Qaraqalpaq tiliniń teoriyalıq grammatikası

sharshadıq. Kóre-kóre kósem bolarsań, sóyley-sóyley sheshen bolarsan (maqal). Kempir-sempirler de jıynalǵan eken. Sarı ala ǵaz kúnge shaǵılısıp, jalt-jult etedi. Aǵashqa qonıp qaranıp, Qanatın-júnin taranıp, Bolmaqshı edi mázi-mayram.

Qospalanıw subektivlik-modal`lıq mánilerdi bildiriwde kópshilik túrkiy tillerde jiyi qollanıladı. Bul usıl rus tilinde de bar. Mısalı: Krugom lesa-lesa. Poshumyat-poshumyat i uspokoyatsya. Nikogda nevedel takogo sinego-sinego morya. Bıstro-bıstro sobralsya.1

Tilde hár túrli subektivlik-modallıq mánilerdi bildiretuǵın arnawlı konstrukciyalar, atap aytqanda, gáplerdiń qurılıslıq úlgileri, bayanlawısh penen basqa aǵzalardıń dúziliw úlgileri bar. Mısalı: Sózi sóz emes! Sulıwı sulıw eken! Netken adam ekenin túsinbeymen! «Házirgi rus tiliniń grammatikasında» buǵan mısal retinde mınaday gápler keltirilgen: Chto za tseremonii! Tak i poveril emu! Ustroili kontsert – ne kontsert, spektakl – ne spektakl.

Gápte hár túrli subektivlik – modallıq mánilerdi bildiriw ushın sózlerge janapaylar dizbeklese qollanıladı hám gáp ishinde tańlaqlar qollanıladı. Mısalı:

Báygige qosqan atı at-aq eken!

Gáptiń túrleri

Til biliminde gápler hár túrli kóz-qarastan qarastırıladı da, usıǵan qaray olarǵa túrlishe klassifikaciya islenedi.

Xabardıń maqsetine qaray gápler eki toparǵa bólinedi: onıń biri-xabarlı gápler, ekinshisi – sorawlı gápler.

Gáplerdiń bul eki túri sóylewshi yaki tıńlawshınıń óz-ara bir-biri menen xabar alısıwı ushın jumsaladı. Xabar gáp sóylewshiniń informaciyasın tıńlawshıǵa bildiriw ushın jumsalsa, soraw gáp xabar alıw ushın jumsaladı. Soraw gápler kommunikativlik xızmeti jaǵınan basqa bir xabardıń keliwin támiyin etetuǵın xabar bolıp esaplanadı.

Xabar gáp soraw intonaciyası menen aytılsa yamasa gáptiń quramına soraw almasıqları hám soraw janapayları kirgizilse, soraw gáplerge aylanadı. Xabar gáp te, soraw gáp te qosımsha intonaciyalıq usıllar arqalı pátli gáplerge aylanadı da, gápler emocionallı-ekspressivlik qásiyetke iye boladı.

Gápler ózin qurastırıwshı sıńarlardıń sıpatına qaray jay gáp hám qospa gáp bolıp eki toparǵa bólinedi. Jay gápler sózlerden, sózlerdiń formalarınan jasalsa, yaǵnıy jay gáplerdi qurastırıwshı sıńarlar sózler menen sóz formaları bolsa, qospa gápler jay gáplerge tán qásiyeti bar sıńarlardan jasaladı.

Jay gáplerdiń qurılısı, yaǵnıy onı qurastırıwshı elementler – belgili bir sóz formaları. Gáptiń tiykarın quraytuǵın bunday sóz formaları gáptiń bas aǵzaları dep ataladı. Jay gáplerdiń qurılısı boyınsha eki túri bar: onıń biri – eki bas aǵzalı (baslawısh - bayanlawıshlı), ekinshisi – bir bas aǵzalı úlgi. Eki bas aǵzalı gáptiń dúzilisin eki bas aǵza qurasa, bir bas aǵzalı gáptiń qurılısı bir bas aǵzadan

1 Бархударов Л.С. Структура простого предложения современного английского языка. Изд. «Высшая школа», М., 1966, 613-бет.

131

dúziledi. Bunday bas aǵza bir komponentli de, eki komponentli de bolıwı múmkin. Mısalı: 1) Tún. Vokzal. Órt! 2) Mıńlaǵan jolawshılar. Sheleklep jawǵan jawın.

Qospa gáptiń jay gápke uqsas tárepleri de, onnan ózgeshelik tárepleri de bar. Qospa gáp te jay gáp sıyaqlı birnárse haqqında xabar beriw ushın qollanılatuǵın sintaksislik konstrukciya bolıp sanaladı. Jay gápler sózlerdiń ornalasıw tártibi hám intonaciya arqalı dúzilgeni sıyaqlı, qospa gápler de ózin qurastırıwshı komponentlerdiń ornalasıw tártibi hám intonaciya arqalı dúziledi.

Qospa gápler jay gáplerden ózin qurastırıwshı komponentlerdiń tábiyatı menen sıpatı jaǵınan ajıratıladı. Jay gápler sózlerdiń formalarınan, olardıń dizbeklesiwinen quralsa, qospa gáp jay gápke tán qásiyetleri bar komponentlerden quraladı. Qospa gáplerdi qurastırıwshı komponentler predikativlik kategoriyaǵa iye boladı. Predikativlilik kategoriyası predikativlik birliklerdiń qurılısı arqalı hám olardıń óz-ara dizbeklesken jıyıntıǵı, yamasa qospa gáptiń jasalıwı arqalı beriliwi múmkin. Mısalı: 1. Keshe jawın jawıp edi, búgin qar jawdı. 2. Sharwalar qısta – qıslawdı, jazda – jaylawdı mákanlaydı. Birinshi qospa gápti qurastırıwshı predikativlik birliklerdiń ekewi de jay gáplerdiń qurılısın qaytalasa, ekinshi qospa gápte jay gáptiń qurılısın qaytalaytuǵın - tek sońǵı birlik, al aldıńǵı birlik sintaksislik máhál mánisine qospa gáptiń quramına kiriwdiń hám sońǵı birlik penen óz-ara qarım-qatnasqa túsiwdiń nátiyjesinde ǵana iye boladı. Birinshi qospa gáp ózine tán dúziliske iye bolǵan predikativlik birliklerden jasalsa, ekinshi gáptiń quramındaǵı birinshi predikativlik birlik ózine tán dúziliske iye bolmay, ol sońǵı predikativlik birliktiń dúzilisine qatnaslı boladı.

Eki yamasa birneshe predikativlik birliklerdiń sintaksislik dizbegine tiykarlanǵan qospa gáp polipredikativli gáp retinde qaraladı da, ol usı tárepten monopredikativli qurılıs retinde qaralatuǵın jay gápke qarama-qarsı qoyıladı. Qospa gáp jay gápten bir emes, birneshe sintaksislik modallıq-máhállik mánige iye bolıwı jaǵınan ajıratıladı. Predikativlilik jay gáptiń grammatikalıq mánisi bolıp sanalsa, ol tolıq qospa gáptiń emes, onı qurastırıwshı komponentlerdiń sapası bolıp esaplanadı. Qospa gáptiń mánisi onı qurastırıwshı komponentler arasındaǵı belgili

bir sintaksislik hám mánilik qatnaslardan kelip shıǵadı. Qospa gáplerdiń komponentleri sintaksislik hám mánilik baylanıslardıń kórsetkishleri arqalı belgili bir qurılıs boyınsha dizbeklesip baylanısadı. «Qospa gáp degenimiz belgili bir dúzilis boyınsha qurastırılǵan hám xabardıń birtutas birligi retinde xızmet atqarıwı ushın jasalǵan predikativli birliklerdiń dizbegi».

Qospa gáp komponentleriniń arasındaǵı baylanıs dizbekli baylanıs hám baǵınıńqılı baylanıs túrinde bolıwı múmkin. Usıǵan qaray, qospa gápler dizbekli qospa gápler hám baǵınıńqılı qospa gápler bolıp eki toparǵa bólinedi.

Dizbekli qospa gáp dep – qurastırıwshı komponentleri dizbeklese baylanısqan gápti aytamız. Dizbekli qospa gáp óz ishinde ashıq hám jabıq strukturalı dizbekli gápler bolıp bólinedi. Ashıq qurılıslı dizbekli qospa gáp eki, úsh yamasa onnan da kóp komponentlerdiń ashıq qatarlarınan jasaladı. Mısalı, Jawın jawdı, jer kógerdi degen ashıq qurılıslı dizbekli gáptiń quramına qosımsha komponentler qosılıp,

132

onıń kólemi keńeyiwi múmkin. Mısalı: Jawın jawdı, jer kógerdi, kún jılıy basladı, diyxanlar jer egiwge kiristi. Al jabıq kurılıslı dizbekli gáp eki komponenttiń dizbeklesiwinen dúziledi de, onıń quramına qosımsha komponentler qosıla

almaydı. Mısalı: Salı suwǵa qol menen sebiledi, óytkeni traktor suwda júre almaydı. Ashıq qurılıslı dizbekli qospa gáp birneshe predikativlik birliklerdiń qosımtalar arqalı baylanısıwınan, qosımtasız baylanısıwınan jasalsa, jabıq qurılıslı dizbekli qospa gáp eki predikativli birliktiń tek jalǵawlar arqalı baylanısıwınan jasaladı.

Baǵınıńqılı qospa gáp dep – quramındaǵı komponentleriniń biri ekinshisine baǵına baylanısqan gápti aytamız.

Qospa gáptiń komponentleriniń arasındaǵı dizbekli hám baǵınıńqılı baylanıslar tuwralı ilim rus til biliminde XIX ásirdiń ortasında payda bolıp qáliplese baslaǵan. Rus til biliminiń kórnekli wákili A.M.Peshkovskiy dizbekli hám baǵınıńqılı baylanıslardı logikalıq emes, sintaksislik túsinikler retinde qarastırıp, baǵınıńqılı qospa gápten dizbekli qospa gápti ajıratatuǵın formal`lıq belgilerdi atap kórsetedi. Peshkovskiy dizbekli baylanıs penen baǵınıńqı baylanıstıń ayırmashılıǵı dep rus tilindegi dánekerli dizbekli hám dánekerli baǵınıńqılı ekewiniń arasındaǵı ayırmashılıqtı ataydı. Peshkovskiydiń pikirinshe, baǵınıńqı baylanısta onıń kórsetkishi baǵınıńqı komponenttiń quramına ense,

dizbekli baylanısta komponentlerdiń bir-birine qatnasın bildiretuǵın kórsetkish olardıń birde-birewine bólinbey, komponentlerdiń ekewine de birdey ortaq bolıp keledi. Dizbekli qospa gápte dizbeklewshi dánekerli komponentlerdiń birde-biriniń quramına qosıla almaydı da, olardı bir-biri menen teń dárejede baylanıstıradı.1 Al dánekersiz qospa gápler tuwralı máselege toqtalǵanda, A.M.Peshkovskiy intonaciya túrleriniń mánilik jaqtan dánekerlerdiń túrlerine sáykes keliwin esapqa aladı da, intonaciyanıń úsh túrin atap kórsetedi. Onıń pikirinshe, intonaciyanıń úsh túri xızmeti jaǵınan dánekerlerdiń úsh túrine (sebep-nátiyje, túsindirmeli, dizbeklewshi) sáykes keledi de, gáptiń intonaciyalıq túrleriniń dáslepki ekewi baǵınıńqılı qospa gáptiń, sońǵısı dizbekli qospa gáptiń qatarına jatadı.2

Baǵınıńqılı qospa gáplerdi óz ishinde toparlarǵa bóliwde rus til biliminde qurılıslıq hám semantikalıq belgiler esapqa alanıp, usıǵan karay, bul klassifikaciya qurılıslıq-semantikalıq klassifikaciya dep atalıp júr. Baǵınıńqılı qospa gáplerdi qurastırıwshı komponentlerdiń arasındaǵı qatnasqa qaray toparlarǵa ajıratıwda

dáslepki dáslepki pikir bildirgen lingvist V.V.Bogorodickiy 1) baǵınıńqınıń nege qatnaslı ekenligin; 2) sózlerdiń qanday formalarınıń (intonaciya hám basqa usıllardıń) qollanılıwın; 3) baǵındırıwshınıń belgili bir aǵzasınıń emes, pútkilley baǵınıńqınıń qanday mánilik reńkke iye bolatuǵınlıǵın aytıp,3 baǵınıńqılı qospa gápti klassifikaciyalawda baǵınıńqınıń baǵındırıwshıǵa mánilik qatnasın tiykar

1 Пешковский А.М. Существует ли в русском языке сочинение и подчинение предложений? Избранные труды. -М., 1959, стр. 140-145.

2 Пешковский А.М. Русский синтаксис в научном освещении. Изд. 7, 1956, стр.470. 3 Богородицкий В.А. Общий курс русской грамматики. Изд., 5, -М-Л., 1935, стр.230.

133

etip aladı. Baǵınıńqılı qospa gápke qurılıslıq-semantikalıq klassifikaciya jasawda kóp miynet etken lingvist N.S.Pospelov1 baǵınıńqılı qospa gápti eki bas aǵzalı hám bir bas aǵzalı dep úlken eki toparǵa bóledi. N.S.Pospelovtıń pikirinshe, bul ekewiniń arasındaǵı ayırmashılıq baǵındırıwshı komponent penen baǵınıńqı komponenttiń arasındaǵı baylanıstıń sıpatına baylanıslı boladı. Eki bas aǵzalı gápte baǵınıńqı komponent pútkilley baǵındırıwshı komponentke qatnaslı bolsa, bir bas aǵzalı gápte baǵınıńqı komponent baǵındırıwshı komponenttiń bir sózine (yamasa sóz dizbegine) ǵana qatnaslı boladı da, onı tolıqtırıp otıradı.

Keyingi jıllarǵa shekem til biliminde dánekersiz qospa gáp dánekeri túsirilgen qospa gáp retinde qaralıp keldi. Sonlıqtan, dánekersiz qospa gápti izertlew onı dánekerli túrleri menen salıstırılıp, olardı teńlestiriw menen ǵana sheklenip keldi. Rus tilinde dánekerli qospa gáp dizbekli hám baǵınıńqılı bolıp bólinse, dánekersiz qospa gápler de usılay toparlarǵa bólinetuǵın boldı. Eliwinshi jıllardan baslap, rus til biliminde dánekersiz qospa gápti qospa gáptiń ayrıqsha qurılıslıq-semantikalıq toparı retinde qaraytuǵın kóz-qaraslar qáliplese basladı. Dánekersiz qospa gáplerdiń katarına rus tilinde mınaday gápler kirgizilgen: Vpechatlenie takoe: rasskaz pisali dva cheloveka; Poymite glavnoe: bez spetsialnogo obrazovaniya v laboratorii delat nechego; On skazal: «Pozvoni v institut»; Ya uxoju, (tak) vı dver zaprite; Tı menya ne provajay: ya dorogu znayu.2

Qospa gáplerdi klassifikaciyalawda hárbir tildiń yamasa tillerdiń hárbir toparınıń grammatikalıq kurılısındaǵı ózgeshelikler esapqa alınıwı shárt. Sonıń menen birge, túrli tillerdegi qospa gápler boyınsha ulıwmalıq belgiler hám uqsaslıqlar da esapqa alınıwı kerek.

Gáp hám bayanlaw

Til hám oylaw óz-ara tıǵız baylanısta, dialektikalıq birlikte boladı, bir-birine tásir etedi. Biraq bulardıń hárqaysısı ózinshelik ózgesheligin saqlaytuǵın qubılıslar

bolıp esaplanadı. Bul birliktiń bir tárepin qattı uslaw til menen oylawdı, yaǵnıy grammatika (tildiń grammatikalıq kurılısı) menen logikanı (oylawdıń logikalıq qurılısın) teńlestiriwge alıp keledi. Tildiń jasalıwına, ómir súriwi hám rawajlanıwına oylawdıń tásirin shekten tıs etip kórsetiw til biliminde logikalıq baǵıttıń payda bolıwına sebepshi boldı. Tildiń jekeligin hám onıń oylawǵa keri tásir etiwin absolyutli etip kórsetiw til menen oylawdı teńlestiriwge alıp keldi. Bunday kózqaras neogumboldlıq hártúrli baǵıttıń wákillerine (Sepir-Uorf gipotezası, L.Veysgerber, G.Golc mektebi), strukturalizm ishinde tildi immanentli qurılıs dep qaraytuǵın baǵıttıń wákillerine (F.de Sossyur, L.Elmslev ) tán. Til menen oylawdıń óz-ara qarım-qatnası menen baylanısın, ásirese tildiń

1 Поспелов Н.С. О грамматической природе сложного предложения. Сб. «Вопросы синтаксиса современного русского языка», -М.,1950; Сложноподчиненное предложения и его типы. «Вопросы языкознания»,1959, №2.

2 Грамматика совремнного русского литературного языка. -М., 1971, стр. 736-739.

134

grammatikalıq qurılısı menen oylawdıń logikalıq qurılısınıń arasındaǵı baylanıstı moyınlamaytuǵın hám oylawdıń tilge, onıń grammatikalıq qurılısına tásirin biykarlaytuǵın baǵıt payda boldı. Til bilimindegi bunday baǵıt psixologizm baǵıtı dep ataladı. Psixologizm baǵıtı til biliminde uzaq waqıt ústemlik etken logikalıq baǵıtqa qarama-qarsı baǵıt retinde payda boldı.

Til bilimindegi psixologizm baǵıtı wákilleriniń logikalıq baǵıttı sınǵa alıwınıń barısında til menen oylawdıń, ásirese tildiń grammatikalıq qurılısı menen oylawdıń logikalıq qurılısınıń óz-ara qatnasın sıpatlaw ushın úlken mánisi bar máselelerdiń sırı ashılıp anıqlana basladı.

Til oylaw menen tıǵız baylanısta, óz-ara qarım-qatnasta boladı degende, ádette tillik qubılıslar menen logikalıq qubılıslardıń, sonıń ishinde ásirese sóz benen túsiniktiń, gáp penen onıń bayanlanıwınıń bir-biri menen baylanısı, óz-ara qatnası túsiniledi. Oylaw menen tildiń baylanısı kóbinese túsinik penen sózdiń, bayanlaw menen gáptiń baylanısı negizinde úyreniledi. Al til bilimindegi logikalıq

baǵıttıń wákilleri usı baylanıstı asıra bahalap, tildegi qubılıslar menen til bilimindegi túsiniklerge logika iliminin kózqarasınan anıqlama berip keldi. Til bilimindegi logikalıq baǵıttıń keri tásirinen payda bolǵan qáte anıqlamalarǵa bereki mısal keltireyik. F.İ.Buslaev gápke rus tilinde mınaday anıqlama bergen: « Sujdenie, vırajennoe slovami, est predlojenie». Al baslawıshqa berilgen anıqlamalar mınaday:

Rus tili grammatikalarında:

1.«Podlejashee oboznachaet tot predmet, o kotorom chtolibo govoritsya v predlojenii»1.

2.«Podlejashim nazıvaetsya slovo (ili slovosochetanie), oboznachayushee predmet, o kotorom chto-libo govoritsya v predlojenii».2

Qırǵız tili grammatikasında: «Súylem ichinde oydún negizin eelep, kim jana emne jónúndó aytılıp jatqanın bildirgen sóz ee dep atalat».3 («Gáp ishinde oydıń negizine iye bolıp, kim hám ne haqqında aytılıp atırǵanın bildiretuǵın sóz baslawısh dep ataladı»).

Qazaq tili grammatikalarında:

1.«Sóylemdegi oydıń iesi bolıp turǵan túrlaulı músheni bastauısh deymiz».4

2.«Sóylemniń kim, ne turalı ekenin bildiretin, aytılǵan oyǵa negiz bolatın túrlaulı músheni bastauısh deymiz».5

Baslawıshqa berilgen bunday logikalıq anıqlamalar boyınsha, Oǵan kóp júriwge bolmaydı degen gáptegi oǵan degen tolıqlawıshtı baslawısh dep atawǵa tuwra keledi. Sebebi, joqarıdaǵı anıqlamalar boyınsha, baslawısh – «gápte oyǵa tiykar bolatuǵın aǵza», «kim yamasa ne tuwralı aytılǵandı bildiretuǵın aǵza». Al mısalǵa keltirilgen gápte másele oǵan sózi tuwralı bolıp tur. Bul mısaldaǵı

1 Грамматика русского языка, часть II, синтаксис, под редакцией Л.В.Щербы, -М., 1953, стр.3.

2 Зиновьев В.Н. Учебник русского языка для студентов-казахов, часть II, -Алма-Ата, 1951, стр. 10. 3 Исаев Д. Кыргыз тилинин грамматикасы, -Фрунзе, 1955, 13-бет.

4 Аманжолов С., Әбилқаев А., Уйықбаев И. Қазақ тили грамматикасы. -Алматы, 1957, 10-бет. 5 Балақаев М. Қазақ тили грамматикасы. -Алматы, 1949, 18-бет.

135

logikalıq sub`ekttiń oǵan degen sóz ekenligi ras, biraq ol grammatikalıq baslawısh emes. Bayanlawdıń logikalıq subektisi menen gáptiń grammatikalıq baslawıshınıń geyde bir-biri menen sáykes keletuǵın jerleri bar. Biraq hámme waqıt bunday bola bermeydi. Demek, logikalıq subektten grammatikalıq baslawıshtı durıs ajırata biliw ushın, baslawıshqa beriletuǵın anıqlama logikalıq emes, grammatikalıq anıqlama bolıwı kerek.

Házirgi grammatikalıq túsinikler menen kategoriyalarǵa logika ilimi

kózqarasınan anıqlamalar beriwdegi qátelikler dúzetilip, olarǵa taza lingvistikalıq (grammatikalıq) kóz-qarastan anıqlamalar berilip júr. Mısalı, rus tili grammatikasında baslawıshqa mınaday anıqlama berilgen: «Podlejashim nazıvaetsya nezavisimıy chlen predlojeniya, kotorıy otvechaet na vopros kto? ili chto?».1

Tildegi qubılıslarǵa anıqlama beriwde olardıń tillik tábiyatı menen belgileri negizge alınıwı shárt.

Til bilimindegi psixologiyalıq baǵıttıń wákilleri logikalıq baǵıttıń wákilleriniń tildegi qubılıslarǵa grammatikalıq emes, logikalıq anıqlamalar beriwdegi qáteliklerdi sınǵa ala otırıp, til menen oylawdıń arasındaǵı qatnas mashqalasın anıqlawda ózleri de qáte jiberedi. Mısalı, G.Shteyntal tillik kategoriyalar menen logikalıq kategoriyalardı sheklespeytuǵın kategoriyalar dep tanıp, olardıń ara qatnası sheńber degen túsinik penen qızıl degen túsiniktiń ara qatnası menen birdey dep esaplaydı. A.A.Potebnya «til bilimi, sonıń ishinde grammatika, logikaǵa

heshbir jaqınlaspaydı» dep esaplaydı. Til bilimindegi psixologiyalıq baǵıttıń bul pikirleri menen, álbette kelisiwge bolmaydı. Bunday qáte pikirler til menen oylawdıń, tildiń qurılısı menen oylawdıń qurılısınıń óz-ara qatnası tuwralı problemanı izertlew obektisinen shıǵıp qalıwına alıp keledi.

Gáp penen bayanlaw bir-biri menen tıǵız baylanıslı, biraq bul baylanıs - júdá quramalı baylanıs. Bulardıń arasındaǵı baylanıs penen ayırmashılıqtı tolıq túsiniw ushın, bayanlaw menen gáptiń hárqaysısına tán belgilerdiń hám olardıń hárqaysısınıń qurılıslıq ózgesheliklerin anıqlap alıw kerek.

Oydıń forması retinde qaralatuǵın bayanlawda zatqa yamasa onıń belgisine qatnaslı birnárse maqullanadı yamasa biykarlanadı. Usıǵan qaray, maqullaw yamasa biykarlaw bayanlawǵa tán belgilerdiń biri retinde qaraladı. Bul – bir. Ekinshiden, bayanlaw – haqıyqıy yamasa jalǵan bayanlaw túrinde bolıwı múmkin. Bular – bayanlawdıń mazmunına qatnaslı belgiler.

Bayanlawdıń ózine tán logikalıq qurılısı, logikalıq elementleri bar. Jay gáp penen aytılǵan bayanlawdıń qurılısında, baylanıstı qurılıslıq element retinde esaplamaǵanda, eki element boladı: onıń biri – logikalıq sub`ekt (oydıń predmeti tuwralı túsinik), ekinshisi – logikalıq predikat (oylawǵa qatnaslı belgi haqqındaǵı túsinik). Bul túsiniklerdiń hárqaysısı jeke sóz benen yamasa sózlerdiń toparı menen, mısalı, baslawıshtıń sintaksislik toparı yamasa bayanlawıshtıń sintaksislik

1 Бархударов С.Г., Крючков С.Е. Учебник русского языка, часть II, синтаксис, -М., 1961, стр. 10.

136

toparı menen beriliwi múmkin. Mısalı, Til degenimiz qatnas quralı degen bayanlawda mınaday logikalıq elementler bar: til – logikalıq subekt, qatnas quralı

– logikalıq subekt (degenimiz - baylanıs); russha gáp penen aytılǵan mına bir pikirdi tallap kóreyik: Slux obo mne proydet po vsey Rusi velikoy (Pushkin). Bul pikirdiń logikalıq subektisi – «slux obo mne», logikalıq predikatı – «proydet po vsey Rusi velikoy».

Baslawısh-bayanlawıshlıq qurılısı bar jay gáp, ádette, bayanlaw menen qurılıslıq elementleri jaǵınan sáykes keledi. Mısalı: Jer – planeta. Altın – metall. Jabayı shóp – eginniń jawı Gáp penen bayanlawdıń, olardıń qurılıslıq elementleriniń arasında sáykeslik te, sáykessizlik te ushırasadı. «Subekt penen predikat gáp aǵzaları menen salıstırıladı, biraq olar menen teńlestirilmeydi. Subekt baslawısh bolıp ǵana qoymaydı, verballı bayanlawıshtıń tartım jalǵawınan da kórinedi. Predikativlik mazmunǵa bayanlawısh ǵana iye bolıp qoymaydı, bayanlawıshtan tısqarı qollanılatuǵın feyilden jasalǵan sóz shaqabı da iye bola aladı. Bunda predikativlilik mazmun gáp aǵzası menen emes, sóz shaqabı menen baylanısadı. Subekt penen predikattıń gáp aǵzaları menen hár tárepleme baylanıslarında gáp aǵzaları olar menen (subekt hám predikat penen) bir jaqlama baylanısqa túsedi. Baslawısh sub`ekttiń mazmunın iyeleydi. Bayanlawısh predikattıń mánisine iye boladı».1

Logikalıq subekt grammatikalıq baslawıshqa bet bildirmeytuǵın gáplerde sáykes kelmeydi. Mısalı, joqarıda aytılǵan Oǵan kóp júriwge bolmaydı degen mısalda oǵan degen aǵza bayanlawdıń (pikirdiń) logikalıq subektisi bolǵanı menen, gáptiń baslawıshı emes, tolıqlawısh aǵzası. Keńeytilgen gáplerde baslawısh penen bayanlawısh bayanlawdıń logikalıq subektisi menen predikatına sáykes kelmeydi. Russha Slux obo mne proydet po vsey Rusi velikoy (Pushkin) degen mısalda gáptiń baslawıshı – «slux», bayanlawıshı – «proydet» degen sóz bolsa, pikirdiń subektisi – «slux obo mne », predikatı – «proydet po vsey Rusi velikoy».

Gáp – pikirlewde logikalıq (logika-grammatikalıq) subekt penen predikattıń qatnasınan kórinetuǵın predikativlilik penen eki komponentli gáptegi baslawısh penen bayanlawıshtıń qarım-qatnasınan kórinetuǵın hám gáptiń aǵzası retindegi bayanlawıshtı sıpatlaytuǵın sintaksislik kategoriya – bayanlawıshlıq bir emes. Predikativliliktiń bayanlawıshlıqtan ayırması sol, ol gáptiń shınlıq bolmısqa qatnasın sıpatlaydı; predikativlilik gáptiń bir ǵana aǵzasınıń, mısalı, bayanlawıshtıń emes, ulıwma gáptiń qásiyeti bolıp sanaladı.2 «Baslawısh yamasa baslawıshtıń toparı logikalıq subektisin, al bayanlawısh yamasa bayanlawıshtıń toparı logikalıq predikatı bildirgende ǵana, bayanlawısh penen predikativlilik bir-

biri menen sáykes keledi. Biraq, olar kópshilik jaǵdayda bir-biri menen sáykes kelgeni menen, bunnan predikativlilik penen bayanlawıshlıq degenimiz birdey

1 Мещанинов И.И. Структура предложения. -М-Л., 1963, стр. 5.

2 Панфилов В.З. Взаимоотношение языка и мышления. -М., Изд. «Наука», 1071, стр. 169.

137

qubılıslar dewge bolmaydı…».1 Bayanlawısh ta, bayanlawıshlıq ta «gáptiń uyımlastırıwshı belgisi bola almaydı, sebebi, birinshiden, - óziniń kuramında

bayanlawıshı joq gáptiń túrleri az emes», ekinshiden, - birǵana bayanlawıshtıń ózi birqansha tıyanaqlı oydı bildire bermeydi hám gápti de quray bermeydi.2 Al predikativlilik bolsa, ol hárbir gáptiń tiykarǵı qásiyeti hám onıń uyımlastırıwshı belgisi bolıp sanaladı. Mısalı, bir aǵzalı gáp predikativlilik qásiyeti menen, yaǵnıy óziniń mazmunınıń shınlıq bolmısqa qatnası menen sıpatlanadı da, ol usı qásiyeti arqalı jeke sózden ajıratıladı.3

Dúńya júzindegi hár túrli tillerde sóyleytuǵın hár túrli xalıqlar ushın bayanlawdıń logikalıq qurılısı birdey boladı da, bayanlawdı bildiretuǵın gáptiń qurılısı hár túrli tillerde túrlishe boladı. Mısalı, bayanlaw kavkaz tillerinde gáptiń nominativli túrinen basqa ergativli túri menen de berile aladı. Al gáptiń ergativli túri dúńya júzindegi kóplegen tillerde, mısalı, german tilleri menen roman tillerinde, indiya tilleri menen iran tillerinde, slavyan tilleri menen túrkiy tillerinde, ugro-fin tilleri menen mongol tillerinde tillerde ushıraspaydı.

Gáp bayanlawdı ǵana bildirip qoymaydı, sonıń menen birge aytılǵan oyǵa, berilgen xabarǵa adamnın katnasın, hár túrli emociyasın da bildiredi.

Joqarıda aytılna pikirlerdi ulıwmalastırıp, mınaday juwmaqlar jasawǵa boladı: 1. Gáp – kommunikativlik xızmeti menen, yaǵnıy shınlıq bolmıstıń bir bólegi

haqqında xabar beretuǵın xızmeti menen sıpatlanatuǵın sintaksislik birlik.

2.Sózdiń de, sóz dizbeginiń de xızmeti – nominativlik xızmet bolsa, gáptiń xızmeti – kommunikativlik xızmet.

3.Gáptiń qurılıslıq úlgisi – baslawısh – bayanlawıshlıq úlgi. Baslawısh –

bayanlawıshlıq qurılıs – sintaksislik basqa konstrukciyalarǵa emes, gápke ǵana tán qurılıs.

4.Gápke tán belgilerdiń biri – intonaciya. Gáp tillik basqa qubılıslardan intonaciyalıq belgisi jaǵınan da ajıratıladı.

5.Gáp obektivlik modal`lıq kategoriyası, sintaksislik máhál hám meyil

kategoriyaları menen hám usı kategoriyalardı bildiretuǵın qurallar menen sıpatlanadı.

6.Predikativlilik - hárbir gápke tán baslı belgi. Predikativlilik gáptiń grammatikalıq mánisi retinde tanıladı.

7.Gápte obektivli - modal`lıq mániden basqa subektivli-modallıq mánide boladı. Subektivli-modallıq mániniń qatarına kúsheytiw hám páseytiw, maqullaw hám jaqtırmaw, iseniw hám gúmanlanıw usı sıyaqlı mániler kiredi. Subektivli-

modallıq máni hár túrli usıllar, yaǵnıy intonaciya usılı, sózlerdiń orın tártibi usılı, qospalanıw usılı, kómekshi sózler usıllar arqalı beriledi.

8. Gáp qurılısına hám xabardıń maksetine qaray toparlarǵa bólinedi. Jay gáp bir bas aǵzalı hám eki bas aǵzalı gápler bolıp bólinse, qospa gáp dizbekli, baǵınıńqılı, dánekersiz qospa gápler bolıp bólinedi. Qospa gáplerdiń barlıq túrleri

1 Сонда, 170-бет.

2 Сонда, 171-бет.

3 Сонда, 173-бет.

138

de predikativlilik qásiyeti bar birliklerden quraladı. Demek, qospa gáp eki yamasa birneshe predikativlik birliklerdiń dizbegine tiykarlanadı.

9. Qospa gáplerdiń dizbekli hám baǵınıńqılı qospa gápler bolıp bóliniwi olardıń komponentleriniń arasındaǵı baylanıs túrlerine, yaǵnıy dizbekli baylanıs

penen baǵınıńqı baylanısqa tiykarlanadı. Dánekersiz qospa gáp qospa gáptiń óz aldına jeke semantika-qurılıslıq túri retinde qaraladı.

10.Gáp penen bayanlaw óz-ara tıǵız baylanıslı. Bayanlaw gáp túrinde aytılıp, sol arqalı belgili bola aladı.

11.Gáptiń qurılıslıq elementleri – baslawısh penen bayanlawısh bayanlawdıń kurılıslıq elementleri – logikalıq subekt hám predikat penen sáykes keliwi múmkin. Biraq bunday sáykeslik hámme waqıt shárt emes. Sonday-aq, predikativlilik degen menen bayanlawıshlıq degen túsiniklerdi bir-birinen ajırata biliw kerek.

Predikativlilik gáptiń bir ǵana aǵzasına emes, tutası menen gápke qatnaslı boladı, tolıǵı menen gápti sıpatlaydı.

12. Hár túrli tillerde sóyleytuǵın xalıqlar ushın oylaw kategoriyası –

bayanlawdıń logikalıq kurılısı birdey bolsa, onı bildiretuǵın gáptiń qurılısı hár túrli tillerde túrli-túrli bolıwı múmkin.

139

Tekst sintaksisi

Tekst haqqında uluwma túsinik. Sintaksis tiykarınan gáp haqqındaǵı táliymat bolıp esaplanadı. Hár bir gáp tamamlanǵan pikirdi bildiredi, biraq onıń tamamlanǵan pikirdi bildiriwi salıstırmalı boladı. Sebebi ayırım gáplerdiń mazmunı jeke alınǵanda anıq hám tolıq bolmaydı. Olar sóylewde basqa gápler menen mazmunlıq jaqtan baylanıslı boladı. Mısalı: «...Qashanlardur sahrada qaraqalpaqlardıń qalası Aydos qala qurıldı. Durıs, onıń diywalları biyik bolıp kóterilmedi, izinen saray hám meshitler qurılmaǵan bola qoysın, biraq qaraqalpaqtıń úlken biyi Aydos oǵan úlken úmit bayladı. Ol qaraqalpaqlardıń

shashılıp júrgen urıwların biriktirip, usı qala qaraqalpaq xanlıǵı boladı dep árman etti» (M. Lomunova «Áyyemgi sahra sırı»).

Bul úsh gáptiń mazmunın dıqqat penen úyrenip qaraǵanımızda olardıń birbiri menen tıǵız baylanıslı ekenin bilemiz. Qanday da bir temada jazılǵan

shıǵarmanı alsaq, ondaǵı mazmun tolıqlıǵı pútin tekstten túsiniledi. Usıǵan baylanıslı rus til biliminde ótken ásirdiń 30-jıllarınan baslap-aq gáplerdiń mazmunlıq tárepten óz ara baylanısın, pikirdiń juwmaqlanǵanı bir pútin tekstten

ańlatılıwı haqqında ilimiy pikirler payda boldı. Buǵan mısal retinde A.M.Peshkovskiydiń tómendegi pikirdi keltiremiz: «Biz «fraza» degende neshe gápten turıwınan ǵárezsiz sóylewdiń bóliniwshi pauza menen ajıralǵan barlıq bóleklerin túsinemiz».1

Bunnan A.M.Peshkovskiy házir tekst dep atalatuǵın birlikti «fraza» termini menen ataǵanı, onı sóylewdiń bólegi dep esaplaǵanı málim boladı. Bul pikir tek rus til ilimi ushın emes, al basqa tillerde de tekstti izertlewde úlken teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye boladı. Óytkeni, tekst – uluwmalıq sıpatqa iye birlik. Usıǵan baylanıslı tekst sońǵı waqıtları hár qıylı tillerdiń materialları tiykarında keń túrde

úyrenilmekte. Tekstti arnawlı izertleytuǵın til biliminiń jańa tarawı – «Tekst lingvistikası» qáliplespekte. Durıs, tekstti elege shekem hár qıylı atamalar menen ataw, onı til biliminiń qanday tarawında úyreniw kerekligi haqqında túrli pikirler bar. Máselen, tekst «fraza», «quramalı sintaksislik pútinlik», «abzac» atamalar menen ataldı. Olardı úyreniwdi ayırımlar til biliminiń jańa tarawında – test lingvistikasında úyreniwdi usınıs ece, ekinshiler stilistika tarawında, úshinshiler

sintaksistiń tekst sintaksisi bóliminde úyreniwdi usınadı. Solay da sońǵı waqıtları kópshilik tárepinen tildegi eń úlken birlik tekst, onı úyrenetuǵın tarawdı tekst lingvistikası dep ataw qabıl etilmekte.

Rus til biliminde 1920-jıllardan baslap tekst ayırıqsha úyrenile basladı. 1924jılı Moskvada «Tekst lingvistikası» («Lingvistika teksta») atamasında ilimiy

konferenciya shólkemlestirilip, onda tekstti úyreniwdiń principleri, túrleri, tiykarǵı belgileri anıqlandı. Usıǵan baylanıslı tekst haqqında kólemli maqalalardan baslap, qollanbalar hám monografiyalar jazılǵan.

1 Peshovskiy A.M. Russkiy sintaksis v naushnom osvesheniy. izd. 7e , -M., 1956, 460-bet.

140