского исследования. -М., «Наука», 1981, 20-бет 2 Қилишев Е. Матннинг лингвистик таҳлили. -Бухара, 2000, 5-бет.

142

«Balam» Sóz dizbekleri arqalı bildirilgen tekstler eki komponentli hám kóp komponentli tekstlerge bólinedi. Eki komponentli tekstlerge «Duzlı samallar»,

«Jetimniń júregi», «Jarǵanat penen aytıs», «Altın júzik» mısal bola aladı. Kóp komponentli tekstlerge «O dúnyadaǵı atama xatlar», «Jeti jurtqa sayaxat»,

«Teńizdi toltırǵan egiz batırlar» mısal boladı. Demek, sóz dizbeklerinen bolǵan eki hám kóp komponentli tekstler kórkem shıǵarmalardıń atamaları boladı.

Gáp arqalı bildiriletuǵın tekstlerge tómendegiler mısal boladı: «Ózbekistan – keleshegi ullı mámleket», «Aral jasawı tiyis», «Bul dúnyanıń kórki – adam balası», «Perzent – shańaraq quwanıshı» Bular bir komponentli tekstler. Sebebi teksttiń ishindegi gáp bir komponent dep sanaladı.

Ádette úlken tekstler bir neshe gáplerden dúziledi. Sonlıqtan gáp teksttiń tiykarǵı komponenti bolıp esaplanadı. «Jaqsı menen jaman adamdı bil, ekewine de doslıq qıl, jaqsılarǵa kewil menen, jamanlarǵa til ushı menen doslıq qıl. Sonıń menen bul eki taypa saǵan doslıq penen qaraydı, sebebi adamnıń qájeti tek dosqa ǵana túspeydi, adamnıń jumısı zárúrlikten jamanlarǵa da túsip qalatuǵın waqıt bolıp qaladı. Demek, bul eki taypanıń da doslıǵın ózińe qaratıp al» («Qawısnama»). Bul keltirilgen tekst úsh komponentli dep esaplanadı. Teksttegi gápler mazmunlıq hám sintaksislik jaqtan tıǵız baylanıslı. Usı ózgesheligin esapqa alıp ayırım ilimpazlar tekstti «baylanıslı sóylew» dep te ataydı.

Teksttiń komponentlerin baylanıstırıwshı qurallar. Tekst komponentleri bir-biri menen qalay baylanısadı?-degen orınlı soraw payda boladı. Qaraqalpaq tilinde tekstti qurawshı birlikler bir-biri menen tiykarınan tómendegidey qurallar arqalı baylanısadı: 1. Leksikalıq tákirar. 2. Sinonimlik qatnas. 3. Almasıqlar. 4.

Kiris gáp hám kiris aǵzalar. 5. Dánekerler.

Tekst komponentleri leksikalıq tákirar arqalı baylanısqanda belgili bir sóz olardıń eki yamasa bir neshshesinde qaytalanadı: Burınǵı ótken zamanda bir bay balasın mektepke beredi. Bir jarlı da balasın mektepke beredi. Eki bala mektepte oqıp júre beripti. Bir kúnleri jarlınıń balası baydıń balasınan sabaqtan ozıp ketipti. Baydıń balası awırǵan adamǵa usap úyine barıp jatıp qaladı («Bay balası menen jarlı balası» erteginen).

Keltirilgen tekstte 5 gáp bar. Bul 5 gápte bala, mektep sózleri leksikalıq tákirar bolıp, olar gáplerdi bir-biri menen baylanıstırıwǵa xızmet etip tur.

Tekst komponentleriniń sintaksislik baylanısında sinonim sózler de úlken xızmet atqaradı. Bunda bir komponenttiń qurılısında kelgen belgili bir sózdiń ekinshi, úshinshi komponentlerde sinonimleri yamasa sinonim mánili elementleri qatnasıp, olar arqalı tekst komponentleriniń sintaksislik baylanısları qáliplesedi.

Mısalı: Biz tábiyǵıy ashshı ses, shawqımlardı jaqsı esitemiz. Óytkeni bul dawıslar qulaǵımız arqalı qabıllanadı. Kóshede ızǵıp ótip atırǵan mashinalardıń dawısı, shinalardıń asfalttqa ısqılanıwları, muzıkalardıń qanarınan asıp tógilgen artıq shuwıldıları miyimizge balǵa bolıp urıldı (S.Ismaylov «Bizler bir úyde jasaymız»).

Demek, bul keltirilgen tekstte ses, shawqım, dawıs, ısqılanıw, shuwıldı sózleri arasında sinonimiyalıq qatnas bolıp, olar gáplerdi bir-biri menen baylanıstırıwǵa

143

sebepshi bolıp tur. Bul tekstte tek sinonimler ǵana emes, ekinshi gáp penen úshinshi gápti baylanıstırıwǵa óytkeni dánekeri de qatnasqan.

Kiris sózler tekttiń komponentlerin baylanıstırıw xızmetin de atqaradı. Kiris aǵzalar, tiykarınan sóylewshiniń ózi bildirgen pikirdegi xabarǵa hár qıylı qatnasların ańlatadı. Sonıń menen bir qatar, ol gáplerdi de bir-biri menen baylanıstıratuǵın xızmette dıqqattan shette qaldı. Ásirese, kiris aǵza xızmetinde kelgen modal sózlerdiń gáp komponentlerin baylanıstırıw xızmeti ayırıqsha kózge taslanadı: Birinshiden, másirip ketkenlikten usılardıń ózin tutıw qıyın boldı, ekinshiden, Esbergen bulardıń on segizge shıqqanına isengisi kelmey pısıǵına júrdi (SH.Seytov «Xalqabad»). Jámiyettiń bir orında uzaq waqıt toqtap qalıwın ullı okeanda júzip kiyatırıp toqtap qalǵan paroxodqa megzecek, ondaǵı pútkil ekipajdı

júrip kiyatırǵanımızǵa, joqarı tezlikte zuwlap kiyatırǵanımızǵa isendiriwge háreket etiwimizge tuwra keledi. Mine, bul minnetti kapitan atqaradı. Áytewir, aldımızda jetiwimizge tiyis mánzilimiz bar ekenin, oǵan jetetuǵınımızǵa úmitlenemiz. Aqırı, ekipajdı usılay isendirgen-dá (S.Ismaylov «Bizler bir úyde jasaymız»).

Teksttiń qurılısındaǵı gáplerdi bir-biri menen baylanıstırıwda eń kóp qollanılatuǵın qurallarǵa almasıqlar kiredi. Bunday xızmetti atqarıwına almasıqlardıń atlıq, kelbetlik, sanlıq, ráwish, feyillerdiń ornına qollanıla alıwı sebep boladı. Mısalı: Jiyrenshe sheshen Jánibek xan menen birge júredi eken. Ol xanǵa jaǵıp, abırayı da joqarılaptı. Bunı xannıń wázirleri jaqtırmaptı. Olar

Jiyrensheniń abırayınıń ósiwinen qorqıp, onı xanǵa jamanlap óltirmekshi bolıptı. Biraq xan Jiyrensheni óltireyin dese ayıbın taba almaptı («Jánibek xan hám Jiyrenshe sheshen» erteginen). Demek, mısallardan kórinip turǵanınday birinshi gáp penen ekinshi gápti ol, ekinshi gáp penen úshinshi gápti bunı, úshinshi gáp penen tórtinshi gápti olar almasıqları baylanıstırıp tur. Házirgi qaraqalpaq tilinde almasıqlar tekst komponentlerin baylanıstırıwda eń jiyi qollanılatuǵın qural bolıp esaplanadı.

Dánekerler tek gáp qurılısındaǵı birgelkili aǵzalar menen qospa gáplerdiń sıńarların baylanıstırıp qoymastan, olar teksttiń komponentlerin de baylanıstırıw xızmetin atqaradı: Usı kúnnen baslap meniń de jasaǵım kelmedi. Ózimdi talay márte biyikten taslap óliwdi oyladım. Liykin kindik tusıma baylap alǵan bir qısım topıraq meniń ómirimdi uzayta berdi de, Iran shegarasına jaqın tawlı bir awılǵa alıp keldi. Biraq shegaradan ótiw hesh múmkinshiligi bolmadı (S.Jumaǵulov «Bir qısım topıraq»).

Dánekerler tekste bir waqıtta abzaclardıń semantikalıq hám sintaksislik baylanısların támiyinlewshi qural xızmetin de qosa atqaradı.

Jumamurat kelinshegi menen bes-altı jıldan beri áneydey bolıp ómir súredi. Tórt bólme jayı, eki balası, úyleri de tap-taza, tap-tuynaqtay. Balaları da ózli-ózi ájúk-gújik bolıp Jumamurattıń gazeta-jurnal oqıp, dem alıwına kesent bermeydi. Kelinsheginiń bolsa jıńq etip sesti shıqpas.

144

Biraq… biraq, bulardıń bári Jumamurat ushın qádimgi bolıwǵa tiyisli, onsha áhmiyeti joq, dártke aspaytuǵın nárseler (G.Esemuratova «Jumamurat qayqı»).

Dúnya-malsızlıqtan jarlı bolsań da, aqılǵa bay bolıwǵa háreket qıl, sebebi dúnya-mal menen bay bolǵannan góre, aqılǵa bay bolǵan jaqsıraq: aqıl menen dúnya-mal tabıwǵa boladı, biraq dúnya-mal menen aqıl tawıp bolmaydı. Ańqaw,

nadan tez kámbaǵallasadı, biraq manna nárseni bilgil: aqıl – ol urı alıp kete almas, otta janbas, suwda batpasbir qımbat bahalı nárse nársedur.

Eger aqılıń bolsa, óner úyren, sebebi ónersiz aqıl – lipassız tán yaki bet-álpeti joq Adam sıyaqlı. Bilim bul aqıl belgisi degen ekenler («Qabusnama»).

Qaraqalpaq tilinde bulardan basqa da tekst komponentlerin baylanıstırıwda ataw hám infinitiv gápler, feyil formaları, waqıt hám orın mánisin bildiriwshi qurallar qatnasadı. Mısallar:

1. Qıs ayı. Páskeltek ójire. Bala menen anası ekewǵanası shúńkildesip otır. Ómirbektiń hayalında burınǵıday pát joq (G.Esemuratova «Bir shańaraq waqıyası»).

2. Irannıń bir awılına kelip, kishkene bir góne ılashıqtı panaladıq ta sońınan ne qılarımızdı bilmedik. Qaltamızda bir teńgemiz joq. Jergilikli tildi jáne bilmeymiz. Qattı qıynaldıq. Ákem biyshara tek mańlayına urıp «nege keldim bul

jaqqa, ana jurtımdı taslap» dep kúndiz-túni jılaw menen boldı (S. Jumaǵulov «Bir qısım topıraq»).

3. Solay etip, Tóresh aǵa 1983-jılı sol instituttan húrmetli dem alısqa shıǵıp elge oraldı. 1984-jıldan baslap Ózbekstan Ilimler Akademiyasınıń Qaraqalpaqstan bóliminde iskusstvo tanıw sektorında aǵa ilimiy xızmetker bolıp isledi. 1995-jıldan baslap húrmetli dem alısqa ketti (G.E.).

Álbette, qaraqalpaq tilinde tekst komponentlerin baylanıstırıwda bulardan basqa da qurallar xızmet etedi. Olar ele arnawlı izertlenbegeni ushın biz tek eń

baslı qurallarǵa ǵana toqtap óttik.

Teksttiń túrleri. Tekst quramalı birlik bolıp, onı hár qıylı belgilerin esapqa alıp kóp túrlerge hám tiplerge bóliw múmkin. Eń dáslep tekst kólemi hám mazmunı boyınsha eki tipke bólinedi: 1) kólem belgisine qaray tekst tipleri; 2) ańlatılıw maqseti hám mazmunlıq belgisine qaray tekst tipleri.

Kólem belgisine qaray tekst makrotekst hám mikrotekst bolıp eki túrge ajıraladı. Makrotekstke povest, roman, trilogiya, dástan, poema kiredi.

Mikrotekstke telegramma, maǵlıwmatnama, arza, isenim xat, daǵaza, kishi xabarlar kiredi.

Makrotekst keń kólemdegi waqıyalardı sáwlelendiriw zárúrligi tiykarında júzege shıǵadı. Makrotekst mikrotekstlerden payda boladı. Eń kishi pútinlik abzacqa, eń úlken pútinlik bab hám bólimlerge sáykes keledi. Bunday tekst qurılısında epigraf, sóz bası (alǵı sóz), epilog sıyaqlı qosımsha bólimler de bolıwı múmkin.

Mikrotekst kishi mazmundı qamtıytuǵın bir gápten yamasa bir neshe gápten quralatuǵın pútinlik bolıp, dánekerler, sintaksislik qurallar arqalı baylanısadı.

145

Ańlatılıw maqseti hám mazmunına qaray olar bir neshe túrlerge bólinedi. Máselen, súwretlew mazmunǵa iye tekst, túsindirme mazmunlı tekst, didaktikalıq tekst, xabar mazmunlı tekst, buyrıq mazmunlı tekst

Adamlar bir-biri menen pikir alısqanda, sóyleskende yamasa jazǵanda zárúrlikke qaray túrli tekst tiplerinen paydalanadı. Bazda basımızdan ótken waqıyanı yamasa ózimiz guwa bolǵan waqıyalardı kimge bolsa da aytıp beremiz yamasa jazamız. Ayırım pikirlerdi túrli faktler járdeminde tusindiriwge háreket etemiz yamasa birewge aqıl-násiyat beremiz. Adamlar arasındaǵı pikir alısıw maqseti hám mazmunı til stillerinde túrlishe kórinislerge iye boladı. Usıǵan sáykes tekstler de bul belgisi boyınsha hár qıylı boladı. Máselen, ilimiy stilde bayanlanǵan tekstlerdiń ózin mazmunı hám maqsetine qaray bir neshe túrlerge bóliw múmkin.

Rus tilindegi tekstlerdi jaratılıw maqsetine qaray Yu.V.Rojdestvenskiy tómendegidey túrlerge bólgen: awızeki tekst, jazba (qoljazba) tekst, baspa tekst hám kópshilik kommunikaciyalıq tekst.1

Awızeki tekstlerdiń ózi bir neshe túrlerge ajıraladı: monolog – dialog tekst, qarapayım sóylesiw teksti, folklorlıq tekst.

Jazba tekst tórt túrge bólinedi: epigrafikalıq, sfragistlik, numezmatikalıq hám paleografikalıq tekstler.

Epigrafikalıq tekstlerge qıstırmalı - kórgizbe jazba tekstler: Berdaq atındaǵı

Qaraqalpaq mámleketlik universiteti, Aeroport, Mádeniyat sarayı, 1-sanlı emlewxana kiredi. Sonday-aq qulpı taslardaǵı jazıwlar da usı túrge kiredi.

Sfragistlik tekstlerge mórlerge jazılǵan jazıwlar kiredi. Mórler uzaq tariyxqa iye. Olar hújjetlerdiń durıslıǵın tastıyıqlaw ushın payda bolǵan. Házirgi waqıtta hár bir shólkem, mekeme, oqıw orınları óz mórlerine iye. Olarda sáykes orınnıń atın bildiretuǵın tekstler jazıladı. Mısalı, Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti oqıw-metodikalıq basqarması, Ózbekstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi Ájiniyaz atındaǵı Nókis pedagogikalıq institutı.

Numezmatikalıq tekstlerge pullarǵa jazılǵan, olardıń muǵdarın bildiretuǵın sózler kiredi: bir som, pyat rubley, bir mıń som, Ózbekstan somı respublika territoriyasında hámme tólewler ushın óz muǵdarı boyınsha qabıl etiliwi shárt hám t.b.

Paleografikalıq tekstlerge xat, hújjet, dóretiwshilik shıǵarmalardıń tekstleri kiredi.

Baspa tekstler qoljazba tekstlerdiń haqıyqıy kórinisi bolıp, olar ádebiy hám ilimiy tekstlerge bólinedi.

Kópshilik kommunikaciyalıq tekstlerge radio, televidenie, gazeta, jurnallardaǵı kópshilikke arnalǵan waqıya hám qubılıslar haqqında sońǵı jańalıqlardı sáwlelendiretuǵın tekstler kiredi. Bul teksttiń quralları radio, televidenie, gazeta, jurnallar bolıp esaplanadı.

1 Rojdestvensiy Yu.V. Vvedenie v obshii filologiyi. -M., 1929.

146

Solay etip, tekst pútin bir sistema bolıp, qospalı hám quramalı dúziliske iye sintaksislik birlik. Tekstti hár tárepleme úyreniw teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye. Bul arqalı sóylew hám jazıw mádeniyatınıń rawajlanıwına erisemiz.

Ádebiyatlar:

1.Peshkovskiy A.M. Russkiy sintaksis v naushnom osveshenii. -M.,1956

2.Galperin I.R. Tekst kak obekt lingvisticheskogo issledovaniya. -M., 1981

3.Turniyazov N. Matn lingvistikasi. -Samarkand, 2003

4.Qilishev E. Matnning lingvistik tahlili. -Buxoro, 2000

5.Mamajonov A. Tekst lingvistikasi. -Toshkent, 1989

6.Turniyazov N., Yoldoshev B. Matn tilshunosligi. -Samarkand, 2006

7.Yoldoshev M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari. - Toshkent, «Fan», 2007

8.Rojdestvenskiy Yu.V. Vvedenie v obshiyu filologi. -M., 1929

147

ÁDEBIYATLAR:

1.Abdullaev A.Z. Slojnopodchinennoe predlojenie v sovremennom azerbaydjanskom yazıke, avtoref. dokt. diss., -Baku, 1963.

2.Admoni V.G. Razvitie strukturı predlojeniya v period formirovaniya nemetskogo natsionalnogo yazıka. -L, 1966.

3.Aleksandrov N.M. Problema vtorostepennıx chlenov predlojeniya v russkom yazıke. «Uchenıe zapiski Leningradskogo pedinstituta im. Gertsena», 1963, № 236.

4.Amanjolov S.A. Qazaq tili g’ılmi sintaksisinin’ qısqasha kursı. -Almatı, 1950.

5.Arutyunova N.D. O nominativnom aspekte predlojeniya. «Voprosı yazıkoznaniya», 1971, № 6.

6.Axmanova O.S., Mikazlyan G.B. Sovremennıe sintaksicheskie teorii. İzd. MTU, 1963.

7.Balaqaev M., Qordabaev T. Qazirgi qazaq tili (sintaksis), -Almatı, 1971.

8.Barxudarov L.S. Struktura prostogo predlojeniya sovremennogo angliyskogo yazıka. İzd. «Vısshaya shkola», -M., 1966.

9.Baskakov N.A. Predlojenie i slovosochetanie v tyurkskix yazıkax. Sb. «Voprosı sostavleniya opisatelnıx grammatik», -M.,1961.

10.Bobıreva M.M. O tipologii predlojenii v sovremennom frantsuzskom yazıke. -M.,1964.

11.Vasilenko İ.A. Problema slojnogo predlojeniya v nauke o russkom yazıke. Sb. «Mısli o sovremennom russkom yazıke», -M., 1969.

12.Vinogradov V.V. Osnovnıe voprosı sintaksisa predlojeniya (na materiale russkogo yazıka). Sb. «Voprosı grammaticheskogo stroya», -M., 1955.

13.Gadjieva N.Z. Agglyutinatsiya kak opredelyayushiy faktor razvitiya sintaksicheskoy strukturı tyurkskix yazıkov. «Problemı yazıkoznaniya». Doklad i soobsheniya sovetskix uchenıx na X Mejdunarodnom kongresse lingvistov (-Buxarest, 28, VIII – 2. IX. 1967).

14.Grammatika sovremennogo russkogo literaturnogo yazıka. İzd. «Nauka», -M., 1970, str. 541-549, 652-663, 682-683, 736-741.

15.Jubanov Q. Qazaq tili jo’nindegi izertlewler. -Almatı, 1966.

16.Jienbaev S.S. O.klassifikatsii slojnıx predlojeniy v kazaxskom yazıke. «İzvestiya AN KazSSR», seriya filologii, -Alma-Ata, 1954, vıp.II.

17.Kartsevskiy S.O. Bessoyuzie i podchinenie v russkom yazıke. «Voprosı yazıkoznaniya», 1961, № 2.

18.Korushelnitskaya. K voprosu o smıslovom chlenenii predlojeniya. «Voprosı yazıkoznaniya», 1956, № 5.

19.Kurilovich E., Ocherki po lingvistike. -M., 1962.

20.Lapteva O.A. nereshennıe voprosı teorii aktualnogo chleneniya. «Voprosı yazıkoznaniya», 1972, № 2.

21.Lomtev T.P. Osnovı sintaksisa sovremennogo russkogo yazıka. -M., 1958.

22.Lomtev T.P. Strukturı predlojeniya kak vırajeniya otnosheniy mejdu predikatnımi predmetami. «Problemı yazıkoznaniya». Dokladı i soobsheniya sovetskix uchenıx na X Mejdunarodnom kongresse lingvistov (-Buxarest, 28, VIII – 2. IX. 1967).

23.Maksimov L.Yu. Slojnopodchinennoe predlojeniya v ryadu drugix sintaksicheskix edinets. Sb. «Mısli o sovremennom russkom yazıke», M.,1969.

24.Nikolaeva T.M. Aktualnoe chlenenie – kategoriya grammatiki. «Voprosı yazıkoznaniya», 1972, № 2.

25.Melnichuk A.S. Aspektı obshey teorii predlojeniya kak edinitsı rechi. «Problemı yazıkoznaniya». Dokladı i soobsheniya sovetskix uchenıx na X Mejdunarodnom kongresse lingvistov (-Buxarest, 28, VIII – 2. IX. 1967).

26.Meshaninov İ.İ. Strukturı predlojeniya. -M.-L., 1963.

27.Panfilov V.Z. Grammatika i logika. -M-L., 1963.

28.Panfilov V.Z. Vzaimootnoshenie yazıka i mıshleniya. -M., 1971.

29.Peshkovskiy A.M. Russkiy sintaksis v nauchnom osveshenii. İzd. 7. -M., 1956.

148

30.Pospelov N.S. O grammaticheskoy prirode slojnogo predlojeniya. Sb. «Voprosı sintaksisa sovremennogo russkogo yazıka», -M.,1950.

31.Pospelov N.S. Slojnoe sintaksicheskoe tseloe i osnovnıe osobennosti ego strukturı. «Dokladı i soobsheniya İnstituta yazıkoznaniya», 1948, vıp. 2.

32.Pumpyanskiy A.L. O logika-grammaticheskoy chlenenii predlojeniya. «Voprosı yazıkoznaniya», 1972, № 2.

33.Sauranbaev N.T. Qazaq tilindegi qurmalas so’ylemder ju’yesi. -Almatı, 1948.

34.Sevortyan E.V. Struktura prostogo predlojeniya v tyurkskix yazıkax. «Trudı instituta yazıka literaturı An. Kirg. SSR.», -Frunze, 1956, vıp. 6.

36.Sevortyan E.V. O nekotorıx voprosax strukturı slojnopodchinennogo predlojeniya v tyurkskix yazıkax. «İssledovaniya po sravnitelnoy grammatike tyurkskix yazıkov», ch.III, sintaksis, -M., 1961.

37.Sevortyan E.V. O nekotorıx voprosax strukturı predlojeniya v tyurkskix yazıkax. «İssledovaniya po sravnitelnoy grammatike tyurkskix yazıkov», ch.III, sintaksis, -M., 1961.

38.Smirnitskiy A.İ. Sintaksis angliyskogo yazıka. -M.,1957.

39.Sunik O.P. O nenominativnıx konstruktsiyax. «Problemı yazıkoznaniya». Dokladı i soobsheniya sovetskix uchenıx na X Mejdunarodnom kongresse lingvistov (-Buxarest, 28, VIII –

2.IX. 1967).

40.Firbas Ya. Funktsii voprosa v protsesse kommunikatsii. «Voprosı yazıkoznaniya», 1972, № 2.

41.Tagizada Z.X. Slojnıe predlojeniya v sovremennom azerbaydjanskom yazıke. Avtoref.dokt.diss. -Baku, 1965.

42.Ubryatova E.İ. İssledovaniya po sintaksisu yakutskogo yazıka. -M-L., 1950.

43.Shiraliev M. Problema slojnopodchinennogo predlojeniya v azerbaydjanskom yazıke. «Voprosı sostavleniya opisatelnıx grammatik». -M., 1961.

44.Sheglov Yu.K. K ponyatiyam logicheskix subekta i predikata. Sb. «Mashinnıy perevod i prikladnaya lingvistika», -M., 1964, vıp. 8.

45.Yartseva V.N. Predlojenie i slovosochetanie. Sb. «Voprosı grammaticheskogo stroya», -M., 1955.

46.Yartseva V.N. İstoricheskiy sintaksis angliyskogo yazıka. -M-L., 1961.

47.O formax razvitiya prostogo predlojeniya. «Voprosı grammatiki. Sbornik statey k 75letiyu İ.İ.Meshaninova», -M-L., 1960.

149

150