Qaraqalpaq tiliniń teoriyalıq grammatikası

feyildiń betlik almasıǵı menen dizbeklesiwinen yamasa túrlenbeytuǵın sózler menen dizbeklesiwinen (mısalı, orıssha depo rabotaet – depo rabotayut – rabotalo - rabotali) kóriwge boladı. Onıń ústine, rus tilinde brat pishet sıyaqlı dizbekler brat pishet sıyaqlı dizbekler menen (gápler menen) sintaksislik baylanısqa túsedi de, bulardıń paradigmatikalıq túrleniwi modallıq hám sintaksislik máhál kategoriyaları boyınsha iske asadı. Mısalı: brat pishet – brat uchitel, brat pisal – brat bıl uchitel, brat budet pisat – brat budet uchitel, brat pisal bı – brat bıl bı uchitel. Bunıń ózi rus tilinde brat pishet degen dizbektegi baylanıstıń sıpatı basqasha ekenligin kórsetedi. Bul dizbek penen qurılısı hám paradigmatikalıq

qásiyeti jaǵınan uqsas keletuǵın brat - uchitel degen dizbek te brat degen sózdiń formasın uchitel degen sózdiń forması anıqlaydı dewge bolmaydı.1

Predikativli dizbeklerdi sóz dizbeginiń katarına kirgiziwshiler predikativli dizbekler de, sóz dizbekleri de sózlerdiń bir-biri menen dizbeginen jasaladı, predikativli dizbek predikativli emes sóz dizbeginen gáp bola alıw qásiyeti menen

ajıratıladı dep esaplaydı. «Biraq predikativli dep atalatuǵın hám predikativli emes sóz dizbekleriniń arasındaǵı tiykarǵı ayırmashılıq bunda emes. Sebebi belgili bir jaǵdaylarda predikativli emes sóz dizbegi de, jeke sóz formaları da gáp bola aladı».2

Predikativli emes sóz dizbegi qospa atama retinde xızmet ete alsa, predikativli dizbek bunday xızmetke iye bola almaydı. Sóz dizbeginde formalardıń qatnası

(júyesi) bar. Onıń formalar qatnası bas sózdiń formasına tiykarlanadı. Yaǵnıy, sóz dizbeginiń formasınıń túrlenip ózgeriwi bas sózdiń formalıq ózgerisleri menen sáykes keledi. Al predikativlik sóz dizbekleriniń paradigması grammatikalıq máhál kategoriyası menen b`ektivli modallıqqa tiykarlanadı hám solar arqalı anıqlanadı. «Sonlıqtan predikativli sóz dizbegi paradigmasınıń qálegen bir aǵzası – «gáp formalarınıń» kórinisleriniń biri. Al perdikativli emes sóz dizbekleri boyınsha bulay ayta almaymız».3

Sóz dizbeginiń sózlerdiń bir-biri menen dizbeklesip aytılıwınan jasalatuǵınlıǵı sıyaqlı, gáp te sózlerdiń óz-ara dizbeklesip, bir-biri menen baylanısta, qarımqatnasta aytılıwınan jasaladı. Biraq, bular tillik tábiyatı jaǵınan hár túrli qubılıslar.

Solay etip, sóz dizbeginiń ózi menen sırtqı forması uqsas qubılıslardan ayırmashılıqları boyınsha jáne olardıń baslı belgileri boyınsha aytılǵanlardı juwmaqlap, sóz dizbeginiń tillik tábiyatı boyınsha mınanı aytıwǵa boladı: sóz dizbegi mánilik hám grammatikalıq jaqtan baylanıslı bolǵan tolıq mánili sózlerdiń (keminde eki sózdiń) dizbeginen jasalıp, zatlardı, qubılıslardı, sapa-belgini, isháreketti bir-biri menen qarım-qatnasta ataydı da, tildiń nominativlik qurallarınıń qatarına kiredi, gáp quramında hám gáp arqalı kommunikativlik qásiyetke (jartılay, shártli túrde bolsa da) iye boladı, sıńarlarınıń ózi uqsas basqa sózler menen awmastırılıwı, bir-biri menen erkin dizbeklesiwi ózgeshelikleri menen, semantikalıq, tıyanaqlılıq hám qurılıslıq tuyıqlılıq qásiyetleri menen sıpatlanadı.

1 Основы построения описательной грамматики современного русского литературного языка. Изд. «Наука», -М., 1966, стр. 134-135.

2 Сонда, 135-бет.

3 Сонда, 136-бет.

121

Sonıń menen birge, sóz dizbekleriniń hám olardıń túrleriniń jasalıwında bas sóziniń qaysı sóz shaqabınan bolıwınıń hám bir sóz shaqabınıń ishindegi hár túrli sózler toparınıń leksika-grammatikalıq tábiyatınıń ayrıqsha máni menen xızmeti bar ekenligin kóremiz.

Sózlerdiń baǵınıńqı - baǵındırıwshı baylanısı bar dep bir sózdiń basqa bir

sózge grammatikalıq baǵınıshlılıǵın aytamız. Bunda baǵınıńqı sózdiń (yamasa sózlerdiń) belgili bir formada turıwın bas sózdiń kategoriyalıq mánisi anıqlap beredi.

Sóz dizbegin qurastırıwshı sózler bir-biri menen sintaksislik baylanısqa túsedi. Sóz dizbeginiń quramındaǵı bas sóz benen baǵınıńqı sózdiń arasındaǵı sintaksislik baylanıstıń tilde birneshe túri bar. Mısalı, rus tilinde sintaksislik baylanıstıń kelisiw dep atalatuǵın túri boyınsha bas sóz benen baǵınıńqı sóz bir-biri menen jınıs (rod) kategoriyası boyınsha, birlik-kóplik kategoriyası boyınsha, seplik kategoriyası boyınsha baylanısıp sóz dizbekleri jasaladı. Mısalı, vısokaya gora – vısokie gorı, vısokoy gorı – vısokix gor, vısokoy gorı – vısokim goram. Rus tilinde gáptiń quramındaǵı bas aǵzalar da (baslawısh, bayanlawısh) kelisip baylanısadı. Mısalı: On igral. Ona igrala. Al, túrkiy tillerinde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde kelisiw gáptiń aǵzaların, atap aytqanda baslawısh penen bayanlawısh aǵzalardı baylanıstırıw ushın jumsaladı. Kelisiw sózlerdiń sintaksislik baylanıs túrleriniń biri retinde rus tilinde sóz dizbegine de, gápke de qatnaslı bolsa, qaraqalpaq tilinde kóbinese gápke qatnaslı. Usıǵan karay, túrkiy tilleri ushın sintaksislik baylanıstıń kelisiw dep atalatuǵın túrin predikativlik baylanıs túri dep atawǵa boladı.

Túrkiy tillerinde úylesip baylanısqan sóz dizbeginiń quramındaǵı sózler birbiri menen bet hám birlik-kóplik jaǵınan úylesip aytıladı. Mısalı, meniń kitabım degen sóz dizbeginiń eki sıńarı birdey birlik hám birinshi bette tursa, seniń kitabıń degen sóz dizbeginde sınarlardıń ekewi de birlik, ekinshi bette, onıń kitabı degen sóz dizbeginde eki sıńardıń ekewi de birlik, úshinshi bette aytılıp tur. Usı sıyaqlı sóz dizbekleriniń quramındaǵı sózlerdiń baylanısıw túrin geybir tyurkologlar kelisiwdiń qatarına jatqızadı.1 Kelisiw menen úylesiwdiń arasında geybir uqsaslıqlardıń bar ekeni ras. Kelisip baylanısqan sózlerdiń arasında bet, birlikkóplik jaǵınan úylesiwshilik bolatuǵınlıǵı sıyaqlı, úylesip baylanısqan sózler de bir-biri menen bet, birlik-kóplik jaǵınan úylesip keledi. Biraq, sózlerdiń baylanısınıń bul túrleri arasındaǵı mınaday ayırmashılıqlar bar: úylesiw – iyelik jalǵawlı sóz benen tartım jalǵawlı sózdiń baylanısı. Úylesip baylanısqan sózdiń quramındaǵı bas sózi tartım jalǵawında turadı da, baǵınıńqı sóz iyelik seplik jalǵawında turıp, anıqlawısh xızmetin atqaradı. Sóz dizbeginiń sıńarları shınjırdıń bólekleri sıyaqlı baylanısadı. Tartım jalǵawlı sóz hárdayım iyelik jalǵawlı sózdiń

bolıwın talap ece, kerisinshe iyelik jalǵawlı sóz tartım jalǵawlı sózdiń bolıwın talap etedi de, bir-biri menen úylesip baylanısqan sóz dizbegi jasaladı. Kelisiw

1 Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. -М-Л., 1948, стр.205; Батманов И.А. Способы выражения синтаксических отношений в киргизском языке. -Фрунзе, 1940, стр. 11-13; Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого языка. -М-Л., 1956, стр.379.

123

boyınsha baǵınıńqı sóz bas sózdiń ıńǵayına, grammatikalıq mánisi menen formasına baǵınıp kelse, al úylesiw usılında bas sóz baǵınıńqı sózdiń grammatikalıq mánisi menen úylesip, tiyisli formada qollanıladı. Sonıń menen birge, bas sóz baǵınıńqı sózdiń hárdayım iyelik sepliginde turıwın talap etedi. Túrkiy tillerinde sózlerdiń kelisip baylanısıwınan gáp jasalsa, sózlerdiń úylesip baylanısıwınan sóz dizbegi jasaladı.

Sóz dizbegin qurastırıwshı sózler bir-biri menen sintaksislik baylanıstıń basqarıw dep atalatuǵın túri boyınsha da baylanısadı. Basqarıw boyınsha sóz dizbeginiń quramındaǵı bas sóz (feyil, atlıq, ráwish) baǵınıńqı sózdiń barıs, tabıs, orın, shıǵıs seplikleriniń birinde turıwın talap etedi. Mısalı: kiyimdi tazalaw, awılǵa barıw, úyden shıǵıw, joldası menen ushırasıw hám t.b.

Sózler bir-biri menen sintaksislik baylanıstıń jupkerlesiw dep atalatuǵın túri boyınsha da baylanısadı. Jupkerlesiw boyınsha túrkiy tillerinde sóz dizbeginiń quramındaǵı baǵınıńqı sóz bas sóz benen jalǵawsız, qatar keliw arqalı baylanısadı. Mısalı: aǵash úy, jıllı bólme, bilimli adam, on dápter, bilgir kisi hám t.b.

Áhmiyetli máselelerdiń biri - sóz dizbeklerin toparlastırıw máselesi. «Házirgi rus ádebiy tiliniń grammatikasında» sóz dizbekleri jańadan toparlastırılǵan. Qurılısına qaray sóz dizbekleri dara sóz dizbegi, qospa sóz dizbegi hám aralas sóz dizbegi bolıp úshke bólinedi.1 Sóz dizbeklerin bulay etip toparlastırıwda sóz dizbeginiń quramındaǵı sózlerdiń sanı emes, onıń kanday baylanıstıń negizinde

jasalǵanlıǵı aytıladı.

Dara sóz dizbegi dep sózlerdiń bir, eki yamasa úsh túrli baylanısına tiykarlanǵan dizbegin aytamız. Dara sóz dizbekleri eki aǵzalı (mısalı: sózdi tıńlaw), úsh aǵzalı (mısalı: kitaptı oqıwshıǵa beriw, shópti qoraǵa tasıw), tórt aǵzalı (mısalı: shıǵarmanı orısshadan qaraqalpaqshaǵa awdarıw) bolıp bólinedi. Mısalda keltirilgen sóz dizbekleriniń quramındaǵı sózlerdiń bári de basqarıw arqalı baylanısqan.

Dara sóz dizbekleriniń tiykarında qospa sóz dizbekleri menen aralas sóz dizbekleri jasaladı.

Qospa sóz dizbegi eki yamasa onnan da kóp dara sóz dizbeginiń qosındısınan jasaladı da, bir ǵana bas sózge kelip tireletuǵın hár túrli baylanıslardıń jıyıntıǵına tiykarlanadı. Mısalı: shıǵarmanı qızıǵıp oqıw degen qospa sóz dizbegi eki dara sóz dizbeginen (shıǵarmanı oqıw hám qızıǵıp oqıw) quralıp, bir ǵana bas sózge kelip tireletuǵın eki túrli baylanıs – basqarıw hám jupkerlesiwdiń baylanısına tiykarlanǵan.

Qospa sóz dizbegi bir ǵana bas sózge qatnaslı eki yamasa onnan da kóp hár túrli baylanıs túrleriniń tiykarında jasalsa, aralas sóz dizbegi hár túrli bas sózlerge baylanısatuǵın hár túrli baylanıslardıń tiykarında jasaladı2. Mısalı: mazmunlı shıǵarmanı qızıǵıp oqıw degen aralas sóz dizbegi hár túrli bas sózlerge

1 Грамматика современного русского литературного языка. Изд. «Наука», -М., 1970, стр. 537. 2 Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого языка. -М-Л., 1956, 537-бет.

124

baylanısatuǵın hár túrli baylanıstıń tiykarında jasalıp, birneshe sóz dizbekleriniń baylanısınan dúzilgen. Bul aralas sóz dizbeginiń quramında mınaday sóz dizbekleri bar: mazmunlı shıǵarma, shıǵarmanı oqıw, qızıǵıp oqıw. Rus tilinde uvlechenno chitat interesnuyu knigu degen sóz dizbegi aralas sóz dizbeginiń qatarına kirgiziledi de, onıń quramı tómendegishe talqılanadı: uvlechenno chitat, chitat knigu, interesnaya kniga.1

Sóz dizbeklerindegi bas sózdiń qaysı sóz shaqabınan bolıwına qaray rus tilinde dara sóz dizbekleri menen qospa sóz dizbekleri – feyil sóz dizbekleri, substantivli sóz dizbekleri, adektivli sóz dizbekleri hám ráwishli sóz dizbekleri

bolıp bólinedi.2 Sóz dizbeklerin olardaǵı bas sózlerdiń qaysı sóz shaqabınan bolıwına qaray usılayınsha toparlastırıw túrkiy tilleri, sonıń ishinde qaraqalpaq tili ushın da tiyisli hám durıs keledi.

Joqarıda aytılǵanlardı ulıwmalastırıp, mınaday juwmaq jasawǵa boladı:

1. Sóz dizbegi keminde eki mánili sózdiń baǵınıńqı-baǵındırıwshı grammatikalıq baylanıstıń tiykarında dizbeklesiwinen jasalǵan sintaksislik birlik.

2. Sóz dizbegi qospa sózge de, frazeologiyalıq sóz dizbeklerine de, atawısh sóz benen kómekshi sózdiń dizbeklesiwine de, sózlerdiń dizbekli qatarı menen de

sırttan uqsas bolǵanı menen, olardan aytarlıqtay ayırmashılıqları bar.

3. Sózdiń, sonıń ishinde qospa sózdiń komponentleriniń arasındaǵı baylanıs sóz dizbeginiń sıńarlarınıń arasındaǵı baylanıstan anaǵurlım basım hám bekkem boladı. Usıǵan qaray, qospa sóz jeke sóz sıyaqlı sóylew waqtında jasalmay, tayar turǵan birlik retinde sóz dizbeginiń yamasa gáptiń quramına onıń bir aǵzası retinde erkin kiredi de, erkin sóz dizbegi sóylew waqtında belgili bir úlgiler boyınsha jasaladı, onıń quramındaǵı sıńarlar ıńǵayına qaray basqa bir sıńarlar menen awmastırıla aladı. Sıńarlardıń basqa bir sıńarlar menen awmastırılıwınan erkin sóz dizbeginiń grammatikalıq tábiyatı ózgermeydi.

4.Sóz zatlardı, qubılıslardı, sapa-belgini, is-háreketti jeke, dara halında atasa, sóz dizbegi olardı bir-biri menen baylanısta, óz-ara qarım-qatnasta ataydı. Sóz dizbeginiń sıńarları arasında anıqlawısh+anıqlanıwshı, tolıqlawısh+tolıqlanıwshı, pısıqlawısh+pısıqlanıwshı sıyaqlı sintaksislik qatnaslar saqlansa, qospa sózlerdiń sıńarlarınıń arasında bunday sintaksislik qatnaslar bolmaydı da, qospa sózler bir pútin leksikalıq birlik retinde túsiniledi.

5.Qospa sózdiń hárbir sıńarı gáptiń bir aǵzası bola almaydı, sóz dizbeginiń

hárbir sıńarı sintaksislik mánisin saqlap, jeke bir gáp aǵzası bola aladı.

6. Sintaksislik sóz dizbegi frazeologiyalıq sóz dizbekleri uqsas bolǵanı menen

olardan túbirli ayırmashılıqları bar. Sózler sóylew waqtında jasalmay, tayar turǵan birlik retinde sóz dizbeginiń yamasa gáptiń quramına kirgeni sıyaqlı frazeologiyalıq birlikler sıyaqlı burınnan jasalǵan tayar turǵan birlik retinde sintaksislik sóz dizbeginiń hám gáptiń quramına kiredi. Al, sintaksislik sóz dizbegi

1 Сонда, 537-бет.

2 Сонда, 537-бет.

125

tayar turǵan dizbek emes, al sóylew waqtında jeke sózlerdiń tildiń grammatikalıq nızamları boyınsha erkin dizbeklesiwinen jasaladı.

7. Sıńarların basqa sıńarlar menen ıńǵayına qaray awmastırıwǵa bolatuǵınına qaray, sintaksislik sóz dizbegi erkin sóz dizbegi dep ataladı. Al ulıwma turaqlı sóz dizbekleriniń sıńarları, ádette, basqa sıńarlar menen awmastırıwǵa bolmaydı.

8. Frazeologiyalıq birliklerdiń sıńarları jeke mánisine ayrılıp, gápte ulıwmalasıp bir aǵza xızmetin atqarsa, sintaksislik sóz dizbeginiń sıńarlarınıń hárqaysısı jeke mánisin saqlap, gáptiń bir aǵzası bola aladı.

9.Sinaksislik sóz dizbeginde de, frazeologiyalıq birliklerde de nominativlik sıpat bar, biraq sintaksislik sóz dizbeginen frazeologiyalıq birliklerdiń nominativlik sıpatı birqansha basım boladı.

10.Sintaksislik sóz dizbekleri ushın sózlerdiń leksikalıq baylanıslılıǵı minnetli shárt bolsa, frazeologiyalıq birlikler ushın sózlerdiń leksikalıq baylanısı minnetli shárt bola bermeydi.

11.Erkin sóz dizbekleriniń mánisi ózin qurastırıwshı sıńarlardıń mánilerinen

dóreytuǵın bolsa hám erkin gáp aǵzası bola alatuǵın bolsa, atawısh sóz benen kómekshi sózdiń dizbeginen jasalǵan analitikalıq konstrukciya leksikalıq hám grammatikalıq idiomatizm sıpatına iye bolıp, sintaksislik jaqtan aǵzalarǵa bólinbeydi.

12. Erkin sóz dizbegi aǵzalarǵa bólinetuǵın dizbek bola otırıp, mánilik hám qurılıslıq pútinligin saqlaydı da, semantikalıq tıyanaqlılıq qásiyeti menen sıpatlanadı. Ol usı qásiyeti jaǵınan mánili sóz benen kómekshi sózdiń dizbeginen ajıratıladı.

13.Sóz dizbegi sózlerdiń dizbekli qatarınan qurılıslıq ózgesheligi jaǵınan ajıratıladı. Dizbekli qatardıń quramındaǵı sózler teń dárejedegi sózler retinde ózara dizbeklese baylanıssa, sóz dizbeginiń sıńarları baǵınıńqı, baǵındırıwshı sıńarlar bolıp, biri ekinshisine baǵına baylanısadı.

14.Sóz dizbeginiń quramındaǵı sıńarlardıń ornınıń almasıwı onıń mazmunı menen grammatikalıq tábiyatına tásir ece, dizbekli qatardıń sıńarlarınıń ornınıń almasıwı onıń mazmunı menen grammatikalıq tábiyatına tásir etpeydi.

15.Baǵınıńqı baylanıstıń tiykarında sóz dizbegi jasalsa, predikativlik baylanıs tiykarında predikativlik dizbek jasaladı. Predikativlik emes sóz dizbegi nominativlik xızmet atqarsa, predikativlik dizbek bunday xızmetke iye bola almaydı. Sóz dizbeginiń formalıq mánisi bas sóziniń formalıq mánisine (júyesine) tiykarlansa, predikativlik dizbektiń paradigması grammatikalıq máhál hám obektlik modallıqqa tiykarlanadı.

16.Sóz dizbeginiń qurılısı, olardıń model`leri sóz dizbegindegi bas sózdiń qaysı sóz shaqabına qatnaslı bolıwına hám kategoriyalıq mánisi menen qásiyetine

qaray ayqınlanadı. Belgili bir sóz shaqabına kiretuǵın sózlerdiń basqa bir sóz shaqabına kiretuǵın sózler menen dizbeklesiwi múmkinligin ol sózlerdiń sóz shaqabı retindegi ulıwma kategoriyalıq mánisi, jeke grammatikalıq mánilerine hám

126

onıń sóz shaqabı ishindegi belgili bir semantikalıq toparǵa bóliniwi, yaǵnıy sózdiń kategoriyalıq qásiyeti anıqlaydı.

17. Sóz dizbeginiń qurılısındaǵı bas sóz benen baǵınıńqı sóz tilde sintaksislik

baylanıslardıń kelisiw, basqarıw, jupkerlesiw, úylesiw dep atalatuǵın túrleri boyınsha baylanısadı. Bul sintaksislik baylanıstıń túrleriniń tábiyatı hár túrli tillerdiń grammatikalıq qurılısınıń ózgesheligine qaray túrlishe bolıwı múmkin.

18. Qurılısına qaray sóz dizbekleri dara, qospa, aralas sóz dizbekleri bolıp bólinedi. Qospa sóz dizbegi bir ǵana bas sózge baǵınatuǵın hár túrli baylanıslardıń

tiykarında jasalsa, aralas sóz dizbegi hár túrli bas sózlerge baǵınatuǵın hár túrli baylanıslardıń negizinde jasaladı.

19. Bas sózdiń qaysı sóz shaqabınan bolıwına qaray sóz dizbekleri feyil sóz dizbekleri, atawısh sóz dizbekleri hám ráwishli sóz dizbekleri bolıp bólinedi.

ÁDEBIYATLAR:

1.Axmanova O.S. Slovosochetanie. Sb. «Voprosı grammaticheskogo stroya», M., 1955, str. 452-461.

2.Axanov K. Til bilimine kirispe. Almatı, 1965, 476-487-betler.

3.Balakaev M.B. Osnavnıe tipı slovosochetaniy v kazaxskom yazıke. AlmaAta, 1957.

4.Vinogradov V.V. Voprosı izucheniya slovosochetaniy (na materiale russkogo yazıka). «Voprosı yazıkoznaniya», 1955, №3.

5.Grammatika sovremennogo russkogo literaturnogo yazıka. İzd. «Nauka», M.,1970, str. 536-541.

6.Gurıcheva M.S. Osnovnıe linii razvitiya slovosochetaniy vo frantsuzskom yazıke. «Voprosı yazıkoznaniya», 1957, № 6.

7.İliya L.İ. Tipı slovosochetaniy v sovremennom frantsuzskom yazıke. Avtoref. dokt. diss., M., 1960.

8.Osnovı postroeniya opisatelnoy grammatiki sovremennogo russkogo literaturnogo yazıka. M., 1966, str. 134-146.

9.Prokopovich N.N. Slovosochetanie v sovremennom russkom literaturnom yazıke. M., 1966.

10.Seydov Yu.M. Slovosochetaniya v azerbaydjanskom yazıke. Avtoref. dokt. diss. Baku, 1965.

11.Sizova İ.A. Chto takoe sintaksis. M., 1966, str. 17-23.

12.Smirnitskiy A.İ. Sintaksis angliyskogo yazıka. M., 1957, str. 55-100.

13.Suxotin V.P. Problema slovosochetaniya v sovremennom russkom yazıke. Sb. «Voprosı sintaksisa sovremennogo russkogo yazıka», M., 1950.

14.Ubryatova E.İ. İssledovaniya po sintaksisu yakutskogo yazıka. M-L.,

1950.

15.Filicheva N.İ. O slovosochetaniyax v sovremennom nemetskom yazıke. M., 1969.

GÁP HÁM ONÍŃ QURÍLÍSÍ

Gáp hám oǵan tán baslı belgiler

127

Gáp – eń tiykarǵı tillik birliklerdiń biri. Ol ózi menen uqsas tildiń basqa qubılıslarınan eń dáslep kommunikativlik xızmeti, yaǵnıy shınlıq bolmıstıń bir bólegi tuwralı xabar beriw xızmeti jaǵınan ajıratıladı. Demek, gáp – tolıq kommunikativlik xızmeti bar sintaksislik birlik. Gáptiń birnárse haqqında xabarlaw xızmeti onı sintaksislik basqa qubılıslardan, mısalı, sóz dizbeginen ajıratatuǵın belgi retinde qaraladı. 1) Jer egildi degen menen 2) jer egiw degen mısallardı salıstırıwdan mınalardı kóriwge boladı: birinshisi - gáp, ekinshisi - sóz dizbegi. Birinshi mısaldıń belgili bir qurılıslıq úlgisi bar, ol birnárse haqqında xabar beriw ushın qurastırılǵan. Al ekinshi mısalda – grammatikalıq belgili bir úlgi boyınsha jasalǵan sintaksislik konstrukciya, biraq ol birnárse boyınsha xabar beriw ushın

emes, birnárseni ataw ushın qurastırılǵan. Demek, sóz dizbeginde nominativlik xızmet bolsa, gápte xabarlaw xızmeti bar. Gáp tildegi qurılıslıq úlgiler boyınsha jasaladı.

Gáp – qurılıslıq úlgisi bar sintaksislik birlik. Gáptiń qurılısı basqa sintaksislik konstrukciyalardan, mısalı, sóz dizbeginen ózgeshe boladı. Gáptiń qurılıs ózgesheligi onıń jeke birlik retinde, atap aytqanda, gáptiń mánisi bar bólshek retinde xızmet atqarıwına múmkinshilik beredi. Tillik birlik retindegi gápke

sóylewde jeke qollanıwǵa múmkinshilik beretuǵın qurılıslıq úlgi – baslawıshbayanlawıshlıq qurılıslıq úlgi.1 Baslawısh-bayanlawıshlıq úlgi sintaksislik basqa konstrukciyalarǵa emes, gápke tán qurılıs. Al gáp bolsa, tolıq kommunikativli qásiyetleri menen, yaǵnıy birnárse haqqında xabar beriw xızmeti menen sıpatlanatuǵın sintaksislik birlik.

Gáp hár túrli grammatikalıq usıllar arqalı birnárseniń házirgi máhál, ótken máhál yamasa keler máhálde iske asıwın bildiredi yamasa kerek, dárkar ekenligin

bildiredi. Bul grammatikalıq mánilerdiń hámmesi, ulıwma jıynaǵı obektivlikmodallıq mániler yamasa obektivlik-modal`lıq mániler dep ataladı. Obektivlik - modallıq mániler belgili bir grammatikalıq usıllar arqalı beriletuǵın sintaksislik kategoriyalar – sintaksislik máhál hám meyillerdiń tiykarın quraydı. Sonıń menen birge, jay gáp ob`ektivlik modallıq kategoriyası menen sintaksislik máhál kategoriyasına hám olardı bildiriwshi qurallardıń tiyisli jıyındısına iye boladı. Bul eki kategoriya bir-birinen bólek ómir súrmeydi, olar ajıralmaytuǵın birlik – predikativlik kategoriyasın quraydı. Predikativlik kategoriyası hárbir gápke qatnasadı hám onıń grammatikalıq mánisi bolıp tabıladı. Gápte obektivlikmodal`lıq penen sintaksistiń máhál mánileriniń arnawlı grammatikalıq qurallar menen beriliwi, yaǵnıy predikativlik kategoriyasınıń bolıwı, jay gáptiń jeke sintaksislik kategoriyası retindegi baslı belgi bolıp sanaladı.

«Házirgi rus ádebiy tiliniń grammatikasında» sintaksislik máhál kategoriyası menen obektivlik-modallıq kategoriyası tómendegishe túsindiriledi: sintaksislik máhál kategoriyası birinshiden, - gáptiń óziniń kurılıslıq úlgisi menen, ekinshiden, - feyiller menen, gáptegi sóz ózgertiwshi formalı feyiller menen, úshinshiden, -

feyillersiz úlgiler menen, gáp qurılısına arnawlı kirgiziletuǵın bıt` degen kómekshi

1 Бархударов Л.С. Структура простого предложения современного английского языка. Изд. «Высшая школа», -М., 1966, стр. 141.

128

feyil menen beriledi. Mısalı, rus tilinde 1) Sın rabotaet. 2) Noch temna. 3) Tishina degen gápler usı keltirilgen túrinde sintaksislik házirgi máháldi bildiredi. Sintaksislik házirgi máhál birinshi gápte onıń qurılıslıq úlgisine onıń bir sıńarı

retinde kiretuǵın feyil sóz benen berilse, ekinshi, úshinshi gáplerde – feyil sózdiń qatnasısız, gáptiń óziniń qurılıslıq úlgisi menen berilgen. Bul gáplerdiń sintaksislik máháller boyınsha túrleniwi arqalı olardıń rus tilinde tómendegidey formaları jasaladı: házirgi máhálde: Sın rabotaet. Noch temna. Tishina; ótken máhálde: Sın rabotal. Noch bıla temna. Bıla tishine; keler máhálde: Sın budet rabotat. Noch budet temna. Budet tishine. Birinshi gápte sintaksislik máhállerdiń mánileri

bayanlawıshtı bildiretuǵın tiykarǵı feyildiń hár túrli morfologiyalıq formaları

arqalı berilse, sońǵı eki gápte sintaksislik házirgi máhál mánisi - gáptiń óziniń qurılıslıq úlgisi menen, sintaksislik ótken máhál menen keler máhál mánileri máhál mánisiniń abtraktlı kórsetkishi retindegi bıt degen kómekshi feyil formalarınıń gáp qurılısına kiriwi arqalı berilgen.1 Sintaksislik máhál kategoriyası

qanday usıllar menen jasalsa, sintaksislik meyil kategoriyası, tiykarınan alǵanda, sonday usıllar menen jasaladı. Sintaksislik meyil kategoriyasınıń jasalıwına sintaksislik janapaylardıń da qatnası bar.2

Solay etip, «Jay gáp degenimiz – xabarlawdıń jeke sintaksislik birligi, onıń grammatikalıq mánisi – predikativlikte, forması – sintaksislik máhál menen

meyillerdi bildiretuǵın arnawlı grammatikalıq usıllardıń tiykarı jámlengen eń kishi qurılıslıq úlgi».3

Gáp predikativlilik dep atalatuǵın grammatikalıq mánisi menen, kommunikativlik dep atalatuǵın xızmeti menen hám baslawısh-bayanlawıshlıq dep atalatuǵın qurılıslıq úlgisi menen sıpatlanadı da, sonday-aq ol hár túrli bayan etiliwi arqalı ajıratıladı. Hár túrli tillerdiń sintaksisin izertlewshiler kommunikativlik xızmeti joq, yaǵnıy birnárse haqqında xabarlawdı bildirmeytuǵın, xabar ushın jasalmaǵan bayanlawlardı gáptiń quramına jatqızbaydı. Gáptiń qatarına emes, sóz-gáplerdiń túrlerine kiretuǵın, izertlewshilerdiń pikirinshe, mınalar: 1) hár túrli emociyanı bildiretuǵın sóz-gápler (mısalı: Áttegen-áy! Yapırmay! Mássaǵan! Bárekella! Pay, shirkin!); 2) diologlarǵa tán maqullaw yaki biykarlaw, kelisiw yaki kelispew: Bar, Joq, Awa,

Solay, Yaqshı, Heshqashan ; 3) sálem beriw hám oǵan juwap qaytarıw, raxmet aytıw, tilek bildiriw, keshirim soraw: Assalawma áleykum! Ualeykum assalam! Kesh jarıq! Keshirińiz! Raxmet! Jańa jılıńız benen! Xosh bolıń! ; 4) birnársege kewil awdarıw: Ayda! Marsh! Qarawıl! Allo! hám t.b.; 5) ulıwma sorawdı bildiriw ushın hám oǵan juwap qaytarıw: Bul ne? Ne nárse? Bul qalayınsha? hám t.b.; 6) jeke (derbes) qaratpalar: Balalar! Áy, jigitler! hám t.b.4 «Tańlaqlar da, húrmet-izzet

1 Грамматика современного русского литературного языка. -М., 1970, стр. 543. 2 Сонда, 544-бет.

3 Сонда, 544-бет.

4 Усы сыяқлы мысаллардың инглис ҳәм рус тилинде гәп бола алмайтуғынлығы туўралы мына мийнетлерде айтылған: 1) Бархударов Л.С. Структура простого предложения современного английского языка. Изд. «Высшая школа», М., 1966, стр. 142; Грамматика современного русского литературного языка.

М., 1970, стр. 545, 574-575.

129

formaları da, qaratpalar da ózliginen informaciya beriw ushın arnalmaǵan; olardan biziń alatuǵın informaciyamız aytılǵanlardıń tikkeley mazmunınan emes, birneshe oy juwmaqlarınan kelip shıǵadı».1 Joqarıda keltirilgen tańlaqlar húrmet-izzet formaları hám qaratpalar gápke uqsas aytılǵanı menen gáp bola almaydı, sebebi olarǵa baslawısh-bayanlawıshlıq qurılıs tán emes.2

Baslawısh penen bayanlawısh tuwralı túsinikler – logika-semantikalıq túsinikler emes, sintaksislik túsinikler. Izertlewshilerdiń pikirinshe, «gáptiń bas

aǵzaları» degenler gáp quramınan emes, sóz dizbeklerinen bolǵan baslawısh hám bayanlawıshlardıń quramınan bólinip shıǵadı. Solay etip, til biliminde «gáptiń bas aǵzaları» degenler ulıwma gáptiń aǵzaları emes, aǵzalardıń aǵzaları, atap aytqanda, baslawısh, bayanlawıshtıń aǵzaları degen pikir bar. Biraq, bul másele ele de izertlewdi talap etedi.

Gápke tán belgilerdiń biri – intonaciya. Gáp belgili bir intonaciya menen aytıladı. Intonaciya - gáptiń tiykarǵı elementi. Gáp jeke sózden de, sóz dizbeginen de qurılıslıq úlgisi jaǵınan emes, intonaciyaǵa iye bolıwı jaǵınan da ajıratıladı. Jeke sózler yamasa sóz dizbekleri geyde gáp túrinde jumsaladı. Olardıń gáp túrinde jumsalıwı ushın shártli túrde gápke tán intonaciya menen aytılıwı kerek. Sonda ǵana ol gáp túrinde túsiniledi. Sonday-aq, grammatikalıq mánileri jaǵınan da predikativlikti bildiriwi shárt. (Mısalı: Tún. Vokzal. Sıǵasqan jolawshılar.)

Joqarıda biz hárbir gápte obektivlik-modal`lıq máni boladı degen edik. Gápte bunnan basqa belgili bir subektivlik-modal`lıq máni de bolıwı múmkin.

Subektivlik-modallıq máni sóylewshiniń ózi aytpaqshı bolǵan gápke, yamasa onıń bir bólegine hár qıylı qatnasın bildiredi. Subektivlik-modallıq mániniń qatarına kúsheytiw menen páseytiw, iseniw menen isenbewshilik, jaqlaw menen jaqtırmaw usı sıyaqlı mániler kiredi. Bunday mániler belgili bir tillik usıllar arqalı beriledi.

Sonday usıllardıń biri – intonaciya. İntonaciya hár túrli subektivlik-modal`lıq mánilerdi bildiretuǵın usıl retinde qollanıladı. Mısalı, pátli intonaciya menen aytılǵan gáp hár túrli ekspressivlik mánilerdi bildiredi. Intonaciya usılı sorawlıq

janapaylar (demew) menen baylanısıp, ritorikalıq soraw menen aytılatuǵın gápler jasaladı da, olar hár túrli emociyanı bildiredi.

Sózlerdiń orın tártibi de gápte sub`ektivlik-modal`lıq mánilerdi bildiriw usılı retinde qollanıwı múmkin. Bunday sózlerdiń orın tártibi usılına intonaciya usılı

kelip qosıladı. Mısalı: Tart qolıńdı Vetnamnan! Tapqan ekenseń isenentuǵın adamdı! Tıńlar ol seni! Keltirilgen gáplerdiń sub`ektivlik-modal`lıq mánileri bayanlawıshlardıń ornı ózgerip, olardıń gáptiń basında aytılıwı (bul - sózlerdiń orın tártibi usılı) hám onıń menen kóterińki (pátli) intonaciya usılınıń baylanısıwı arqalı berilgen.

Sub`ektivlik-modal`lıq mánilerdi bildiriwdiń bir usılı – qospalanıw usılı. Qospalanıw usılı qaraqalpaq tilinde birikken, birikpegen, jup, tákirar, qısqarǵan bolıp bólinedi. Mısalı: Shay-payǵa qaraytuǵınday waqıtı bolmadı. Ayta-ayta

1 Бархударов Л.С. Көрсетилген мийнети. 142-бет. 2 Сонда, 142-бет.

130