Qaraqalpaq tiliniń teoriyalıq grammatikası

Mısalı, kómekshi sózlerge, sonıń ishinde seplikler menen jalǵawlarǵa tán ulıwma kategoriyalıq máni – qatnas mánisi. Seplikler sózlerdiń arasındaǵı hár túrli qatnaslardı bildirse, jalǵawlar sóz benen sózdiń yamasa gáp penen gáptiń

arasındaǵı hár túrli qatnaslardı bildiredi. Kómekshi sózlerdiń bir túri - hártárep sózlerge tán ulıwma kategoriyalıq máni - modallılıq.

Ulıwma aytılǵanlardı jıynaqlap, tómendegilerdi aytıwǵa boladı.

1.Jeke tiller yamasa tiller toparındaǵı sóz shaqapların anıqlap klassifikaciya jasawda jeke tiller yamasa tiller toparınıń grammatikalıq baslı ózgesheliklerin esapqa ala otırıp, sóz shaqaplarınıń ulıwma teoriyasına súyeniw shárt.

2.Sóz shaqapları - sózlerdiń formalıq - grammatikalıq kategoriyası da, taza grammatikalıq kategoriyası da emes, al leksika-grammatikalıq kategoriyası.

3.Sóz shaqapları bir-birinen ulıwma kategoriyalıq mánisi menen

grammatikalıq belgileri jaǵınan ajıratıladı.

4. Sózlerdiń toparları sóz shaqapları retinde karalǵanda, eń aldı menen olardıń

bildiretuǵın mánileri, atap aytqanda, zatlıq máni atributivlik máni, processuallıq máni túrdegi mániler tiykar etip alınadı. Al bul mánilerdi leksikalıq máni menen taza grammatikalıq máni dep emes, ulıwma kategoriyalıq máni dep ataǵan durıs. Ulıwma kategoriyalıq máni sóz shaqapların bir-birinen ajıratıwda baslı belgilerdiń biri retinde tiykar etip alınadı.

5. Sóz leksikalıq qubılıs ǵana emes, sonıń menen birge grammatikalıq qubılıs retinde de tanıladı. Usıǵan qaray, sózlerdi sóz shaqaplarına klassifikaciya jasawda olardıń grammatikalıq belgileri de esapqa alınıwı tiyis. Sóz shaqaplarınıń grammatikalıq belgileri degende olardıń morfologiyalıq hám sintaksislik belgileri túsiniledi.

6. Sóz shaqaplarınıń morfologiyalıq belgisiniń mazmunına sóz jasawshı hám sóz ózgertiwshi formaları kiredi. Sóz shaqaplarınıń hár qaysısınıń ózine tán sóz jasawshı affiksleri boladı, olar bir-birinen sóz jasawshı affiksler arqalı ajıratıladı.

Sóz jasawshı affiksler sóz shaqaplarında bolmaǵanda, sóz ózgertiw sistemasındaǵı ózgeshelikler sóz shaqapların bir-birinen ajıratıwda járdem etedi. Sóz ózgertiw sisteması grammatikalıq kategoriyalar menen ushlasadı, birlik-kóplik, seplik, jınıs (rod) kategoriyası, meyil, máhál, bet-san dep atalatuǵın grammatikalıq

kategoriyalardıń biri atlıqlar yamasa almasıqlarǵa, ekinshileri feyillerge tiyisli bolıp, sóz shaqapların bir-birinen ajıratıwda járdem etedi.

7. Sóz shaqaplarınıń sintaksislik belgisiniń mazmunına sóz shaqabınıń gápte aǵza bolıw xızmeti hám sózler menen dizbeklesiw ózgesheligi kiredi. Belgili bir sóz shaqabına kiretuǵın sózler gápte belgili bir aǵza bolıp xızmet atqarıwǵa iykemlesedi hám sózlerdiń dus kelgen toparı menen emes, arnawlı bir toparı menen (yamasa toparları menen) dizbeklesedi, solar menen qarım-qatnasqa túsedi, óz-ara baylanısadı. Sóz shaqapları menen gáp aǵzalarınıń arasında óz-ara baylanıs penen qarım-qatnas payda bolıp ornalasadı.

8. Sóz shaqapları birden emes, tildiń tariyxıy rawajlanıwı barısında birimlep payda boladı, rawajlanadı hám tolıǵadı. Tiller toparınıń salıstırmalı-tariyxıy

111

grammatikası sóz shaqaplarınıń sintaksislik xızmetiniń negizinde birimlep parqı ajıratılıp, bólingenligin, tillerdiń rawajlanıwı barısında sóz jasawshı formalar

menen sóz ózgertiwshi formalarǵa iye bolǵanlıǵın kórsetedi.

9. Atlıqlar menen kelbetliklerdiń parqı ajıratılıp, kelbetliklerdiń sóz shaqabı retinde qáliplesiwi olardıń zatlardıń sapa, qásiyet belgilerin bildiriw hám atlıqlardı

anıqlaw xızmetinde jumsalıwı barısında iske asqanlıǵın túrli tillerdiń mısalları dáliylleydi.

10.Túrkiy tillerindegi hám atawısh, hám feyil mánisinde hám xızmetinde jumsalatuǵın atawısh - feyil túrindegi túbir omonimler bul tillerdiń eski dáwirindegi grammatikalıq sinkretizm qubılısınıń izleri sıpatında tanıladı.

11.Sóz shaqaplarınıń birden emes, tildiń tariyxıy rawajlanıwı barısında jasalıp qálipleskenligin, ásirese ráwishlerdiń hár túrli tillerde sóz shaqabı retinde payda bolıwı menen rawajlanıw jolların dáliylleydi. Ráwishler sózlerdiń gápte

pısıqlawısh xızmetinde jumsalıwı, usı xızmettiń olarǵa ábden úyrenshikli bolıp

ketiwi hám sózlerdiń quramındaǵı sóz ózgertiwshi afikslerdiń óziniń dáslepki xızmetleri menen mánilerinen ayrılıp góneriwi, túbirlerge ábden sińisip ketiwi nátiyjesinde jasalǵan.

12.Tilde sóz shaqaplarınıń rawajlanıwı barısında olardıń bir-birine awısıwı qubılısı, atap aytqanda, substantivlesiw, adektivaciya, pronominalizaciya hám adverbializaciyalanıwı qubılısları ushırasadı.

13.Tildiń rawajlanıwı barısında tolıq mánili bolıwı hám de gápte jeke aǵza

bolıw qásiyetleri menen sıpatlanatuǵın atawısh sózlerdiń ayırımları kómekshi sózlerge aylanadı.

14. Tildiń rawajlanıwı onı biriktiriwshi birlikler menen elementlerdiń rawajlanıwınan tısqarı, olarǵa baylanıssız bola almaydı. Al tildegi ózgerisler

menen rawajlanıw ondaǵı birlikler menen leksika-grammatikalıq kubılıslardıń, sonıń ishinde sózlerdiń mánilik jaqtan da, formalıq jaqtan da, seslik jaqtan da ózgeriwin, rawajlanıwın hám usıǵan qaray sóz shaqaplarınıń parqı ajıralıp bóliniwin, jetilisip rawajlanıwın bildiredi.

ÁDEBIYATLAR:

1.Baskakov N.A. Morfologicheskaya struktura slova i chasti rechi v tyurkskix yazıkax. «Sovetskoe vostokovedenie», 1957, №1.

2.Batmanov İ.E. Chasti rechi v kirgizskom yazıke. «Voprosı yazıkaznanie», 1955, № 2.

3.Borovkov A.K. O chastyax rechi v tyurkskix yazıkax. «Revolyutsiya i pismennost», 1936, №2.

4.Vinokur G.O. Forma slova i chasti rechi. Kn. «Vinokur G.O. İzbrannıe rabotı po russkomu yazıku», M., 1959.

5.Voprosı teorii chastey rechi (na materiale yazıkov razlichnıx tipov), L.,

1968.

112

6.Gabinskiy M.A. Ob obsheyazıkovıx priznakax chastey rechi. «Problemı yazıkoznaniya», Dokladı i soobsheniya sovetskix uchenıx na X Mejdunarodnım kongresse lingvistov (Buxarest, 28.VIII-2.IX 1967), M., 1967.

7.Grammatika sovremennogo russkogo literaturnogo yazıka. İzd. «Nauka», M., 1970, str. 302-316.

8.Desnitskaya A.V. Dva tipa prilagatelnıx v sovremennom albanskom yazıke. «Voprosı grammatiki, Sbornik statey k 75-letiyu akademika N.İ.Meshaninova», M-L., 1960.

9.İskakov A.İ. O klassifikatsii chastey rechi v kazaxskom yazıke. Sb. «Voprosı izucheniya yazıkov narodov Sredney Azii i Kazaxstan», Tashkent, 1952.

10.Isqaqov A. Qazirgi qazaq tilindegi so’zlerdi toptastırıu turalı, «Xalıq mug’allimi», 1950, № 10.

11.Kuznetsov P.İ. O printsipax vıdeleniya chastey rechi (na maeriale turetskogo i russkogo yazıkov), «Sbornik trudov po yazıkoznaniyu», M., 1957, № 1.

12.Peterson M.N. O chastyax rechi v russkom yazıke. Sb. «Voprosı grammaticheskogo stroya», M., 1955.

13.Pospelov N.S. Uchenie o chastyax rechi v russkoy grammaticheskoy traditsii. M., 1954.

14.Savchenko A.N. Chasti rechi i kategoriya mıshleniya. İzd. Rostovskogo universiteta,1953.

15.Sanjeev G.D. K probleme chastey rechi v altayskax yazıkax. «Voprosı yazıkoznaniya», 1952.

16.Sevortyan E.V. K probleme chastey rechi v tyurkskix yazıkax. Sb. «Voprosı grammaticheskogo stroya», M., 1955.

17.Sevortyan E.V. Affiksı glagoloobrazovaniya v azerbaydjanskom yazıke. M., 1962, str. 359-432.

18.Smirnitskiy A.İ. Morfologiya angliyskogo yazıka. M.,1959. str.100-108.

19.Steblin-Kamenskiy M.İ. K voprosu o chastyax rechi. «Vestnik LGU», seriya obshestvennıx nauk, 1954, № 6.

20.Sunik O.P. Obshaya teoriya chastey rechi. M-L., 1966.

21.Isqaqov A. Qazirgi qazaq tili (morfologiya). Almatı, 1954, 181-194-betler.

22.Sherba L.V. O chastyax rechi v russkom yazıke. «Russkaya rech», novaya seriya, 2, L., 1928.

III. BÓLIM. SÓZ DIZBEGI HÁM GÁPTIŃ QURÍLÍSÍ

SÓZ DIZBEGI HÁM ONÍŃ DÚZILISI

Sóz dizbegine tán baslı belgiler hám onıń ózine uqsas basqa qubılıslardan ayırmashılıqları

Grammatikanıń sintaksis tarawınıń úyrenetuǵın tiykarǵı máseleleri: sóz dizbegi hám gáp, olardıń qurılısı menen túrleri, sóz dizbegi hám gáptegi sózlerdiń baylanısıw usılları menen formaları. Bul máselelerdi jeke bir tilge qatnaslı hár

113

tárepleme tolıq úyreniw grammatikanıń ulıwma teoriyasınıń xızmetine emes, al jeke bir tildiń grammatikasınıń (onıń sintaksis tarawınıń) xızmetine kiretuǵınlıǵı eskertilip, bul kitapta onıń aldına qoyǵan maqseti menen wazıypasına karay, sóz dizbegi menen gápke tán baslı belgiler, olardıń qurılısı menen lingvistikalıq tábiyatına qatnaslı ulıwma teoriyalıq máseleler sóz etiledi.

Sintaksislik birlik retinde qaralatuǵın sóz dizbeginiń lingvistikalıq tábiyatın anıqlap, oǵan anıqlama beriw ushın, birinshiden, sóz dizbegi ózi menen uqsas qubılıslardan, atap aytqanda, qospa sózden, ulıwma sózlerdiń dizbeginen (atawısh sóz benen kómekshi sózdiń dizbegi), frazeologiyalıq sóz dizbeginen hám gápten ajıratıw, ekinshiden, sóz dizbegine tán baslı belgilerdi anıqlap alıw shárt.

Sóz dizbegi - mánilik jaqtan da, grammatikalıq jaqtan da óz-ara baylanısta, birgelikte bolatuǵın, tolıq mánili keminde eki sózdiń dizbegi. Sóz dizbeginiń sıńarlarınıń arasındaǵı baylanıs sózdiń bólekleriniń arasındaǵı baylanıstan anaǵurlım erkinirek boladı. Biraq, bul erkinlik sóz dizbeginiń mánilik hám sintaksislik pútinligin buzbawı kerek. Mısalı, sóz dizbeginiń sıńarlarınıń arasında uzaq úzilis (irkinish) bolsa yamasa sıńarlardıń arasına birneshe sózler kirse, sóz dizbeginiń birligi, tutaslıǵı buzılıwı múmkin. Sóz dizbeginiń sıńarlarınıń arasında da, sózdiń (meyli jeke sóz bolsın, meyli qospa sóz bolsın) bólshekleriniń arısında da baylanıs bar, biraq sózdiń (sonıń ishinde qospa sózdiń de) bólshekleriniń arasındaǵı baylanıs sóz dizbeginiń sıńarlarınıń arasındaǵı baylanıstan kúshli hám bekkem boladı. Sonlıqtan, jeke sóz de, qospa sóz de sóylew waqtında jasalmay, tayar birlik sıpatında sóz dizbegi yamasa gáptiń quramına erkin kirse, al sintaksislik sóz dizbegi belgili bir úlgiler, formulalar boyınsha sóylew waqtında jasaladı. Sonıń ushın, onıń quramındaǵı sıńarlar ıńǵayına qaray basqa bir sıńarlar menen awmastırıla aladı.

Sóz (sonıń ishinde qospa sóz) – zat penen qubılıstıń, sapa menen belginiń, ishárekettiń turaqlı ataması. Sózler zattı, qubılıstı, sapa-belgini yamasa is-háreketti

ataǵanda, olardı bir-birine baylanıssız, qarım-qatnassız, jeke, dara halında ataydı.

Mısalı, at, aǵash, japıraq degen sózler zatlardıń jeke, dara atamaları bolsa, biyik, jasıl degen sózler sapa menen belginiń jeke, dara ataması, kesiw, orıw, jıynaw ishárekettiń atları. Bul sózler bir-birine baylanıssız, jeke, dara atamalar retinde túsiniledi hám nominativlik xızmet atqaradı. Sóz dizbegi de zattı, is-hárketti atap, nominativlik xızmet atqara aladı. Biraq sóz dizbegi zattı yamasa is-háreketti ataǵanda, olardı jeke, dara halında emes, óz-ara baylanısta, qarım-qatnasta ataydı.

Yaǵnıy, sóz dizbeginde zat, sapa-belgi, is-háreket atalǵanda, bir-biri menen baylanısta, qarım-qatnasta ataladı. Mısalı, júyrik at, jasıl japıraq degen sóz dizbeklerinde zatlar ózleriniń sapa-belgileri menen tıǵız qarım-qatnasta, baylanısta atalsa, xat jazıw, kitap oqıw degen sóz dizbeklerinde zatlar is-háreket penen qarımqatnasta, baylanısta atalǵan. Sóz dizbekleriniń sıńarlarınıń biri sapa-belgini yamasa is-háreketti bildiriw qásiyetinen ayrılsa, onday dizbek sóz dizbegi emes, qospa sózge aylanadı. Mısalı, kók shay, sarı may sıyaqlı qospa sózlerdiń aldıńǵı sınarları (kók, sarı) sońǵı sınarlarınıń (shay, may) sapasın da, qásiyetin de bildirmeydi, jeke

114

mánisinen ayrıladı. Qospa sózler sózlerdiń dizbeginen jasalǵanda, sıńarlarınıń arasında anıqlawısh+anıqlanıwshı, tolıqlawısh+tolıqlanıwshı, pısıqlawısh+pısıqlanıwshı qatnaslar joǵalıp, qospa sóz bir pútin sóz retinde túsinilse, sóz dizbekleriniń sıńarlarınıń arasındaǵı sintaksislik qatnaslar saqlanıp, ol sıńarlar birin-biri anıqlaytuǵın, tolıqtıratuǵın yamasa pısıqlaytuǵın sıńarlar retinde xızmet atqaradı. Demek, sóz dizbeginiń hár bir sıńarı mánilik qásiyetin de, sintaksislik qásiyetin de saqlaydı. Qospa sózdiń hárbir sıńarı gáptiń óz aldına bir aǵzası emes, tutasqan halında bir aǵza xızmet atqarsa, erkin sóz dizbekleriniń hár bir sıńarı sintaksislik qásiyetin saqlap gápte hár túrli aǵza xızmetin atqara aladı.

Sózlerdiń tilde atama xızmetin atqarıp, tildiń nominativlik qurallarınıń qatarına kirgeni sıyaqlı, sóz dizbekleri de zatlardıń, sapa-belgilerdiń, isháreketlerdiń atamaları retinde qollanılıp, tildiń nominativlik qurallarınıń qatarına

jatadı. Grammatikalıq hám mánilik birlikte bolatuǵın sóz dizbegi «qospa túsinik bolǵanı menen, biraq bir túsinikti bildiredi hám onı belgilewshi retinde xızmet atqara aladı. Ol (sóz dizbegi – K.A.) – frazeologiyalıq birliktiń erkin ekvivalenti»,1 al frazeologiyalıq birlik mánilik jaqtan sózdiń ekvivalenti bola aladı.

Sóz dizbegi gáptiń quramında qollanılǵanda ǵana hám tek gáp arqalı tilde kommunikativlik xızmet atqara aladı. Sonlıqtan, sóz dizbekleri gáp quramında onıń qurılıslıq elementleri retinde úyreniledi. Ekinshi jaǵınan, sóz dizbeklerin gápten tısqarı, «qospa atamalardıń hár túrli túrleri retinde de» izertlewge boladı.2

Akad. V.V.Vinogradov sóz dizbekleriniń tildiń nominativlik hám kommunikativlik qurallarınıń qatarına kiretuǵınlıǵı tuwralı bılay deydi: «Gáptiń quramında ǵana hám gáp arqalı sóz dizbekleri tildiń kommunikativlik qurallarınıń qatarına kire aladı. Gápten tısqarı, tek soǵan kerekli qurılıs materialı retinde

qaralatuǵın sóz dizbekleri sózler sıyaqlı boladı da, tildiń nominativlik qurallarınıń qatarına, zatlardı, qubılıslardı, is-háreketlerdi belgilew qurallarınıń qatarına kiredi».3 Sózlerdiń sóz shaqaplarına ajıratılatuǵınlıǵı sıyaqlı, sóz dizbekleri de sóz shaqaplarına, mısalı, atawısh sóz dizbekleri (substantivli hám ad`ektivli sóz dizbekleri), feyil sóz dizbekleri bolıp bólinedi.

Sóz hám erkin sóz dizbegi nominativlik qurallardıń qatarına kirgeni menen, bul ekewiniń nominativlik sıpatı birdey emes. Birinshiden, sóz dara uǵımnıń ataması bolsa, erkin sóz dizbegi keminde eki uǵımnıń, biraq bir-birine qatnaslı, óz-

ara baylanıslı uǵımlardıń ataması,4 ekinshiden, sóz zattı, qubılıstı, sapa-belgini yamasa is-háreketti bir-birine qarım-qatnassız, jeke-dara halında atasa, erkin sóz dizbegi olardı bir-biri menen baylanıslı ataydı, úshinshiden, sóz sóylew waqtında

1 Сб. «Вопросы синтаксиса современного русского языка». -М.. 1950, стр. 42.

2 Прокопович Н.Н. Словосочетание в современном русском литературном языке. Изд. «Просвещение», -М., 1966, стр. 51.

3 Виноградов В.В. Вопросы изучения словосочетаний. «Вопросы языкознания», 1954, №-3, стр.3.

4 Тилде аўыл хожалығы, мал шарўашылығы сыяқлы терминологиялық сыпаттағы лексикалық бирликлер бар. Бундай лексикалық бирлик бир тутас қоспа уғымды билдиреди, олар синтаксислик сөз дизбеклери қатарына кирмейди. Бул бойынша мына әдебиятларды қараңыз: Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка. Изд. «Высшая школа», -М., 1969, стр. 86-87; Чернышева И.И. Фразеология современного немецкого языка. Изд. «Высшая школа», -М., 1969, стр. 32.

115

tilde burınnan bar, qáliplesken, tayar turǵan atama bolsa, erkin sóz dizbegi sóylew waqtında tolıq mánili sózlerdiń dizbeginen jasalatuǵın, olardıń mánilik hám grammatikalıq birliginen payda bolatuǵın dizbekler sıpatında túsiniledi, yaǵnıy sóz

dizbekleri nominativlik sıpatqa burınnan tayar turǵan birlikler retinde emes, sózlerdiń tildiń grammatikalıq nızamları boyınsha dizbeklesiwi arqalı iye boladı.

Til iliminde erkin sóz dizbekleri «gáptiń quramında hám gáp arqalı» tildiń kommunikativlik qurallarınıń qatarına kiredi degen pikir bar. Sóz dizbegi gáptiń

kuramında belgili bir zattı yamasa belgili bir sapanı atap ǵana qoymaydı, sózlerdiń bir-biri menen baylanısıwınıń sintaksislik quralları arqalı zattıń atı menen sapanıń atı dizbekleskende, zat belgili bir sapanı iyelewshi retinde sıpatlanadı, olardıń dizbeginen jasalǵan sóz dizbekleri sol zat tuwralı belgili bir xabar (informaciya) retinde tanıladı1. Mısalı, Ol qızıl kóylek kiyip keldi degen gápte qızıl kóylek degen sóz dizbeginiń usınday sıpatı bar. «Sóz dizbekleriniń kópshiliginde kommunikaciya baǵıtı birew, ol – zatlar, qubılıslar, processler tuwralı tıńlawshı yaki oqıwshıǵa burınnan belgili bolǵanlardı anıqlastırıw».2 Izertlewshiler sóz dizbeginiń usı atalǵan kommunikativlik sıpatın ayta kelip hám onı gápti sıpatlaytuǵın ulıwma kommunikativlilikten ajıratıwdıń kerekligin esapqa ala otırıp, sóz dizbeginiń kommunikativliligin jartılay kommunikativlilik dep atasa, onıń bul qásiyetiniń gáp quramında ǵana tolıq kórine alatuǵınlıǵın eskertip jáne onı gápke tán absalyutli yamasa tolıq kommunikativlilikten ajıratıw ushın shártli kommunikativlilik dep ataydı.3 Sóz dizbegi usı atalǵan jartılay (shártli) kommunikativlilik belgisi boyınsha sózden de (sóz ózliginen kommunikativlilik qásiyetke iye bola almaydı), gápten de (gáp ulıwma, absolyutli yamasa tolıq kommunikativlilik qásiyetleri menen sıpatlanadı), leksikalıq turaqlı sóz dizbeklerinen de, tolıq mánili sóz hám kómekshi sózdiń dizbeginen de ajıratıladı.

Sintaksislik sóz dizbegi - sózlerdiń emin-erkin dizbeklesiwinen jasalatuǵın

dizbekler, yaǵnıy erkin sóz dizbekleri. Erkin sóz dizbekleri qurılısı jaǵınan frazeologiyalıq dizbekler menen uqsas keledi. Erkin sóz dizbekleri frazeologiyalıq birliklerdiń kóplegen túrleriniń jasalıwına tiykar boladı. Yaǵnıy, frazeologiyalıq

birliklerdiń ishinde erkin sóz dizbeginiń qurılısı, úlgisi boyınsha jasalǵanları ushırasadı. Bunı mına mısallardı salıstırıwdan kóriwge boladı: shalqasınan jatıw – shalqasınan túsiw; tawdan biyik – sútten aq, suwdan taza; esik penen aynanıń arasında – qas penen kózdiń arasında, qol juwıp – qol qawsırıp hám t.b. Bulardıń aldıńǵıları – erkin sóz dizbekleri, al sońǵıları – erkin sóz dizbeginiń qurılıslıq úlgileri boyınsha jasalǵan frazeologiyalıq birlikler.

Frazeologiyalıq sóz dizbekleri menen erkin sóz dizbekleriniń arasında túbirlik ayırmashılıqlar bar. Jeke sózlerdiń tayar turǵan birlik retinde gáp qurılısına kirgeni sıyaqlı, frazeologiyalıq birlikler de burınnan jasap qoyǵan, tayar turǵan birlik retinde erkin sóz dizbeginiń yamasa gáptiń quramına kiredi. Mısalı, qas

1 Филичева Н.И. О словосочетаниях в современном немецком языке. Изд.«Высшая школа», -М., 1969,

стр. 32.

2 Филичева Н.И. Көрсетилген мийнети, 33-бет. 3 Сонда, 33-бет.

116

qaqqansha, awızdı ashıp jumǵansha, qas penen kózdiń arasında sıyaqlı frazeologiyalıq birlikler olardıń quramındaǵı jeke sıńarlardıń (sózlerdiń) sóylew waqtında emin-erkin dizbeklesiwinen jasalǵan dizbekler emes, burınnan

dizbeklesip turǵan, ábden qáliplesken, tayar turǵan dizbekler retinde qollanıladı. Al erkin sóz dizbekleri sóylew waqtında tolıq mánili sózlerdiń tildiń grammatikalıq nızamları boyınsha emin-erkin dizbeklesiwinen jasaladı. Sonlıqtan, erkin sóz dizbekleriniń quramındaǵı sınarlardıń biri ıńǵayına qaray basqa bir sıńarlar menen awmastırılıwı múmkin. Bunday awmastırıwdan sóz dizbeginiń grammatikalıq tábiyatı ózgermeydi. Mısalı, qalıń kitap degen sóz dizbegi qızıqlı kitap, mazmunlı kitap degen formaǵa ózgerip aytılǵanı menen, bul ózgerisler sóz dizbeginiń grammatikalıq tábiyatına tásir etpeydi de, bul dizbeklerdiń bári de atributivlik sóz dizbekleri retinde qollanıla beredi. Al frazeologiyalıq birliklerdi bulay etip ózgertiwge bolmaydı, olar turaqlı qálpin saqlaydı, tutasqan halında tayar turǵan dizbekler retinde qollanıladı. Sózdiń morfemalıq qurılısı turaqlı bolǵanı sıyaqlı, frazeologizmlerdiń quramı da, sıńarlarınıń ornı da turaqlı boladı.

Frazeologiyalıq birliklerdiń quramındaǵı sıńarlardıń hár qaysısı hár túrli mánini emes, barlıǵı jıynalıp kelip bir tutas, bir pútin mánini bildiredi de, usıǵan qaray belgili bir frazeologiyalıq birlik gápte bir aǵza xızmetin atqaradı. Al erkin sóz dizbeginiń quramındaǵı sıńarlarınıń hár qaysısı gáptiń hár túrli hám jeke

aǵzaları retinde xızmet atqaradı.

Frazeologiyalıq birlikler de, erkin sóz dizbekleri de tildiń nominativlik qurallarınıń qatarına kirgeni menen, bulardıń nominativlik sıpatı birdey emes. Erkin sóz dizbekleriniń nominativlik xızmetinen frazeologiyalıq birliklerdiń

nominativlik xızmeti anaǵurlım basım. Sebebi, erkin sóz dizbekleriniń sıńarları ózara qanshelli baylanıslı, bir-birine qatnaslı bolǵanı menen, olar qalay bolmasın jeke mánilik qásiyetin saqlaydı. Al, frazeologiyalıq birliklerdiń quramındaǵı sıńarlar erkin sóz dizbeklerin qurastırıwshı sıńarlar sıyaqlı emes, jeke mánisinen de, grammatikalıq mánisinen de ayrılǵan, bir tutas, bir pútin mánige iye boladı, mánilik jaqtan jeke sózdiń ekvivalenti retinde túsiniledi. Bunıń bári, erkin sóz dizbekleri menen salıstırǵanda frazeologiyalıq birliklerdiń nominaciya tutaslıǵı birqansha basım ekenligin kórsetedi. Al, erkin sóz dizbeginiń quramınıń tez ajıratılıwı, sıńarlarınıń gáptiń óz aldına aǵzaları bola alıwı onı qurastırıwshı sıńarlardıń jeke mánilik qásiyetin saqlay alıwı menen baylanıslı.

Sintaksislik sóz dizbegi quramındaǵı sózlerdiń ózi sıyaqlı basqa bir sózler

menen erkin almasa alatuǵınlıǵı sebepli erkin sóz dizbegi dep te ataladı. Usı jaqtan ol frazeologiyalıq sóz dizbeklerine qarsı qoyılıp úyreniledi. Biraq usı jerde ayrıqsha bir nársege názer awdarıw kerek: sintaksislik sóz dizbeginiń quramındaǵı sózler erkin dizbeklesedi degende, ádette, olardıń grammatikalıq jaqtan dizbeklesiwi múmkinligi esapqa alınadı. Al sózlerdiń leksikalıq birlikler retinde bir-biri menen dizbeklese alıw múmkinshiligi, til bilimindegi terminologiya boyınsha ataǵanda, sózlerdiń leksikalıq dizbeklesiwi olardıń grammatikalıq dizbeklesiwindey sheksiz emes. Sózlerdiń leksikalıq dizbeklesiwi olardıń

117

grammatikalıq dizbeklesiwiniń sheńberinen azǵantay tar boladı. Mısalı, grammatikalıq jaqtan sóz dizbeginiń sarı jer (qara jer degen sóz dizbegi menen salıstırıń) túrinde bolıwı múmkin desek te, sarı menen jer degen sózler leksikalıq birlikler retinde bir-biri menen, ádette, dizbeklespeydi, sóz dizbegin jasay da

almaydı. Bunıń sebebi shınlıq bolmıstıń ózinde jer degen sóz arqalı atalatuǵın zat penen sarı degen sóz arqalı atalatuǵın sapa belginiń arasında baylanıstıń bolmawında bolıp esaplanadı.

Bunnan kelip shıǵadı: sózlerdiń bir-biri menen grammatikalıq jaqtan dizbeklesiw múmkinshiligi kóp bolǵanı menen, olar leksikalıq jaqtan da dizbeklesiw múmkinshiligi bolgan jaǵdayda ǵana sóz dizbegin dúze aladı. Usı kóz-qarastan, sintaksislik sóz dizbegi menen frazeologiyalıq birliklerdiń arasında túbirli ayırmashılıqlar bar ekenligi belgili boladı. Sintaksislik sóz dizbekleri ushın sózlerdiń leksikalıq baylanıslılıǵı tiykarǵı shárt bolsa, frazeologiyalıq birlikler ushın olardıń sıńarlarınıń leksikalıq baylanıslılıǵı tiykarǵı shárt emes. Frazeologiyalıq birlikler ushın olardı qurastırıwshı sózlerdiń leksikalıq baylanıslılıǵı tiykarǵı shárt bola almaytuǵınlıǵı murtın balta shappaw, júrek jalǵaw, kóz baylanǵanda, awzı menen oraq orıw, suw júrek, júrek jutqan usı

sıyaqlı frazeologiyalıq birliklerden hám olardıń quramındaǵı sıńarlardıń dizbeklesiwinen anıq kórinedi. Al sintaksislik sóz dizbegin qurastırıwshı sıńarlar sózlerdiń leksikalıq baylanıslılıǵına baǵınbay, ózinshe dizbeklese bermeydi. Sintaksislik sóz dizbegi degenimiz erkin sóz dizbegi, biraq onıń erkinligi sózdiń leksikalıq, mánilik jaqtan dizbeklese alıw múmkinshiligine tiykarlanadı. Sintaksislik sóz dizbeginiń erkin sóz dizbegi ekenligi onıń bir aǵza xızmetin atqara alıw múmkinshiliginen, leksikalıq mánisi menen grammatikalıq mánisin baylanıstırıwshı sıńarlardıń mánilerinen payda bolatuǵınlıǵınan, usıǵan qaray, sintaksislik sóz dizbegine leksikalıq hám grammatikalıq idiomatizmniń (grammatikalıq idiomatizm degen termin bul jerde sóz dizbeginiń sintaksislik jaqtan bólsheklenbewi degen mánini bildiredi) tán emes ekenliginen kórinedi.

Sintaksislik sóz dizbeginde leksikalıq hám grammatikalıq idiomatizmniń bolmawı onı leksikalıq hám grammatikalıq idiomatizm qásiyetleri menen

sıpatlanatuǵın basqa dizbeklerden, mısalı, feyillerdiń analitikalıq formasınan, artikl`ler (kómekshi sózlerdiń bir túri) menen atlıqlardıń dizbeginen ajıratatuǵın belgilerdiń biri retinde qaraladı. Analitikalıq konstrukciya yamasa sózdiń analitikalıq forması sózlerdiń dizbeginen (tolıq mánili sóz benen kómekshi sózdiń dizbeginen) quralǵanı menen, bir pútin leksikalıq mánini bildirip, sintaksislik jaqtan aǵzalarǵa bólinbeydi, leksikalıq hám grammatikalıq idiomatizm qásiyetleri menen sıpatlanadı. Artikl menen tolıq mánili sózdiń dizbeklesiwinen jasalǵan dizbekler de usı sıyaqlı bolıp, sintaksislik jaqtan aǵzalarǵa bólinbeydi.

Solay etip, sintaksislik sóz dizbegi leksikalıq ta, grammatikalıq ta idiomatizm sıpatına iye bola almay, usı tárepinen ol sózdiń analitikalıq formasınan da, artikl menen tolıq mánili sózdiń dizbeginen de, frazeologiyalıq birlik penen

leksikalanǵan hár túrli turaqlı sóz dizbeklerinen de anıq ajıratıladı.

118

Erkin sóz dizbegi ajıratılatuǵın, aǵzalarǵa bólinetuǵın dizbek bola otırıp, mánilik hám qurılıslıq pútinligin saqlaydı. Mazmun tutaslıǵı menen semantikalıq tıyanaqlılıq sóz dizbegine tán qásiyet bolıp sanaladı. Sóz dizbeginiń usı qásiyeti onı gáptegi sózlerdiń basqa dizbeklerinen, mısalı, tolıq mánili sóz benen kómekshi sózdiń dizbeginen ajıratadı. Mısalı, kólge deyin…, tawǵa qaray…sıyaqlı tolıq mánili sóz benen kómekshi sózdiń dizbeginiń mánilik jaqtan juwmaqlanbaǵanlıǵı,

tıyanaqlı emes ekenligi, basqa bir sıńardıń jetpey turǵanlıǵı seziledi. Bul dizbekler jeke mánili basqa bir sıńar menen, barıw, júriw sıyaqlı feyiller menen tolıqtırılsa, semantikalıq tıyanaqlılıǵı bar sóz dizbekleri (kólge deyin barıw, tawǵa qaray júriw) jasaladı.

Sóz dizbeginiń quramında tolıq mánili keminde eki sózdiń dizbeklesiwi sóz dizbeginiń semantikalıq tıyanaqlılıǵına tiykar bolıp, onıń mánilik hám qurılıslıq birligin quraydı.1

Tilde tolıq mánili sózlerdiń dizbeginen turatuǵın, sóz dizbeklerine sırtqı

forması jaǵınan uqsas keletuǵın dizbekler de bar. Bulardıń qatarına qaraqalpaq tilindegi áke menen bala, sabırlı da salmaqlı, nemis tilindegi Vater, Mutter und Kinder sıyaqlı dizbekler jatadı. Bul sıyaqlı dizbekler til biliminde sózlerdiń dizbekli qatarları dep atalıp júr.2

Sózlerdiń dizbekli baylanısınan sóz dizbegin ajırata biliw ushın, sóz dizbeginiń qurılıslıq ózgesheligine názer awdarıw kerek. Sóz dizbegi qurılıslıq ózgesheligi (strukturnaya zamknutnost) qásiyeti menen sıpatlanadı. Sóz dizbeginiń

qurılıslıq ózgesheligi onıń quramındaǵı sıńarlardıń biriniń tiykarǵı, bas aǵza bolıp, ekinshisiniń oǵan baǵınıńqı, tiyisli aǵza bolıwında kórinedi. Mısalı, qızıl kóylek, aq oramal, jer qazıw, shóp shabıw, tawǵa shıǵıw, úyge barıw, aǵashtıń japıraǵı, úydiń esigi degen sóz dizbekleriniń sońǵı sıńarları – tiykarǵı, bas aǵza boladı da, aldıńǵı sıńarları – baǵınıńqı aǵza. Bul sóz dizbekleri gáptiń qurılısında kelgende, dáslepki bas aǵza arqalı dizbeklesedi, bas aǵza bolǵan sóz kereginshe túrlenedi, al baǵınıńqı aǵza retinde xızmet atqaratuǵın sóz túrkiy tillerinde ayırım tillerde sóz dizbegindegi qálpin, grammatikalıq formasın ózgertpeydi. Orıs tilinde baǵınıńqı aǵza bas aǵzanıń jetegine erip, bas aǵzanıń birlik-kóplik túrine, rod kategoriyası hám seplik formasına sáykes túrlenip otıradı (mısalı, vısokiy dom, vısokie doma, vısokogo doma, vısokomu domu…). Al sózlerdiń dizbekli baylanısında baǵınıńqı aǵza, bas aǵza degen bolmaydı, olardıń sıńarları teń dárejedegi sıńarlar retinde bir-

biri menen dizbeklese baylanısadı. Birneshe sózlerdiń dizbeginen quralǵan sózlerdiń qatarınan bir sıńar túsirilip aytılıwı múmkin, biraq bunıń menen dizbekli baylanıstıń ıdırawına yamasa joq bolıp ketiwine alıp kelmeydi. Mısalı, balta menen pıshaq hám oraq – balta menen pıshaq…- pıshaq penen oraq. Al sóz dizbeginiń bas sıńarı da, baǵınıńqı sınarı da, ádette, túsirilip aytılmaydı. Dizbekli qatardıń

1 Филичева Н.И. Көрсетилген мийнети, 19-бет. 2 Сонда, 9-бет.

119

quramına kirgen sózler gápte birdey aǵzalar retinde xızmet atqaradı. Usıǵan qaray, dizbekli qatardıń quramındaǵı sózler bir formada qollanıladı.

Sóz dizbeginiń quramındaǵı sózlerdiń ornı, ádette, turaqlı bolsa, dizbekli qatardıń quramındaǵı sózler orınların emin-erkin almastıra aladı. Sóz dizbeginiń quramındaǵı sıńarlarınıń ornınıń almasıwı onıń mazmunı menen grammatikalıq

tábiyatın ózgertip jiberse, dizbekli qatardıń kuramındaǵı sıńarlardıń ornı almasıwı, mısalı, salmaqlı da sabırlı, áke menen bala degen sózlerdiń sabırlı da salmaqlı, bala menen áke túrinde orın jaǵınan almasıp qollanılıwı dizbekli qatardıń mazmunına da, grammatikalıq tábiyatına da tásir etpeydi. Bul ózgeshelikler sózlerdiń dizbeklesiwi menen sóz dizbeginiń jigin ajıratıwda kómeklesedi hám olardıń hár túrli qubılıslar ekenligin bildiredi.

Sóz dizbeginiń sıńarları bir-biri menen baǵınıńqı grammatikalıq baylanıs arqalı dizbeklesedi de, predikativlik qatnastıń tiykarında dizbeklesken sózlerdiń dizbeginen ajıratıladı. Predikativlik qatnas tiykarında dizbeklesken sózlerdiń dizbegin sóz dizbegi deymiz be, yaki joq pa degen sorawǵa lingvistler hár túrli juwap beredi. Predikativlik baylanıs boyınsha sózlerdiń bir-biri menen dizbeklesiwinen sóz dizbegi jasalmaytuǵınlıǵı haqqında O.S.Axmanova bılay dep jazadı: «Baylanıstıń tiykarınan úsh túri – atributivli, komplitivli hám predikativli túrleriniń ishinen birinshisi hámme waqıt sóz dizbegin jasaydı, baylanıstıń ekinshi túri ózleriniń tıǵız baylanıslı formalarında ǵana sóz dizbegin jasaydı, úshinshisi sóz dizbegin ulıwma payda etpeydi».1 Izertlewshiler predikativlik baylanıs negizinde payda bolǵan dizbeklerdi sóz dizbeginiń qatarına jatkızbay, predikativlik konstrukciya yamasa predikativlik dizbek dep ataydı da, usı tiykarda, olardı sóz dizbeginiń sintaksisi emes, gáptiń sintaksisi qarastırıw kerek dep esaplaydı.2

Rus tilin izertlewshilerdiń baǵınıńqılı baylanıstıń negizinde jasalǵan sóz dizbegi menen predikativlik baylanıstıń negizinde jasalǵan sózler dizbeginiń arasındaǵı ayırmashılıq tuwralı pikirleri tómendegidey: baǵınıńqı-bas qatnastaǵı sóz dizbegindegi baǵınıńqı element ǵárezli bolıp, sonıń ıńǵayına qaray belgili bir formaǵa iye boladı. Predikativlik dizbeklerde (mısalı, russha brat pishet) predikativli emes sóz dizbeklerindegidey grammatikalıq ǵárezlilik, baǵınıńqılılıq joq; ataw seplik óziniń tábiyatı boyınsha jeke mánili, ǵárezsiz seplik bolıp esaplanadı da, grammatikalıq baylanısı jaǵınan baǵınıńqı seplik bolıp esaplanbaydı. Rus tilinde brat pishet h’a’m pisat pismo sıyaqlı dizbeklerdegi baylanıslardıń sıpatınıń hár túrli. Basqarıwdıń (meńgeriw) baǵınıńqı baylanısına tán ǵárezli, baǵınıshlı seplik predikativli dizbek bolmaydı. Eger baylanıstıń basqarıw dep atalatuǵın túrinde basqarıwshı feyilge atawıshtıń bir forması hárdayım baǵınıshlı, ǵárezli bolsa, predikativli baylanısta feyil menen atawıshtıń formaları bir-biri menen baylanısadı. Baylanıstıń bul túrinde tiykarǵı baslı element bolıp sanalatuǵın sóz – feyil emes, atawısh sóz. Bunı ótken máhál formasındaǵı

1 Ахманова О.С. Словосочетание. Сб. «Вопросы грамматического строя», -М., 1955, стр. 454-455.

2 Сонда, 456-457-бет; Филичева Н.И. О словосочетаниях в современном немецком языке. стр. 30-31.

120