Qaraqalpaq tiliniń teoriyalıq grammatikası

máni – zatlıq máni, kelbetlikler toparına tán máni - atributivlik máni, feyiller toparına tán máni – processuallıq máni retinde qaralıp, bul mánilerdi lingvistlerdiń biri leksikalıq mániniń (A.A.Shaxmatov) yamasa leksika-semantikalıq mániniń qatarına jatqızsa (V.M.Jirmunskiy), ekinshiler kategoriyalı mániniń (kategoriyalnaya semantika) yamasa klassifikaciyalawshı mániniń qatarına (A.N.Savchenko, A.N.Tixonov, A.I.Isqaqov ), úshinshileri grammatikalıq mániniń qatarına jatqızadı (N.S.Pospelov, M.I.Steblin-Kamenskiy, O.P.Sunik, E.V.Sevortyan, B.I.Kosovskiy).

Joqarıdaǵı pikirlerden sózlerdi sóz shaqaplarına klassifikaciyalawda, tiykarǵı belgi retinde mániniń negizge alınatuǵınlıǵı kórinedi.

Sóz óziniń leksikalıq mánisi menen birge belgili bir sóz shaqabınıń mánisine de iye boladı. Sózdiń leksikalıq mánisi menen sóz shaqabı retindegi mánisin birdey

dep esaplawǵa da, bul ekewiniń arasına teppe-teńlik belgisin qoyıwǵa da bolmaydı. Mısalı, taza, tazalıq, tazalaw degen sózler leksikalıq mánileri jaǵınan

uqsas bolǵanı menen sóz shaqabı retinde hár túrli, bir-birine uqsamaytuǵın mánilerdi, atap aytqanda, taza – atributivlik (sınlıq) mánini, tazalıq – zatlıq mánini, tazalaw – processuallıq (is-háreket) mánini bildiredi. Belgili bir sóz shaqabına kiretuǵın hár túrli sózler hár túrli leksikalıq mánilerdi bildirgeni menen, sóz shaqabı retinde bir ǵana mánini bildiredi. Mısalı, etikshi, malshı, jaqsılıq degen sózlerdiń dáslepkisi «ayaq kiyim tigetuǵın adam» degen leksikalıq mánini bildirse,

ekinshisi «mal baǵatuǵın adam», úshinshisi «iygilikli is» degen leksikalıq mánilerdi bildiredi. Al bul úshewiniń usılar sıyaqlı sózlerdiń (atlıqlardıń) sóz shaqabı retinde bildiretuǵın mánisi birew – zatlıq máni. Zatlıq máni – atlıq sózler toparına kiretuǵın barlıq sózlerge birdey tán, olardıń bárin biriktiretuǵın, atlıq sózlerdiń hámmesine birdey ortaq hám atlıq sózler toparına kiretuǵın sózlerdiń anıq leksikalıq mánilerinen abstrakciyalanǵan máni. Kelbetlikler tuwralı da usınday pikir aytıw múmkin. Mısalı, sarı, aqıllı, sezimtal degen sózler leksikalıq mánileri jaǵınan hár túrli mánilerdi, al sóz shaqabı retinde bir máni – sapalıq, sınlıq (atributivlik) mánini bildiredi. Sonday-aq, tıńlaw, júriw, sóylew sıyaqlı sózlerdiń hár qaysısı hár túrli leksikalıq mánilerdi bildirse, sóz shaqabı retinde bir máni – processuallıq (is-háreket) mánisin bildiredi. Qıymıl, is-háreket mánisi – bul sózlerdiń hám usı sıyaqlı sózlerdiń anıq leksikalıq mánisinen abstrakciyalanǵan, ulıwma feyil sózlerdiń hámmesine tán, ortaq máni.

Ilimpazlardıń ekinshi toparı, joqarıda aytılıp ótkenindey, sóz shaqabınıń mánisin grammatikalıq máni yamasa ulıwma grammatikalıq máni dep esaplaydı. Eger sóz ózgertiwshi hám sóz jasawshı, forma jasawshı affikslerdiń grammatikalıq mánilerdi bildirip, usı affikslerdiń mánileri grammatikalıq mániler dep atalıp júrgenin esapqa alsaq, sózlerdiń sóz shaqabı retindegi mánisin de grammatikalıq máni dep ataw durıslıqqa kele bermeydi. Bul másele, bizińshe, orıs tiliniń keyingi

shıqqan akademiyalıq grammatikasında durıs sheshimin tapqanday. Yaǵnıy, bul grammatika da sóz shaqabınıń mánisi ulıwma kategoriyalıq máni dep atalıp, bul mániniń sol sóz shaqabına jatatuǵın barlıq sózlerdiń leksikalıq mánilerinen hám sol sóz shaqabına tán grammatikalıq kategoriyadan abstrakciyalanǵan máni ekenligi

101

kórsetiledi.1 Sonday-aq, sóz shaqapları bir-biri menen, eń dáslep ulıwma kategoriyalıq mánileri jaǵınan ajıratıladı.

Til biliminde sóz shaqapların bir-birinen ajıratıwda grammatikalıq belgiler de tiykar etip alınadı. Grammatikalıq belgilerdiń ózi eki túrli: birinshisi – morfologiyalıq, ekinshisi - sintaksislik belgi.

Morfologiyalıq belginiń qatarına sóz jasaw formaları menen sóz túrlendiriw formaları kiredi. Sóz jasawshı affiksler sóz shaqaplarına bólinip, soǵan qaray olardıń grammatikalıq belgisi retinde xızmet atqaradı. Mısalı, -shı/-shi, -ım/-im qosımtaları atlıqlarǵa (etikshi, jumısshı, jazıwshı, bilim, kiyim, ónim hám t.b.), -lı/- li, -ǵısh/-gish qosımtaları kelbetliklerge (suwlı, kórikli, paydalı, duzlı, gewdeli, jemisli, uqıplı, jazǵısh, bilgish, sezgish, tapqısh hám t.b.), -la/-le, -a/-e qosımtaları feyilge (shegele, ókpele, arkanla, belgile, gúlle, sına, mine, qana, órte hám t.b.) tán qosımtalar retinde qaraladı da, bir sóz shaqabın ekinshi sóz shaqabınan ajıratıwǵa járdem beredi.

Sóz jasawshı belgi sóz shaqaplarında bolmawı da múmkin. Mısalı, orıs tilinde dom (úy) degen atlıq penen xrom (sarı boyawdıń bir túri) degen kelbetlik, nemis tilinde Mut (erlik, batırlıq), gut (jaqsı, miyrimli), inglis tilinde haod (bas), red (qızıl) degen atlıq penen kelbetlikler, qazaq tilinde tas degen atlıq penen sarı degen

kelbetlik sóz jasawshı belgileri jaǵınan ajıratılmaydı. Bul berilgen mısallarda bir sóz shaqabın ekinshi sóz shaqabınan ajıratatuǵınday belgi joq. Bunday sóz shaqapların ajıratıwda sóz ózgertiwshi qosımtalar óz járdemin tiygizedi. Mısalı, flektivli tillerde, sóz ózgertiw sisteması sóz shaqapların bir-birinen ajıratıwda ayrıqsha xızmet atqaradı. Orıs tilinde atlıqlar seplenedi, kelbetliklerde atlıqlar menen birge baylanısıp seplenedi, tek rod kategoriyası boyınsha túrlenedi, kelbetliktiń sapalıq kelbetlik dep atalatuǵın túrleri dáreje formaların kabıllaydı,

feyiller betlenip, tiyisli formalarǵa iye boladı.

Sóz shaqaplarınıń sóz ózgertiw sisteması arkalı ajıratılıwı grammatikalıq kategoriyalar menen baylanısadı. Mısalı, bet-san kategoriyası, seplik kategoriyası

kóplegen tillerde, sonıń ishinde orıs tili menen qazaq tilinde, atlıqlarǵa tán hám onı

sıpatlaytuǵın kategoriya retinde túsiniledi. Túrkiy tillerindegi atlıqlarǵa tartım kategoriyası da tán. Grammatikalıq rod kategoriyası menen seplik kategoriyası orıs tilinde atlıqlar menen kelbetliklerge tán grammatikalıq kategoriya retinde túsiniledi. Ayırım indoevropa tillerinde hám túrkiy tillerinde máhál, meyil, bet, dáreje kategoriyaları, orıs tilinde grammatikalıq túr (vid) kategoriyası feyillerge tán hám olardı sıpatlaytuǵın grammatikalıq kategoriyalar retinde qarastırıladı. Grammatikalıq dáreje (shıray) kategoriyası sóz shaqaplarınıń ishinde kelbetliklerge tán kategoriya retinde túsiniledi. Solay etip, sóz shaqapları menen olardı sıpatlaytuǵın grammatikalıq kategoriyalardıń arasında nızamlı qarım-qatnas qáliplesedi.

Atawısh sózler bir-birinen sóz ózgertiwshi formalar arqalı anıq ajıratıla bermeytuǵın tillerde, atap aytqanda, inglis tili menen túrkiy tillerinde, kelbetlikler menen ráwishler atlıqlardan ańsat ajıratıla bermeydi degen pikir bar.

1 Грамматика русского литературного языка. Изд. «Наука». -М., 1970, стр. 304.

102

Biraq, atlıqlardan kelbetliklerdi ajıratatuǵınday, inglis tili menen túrkiy tillerinde morfologiyalıq belgi joq dew qáte boladı. Bul tillerde ulıwma kategoriyalıq máni – zatlıq mánini bildiretuǵın atlıqlardan kelbetliklerdiń sapalıq,

sınlıq dep atalatuǵın ulıwma kategoriyalıq mánisi jaǵınan ajıratılatuǵınlıǵın, sonday-aq atlıqlar menen kelbetlikler bir-birinen sóz jasawshı formaları menen de ajıratıladı. Ekinshiden, atlıqlardan kelbetlikler basqa túrkiy tilleri sıyaqlı dáreje formaları arqalı, yaǵnıy forma jasawshı affiksleri arqalı ajıratıladı. Úshinshiden, -

«Morfologiyalıq jaqtan atlıqlar menen salıstırǵanda, kelbetlikler formaları azlıǵı menen sıpatlanadı.

Kelbetlikler de atlıqlarǵa tán seplik kategoriyası da, birlik-kóplik kategoriyası da joq. …Kelbetliklerdiń birlik-kóplik bolıp túrlenbewi atlıqlardan kelbetliklerdi ajıratatuǵın eń baslı morfologiyalıq belgi bolıp esaplanadı».1

Atlıqlarda birlik-kóplik kategoriyası menen seplik kategoriyasınıń bolıwı, al bul kategoriyalardıń kelbetlikler de bolmawı, yamasa kerisinshe, dáreje

kategoriyasınıń atlıqlarǵa emes, kelbetliklerge tán bolıp keliwi bul sóz shaqaplarınıń bir-birinen ózlerine tán grammatikalıq kategoriyaları jaǵınan ajıratılatuǵınlıǵın kórsetedi. Bul tuwralı inglis tilin izertlewshi A.I.Smirnickiy

bılay dep jazadı: «Kelbetlikler seplik, birlik-kóplik kategoriyalarına iye bolmaǵanı menen, ayrıqsha ózine tán kategoriya menen, atap aytqanda, dáreje kategoriyası menen sıpatlanadı. Solay etip, morfologiyalıq jaqtan atlıqlar menen kelbetlikler arasındaǵı ózgeshelik tómendegishe kórinedi: birinshiden, atlıqlar kelbetlikler de joq eki kategoriyaǵa (birlik-kóplik hám seplik) iye boladı, ekinshiden, kelbetlikler atlıqlarda joq kategoriyaǵa (dáreje kategoriyası) iye boladı. Demek, ulıwma aytqanda, kelbetlikler menen atlıqlar úsh túrli kategoriya menen ajıratıladı».2

Sóz shaqapların bir-birinen ajıratıwda hár túrli tillerdiń dúzilislik ózgeshelikleriniń, ásirese olardaǵı sózlerdiń morfologiyalıq qurılısınıń hár túrli bolıwınıń úlken mánisi bar. Mısalı, orıs tilinde kóplegen sózlerdiń quramında olardıń qaysı sóz shaqabına tiyisli ekenligin ańlatıp turatuǵın grammatikalıq kórsetkishleri bolıp hám bul kórsetkishlersiz sózdiń tiykarı ózliginen qollanıla almaytuǵın bolsa, inglis tili menen túrkiy tillerinde sózlerdiń tiykarları yamasa túbirleri ózliginen mánili sózler retinde qollanıla beredi hám olardıń quramında qaysı sóz shaqabına tiyisli ekenligin bildiretuǵın grammatikalıq formalardıń bolıwı shárt emes. Bul inglis tili menen túrkiy tillerindegi sózlerge tán tiykarǵı ózgeshelikleriniń biri. Hár túrli tillerdiń grammatikalıq qurılısındaǵı, ondaǵı sózlerdiń morfologiyalıq qurılısındaǵı usınday ayırmashılıqlardı esapqa alǵanda, inglis tili menen túrkiy tillerine qaraǵanda, orıs tilinde sózlerdiń ózgeriwi sóz shaqapların bir-birinen ajıratıwshı belgi retindegi xızmeti basım dep aytıwǵa boladı. Mısalı, orıs tilindegi kelbetlikler menen atlıqlar sózlerdiń qurılısındaǵı grammatikalıq kórsetkishler arqalı (bol`sh-oy, knig-a) ajıratıladı. Bunday

1 Смирницкий А.И. Морфология английского языка., cтр.150. 2 Смирницкий А.И. Көрсетилген мийнети. 150-151-бетлер.

103

kórsetkishleri joq tillerde, mısalı, inglis tili (big-úlken, book-kitap) menen túrkiy tillerinde (mısalı, qaraqalpaq, qazaq tillerinde) sózlerdiń mánileri menen

sintaksislik xızmeti baslı belgiler retinde esapqa alınadı. İnglis tilinde atlıqlar tolıǵı menen seplene bermeydi, atlıqlardıń sepleniw sheńberi tar, kelbetliklerde sepleniw de, orıs tilindegidey jınıs (rod) kategoriyası boyınsha túrleniw de joq.

Usıǵan qaray, izertlewshiler sóz shaqapların ajıratıwda inglis tilinde sintaksislik belgi sheshiwshi rol atqaradı dep esaplaydı: «Sóz shaqaplarınıń ulıwma grammatikalıq sıpatlamasında olardıń morfologiyalıq belgileri (bir sóz shaqabındaǵı sózdi basqa sóz shaqabındaǵı sózden ajıratatuǵın grammatikalıq formalardıń belgili bir toparı) menen sintaksislik ózgeshelikleri (belgili bir sóz shaqabına tiyisli sózlerdiń gáptegi xızmeti menen olardıń sintaksislik dizbegi) birdey mánidegi xızmetke iye boladı. Biraq sintaksislik belgi ulıwmalıq ortaq bolıp sanaladı da, sózdiń grammatikalıq sıpatlamasında birinshi orınǵa iye boladı. Bunıń ózi morfologiyalıq jaqtan sózlerdiń barlıq toparı bir-biri menen jetkilikli dárejede ayqın ajıratıla bermeytuǵını menen baylanıslı, al sintaksislik jaqtan olar ábden ayqın ajıratıladı. Morfologiyalıq jaqtan túrlenbeytuǵın sózler, mısalı, tirkewish hám janapaylar, sózlerdiń hár túrli grammatikalıq sıpatlaması bar, basqa sóz shaqabı retinde sintaksislik jaqtan ǵana kórinedi».1 «Inglis tilinde morfologiyalıq belginiń sóz shaqaplarınıń kópshiligin anıqlawda kómekshi xızmet atqaratuǵın belgili. Demek, olardı eki túrli belginiń negizinde: mánilik (kategoriyalıq máni) hám sintaksislik (dizbeklesiw qásiyeti menen gáptegi xızmeti) belgilerdiń negizinde anıqlawǵa tuwra keledi».2

Túrkiy tillerinde atlıqlardan sóz túrlendiriwshi formalar menen ózgerip túrlene bermeytuǵın sóz shaqapların, mısalı, kelbetliklerdi, ráwishlerdi morfologiyalıq belginiń negizinde ajıratıw múmkin bola bermeydi. Bulardı ajıratıw ushın sóz shaqaplarınıń ulıwma kategoriyalıq mánisi menen sintaksislik belgisin tayanısh etiwge tuwra keledi.

Sóz shaqaplarınıń sintaksislik belgisi olardıń gáp hám sóz dizbeginiń quramında atqaratuǵın xızmetleri menen anıqlanadı. Ol xızmettiń mazmunına

belgili bir sóz shaqabına kiretuǵın sózdiń gápke aǵza bolıw xızmeti ǵana emes, sonıń menen birge onıń gápte yamasa sóz dizbeginde basqa sózler menen dizbeklesiw, olar menen baylanısıw ózgeshelikleri de kiredi.

Bir sóz shaqabına tiyisli sózlerdiń basqa bir sóz shaqabına qatnaslı sózler menen dizbeklesiw qásiyeti hám olardıń gáptegi xızmeti tuwralı tómendegi máselelerdi aytıp ótiw zárúr. Atlıqlar feyiller menen dizbeklesedi de, gáptiń

baslawıshı retinde xızmet atqaradı. Atlıqlardıń gápte kóbinese bas aǵza – baslawısh bolıwı olardıń ulıwma kategoriyalıq mánisi – zatlıq mánisi menen baylanıslı ekenligi belgili boladı. «Atlıqlardıń bul xızmette (baslawısh hám tolıqlawısh xızmetinde) jiyi qollanılıwı usı sózler toparınıń kategoriyalıq mánisiniń zat ekenligi menen baylanıslı. Shınında da, baslawısh gáptiń tiykarǵı bas aǵzası, onıń tiregi bolıp tabıladı, usınnan baslawıshlıq xızmettiń de zattı belgileytuǵın

1 Смирницкий А.И. Көрсетилген мийнети. 103-бет.

2 Ильиш Б.А. О частях речи в английском языке. Сб. «Вопросы теории частей речи», стр.141.

104

sózge tán bolıwı tábiyiy nárse: process te, sapa da zat joq jerde – usı processti yamasa sapanı basqarıwshı joq jerde – bolıwı múmkin emes; baslawıshlıq xızmetti

talap etetuǵın – bul zattıń ózi».1 Atlıqlar kelbetlikler menen erkin túrde dizbeklese aladı. Bunday bolıwı da tábiyiy: sebebi, zat belgili bir sapaǵa, belgige iye boladı,

kerisinshe, sapa, belgi de hámme waqıt zatqa tiyisli boladı. Usıǵan baylanıslı, atlıqlar kelbetlikler menen dizbeklesip qollanılıp, bunday dizbekte yamasa gápte atlıqlar baslawısh yamasa tolıqlawısh xızmetinde, kelbetlikler ekinshi dárejeli – anıqlawısh xızmetinde jumsaladı. Gápte atlıqlardıń bas aǵza – baslawısh

xızmetinde, atlıq penen dizbeklesip qollanılatuǵın kelbetliktiń ekinshi dárejeli aǵza

– anıqlawısh xızmetinde jumsalıwında belgili bir nızamlılıq bar: zat túsinigi sapa túsiniginen basımıraq, sapa belgi – zattıń qasiyeti, zatqa qatnaslı qásiyet. Bunday

ózgeshelik orıs tilinde birden kórinedi. Orıs tilinde kelbetlikler atlıqlarǵa qatnaslı, baǵınıshlı sózler retinde jumsalıp, atlıqlar qaysı jınıs (rodta) kategoriyasında, qaysı seplikte hám kóplik penen birliktiń qaysı túrinde qollanılsa, kelbetlikler de solay baǵınıp, birgelikte baylanısıp, atlıqtıń grammatikalıq formasına ıńǵaylasa qollanıladı. Al inglis tili menen túrkiy tillerindegi ayırım tillerdegi kelbetliklerde bunday, orıs tilindegidey túrleniw ózgesheligi joq. Bul tillerdiń bárine birdey ortaq belgi bar: ol – kelbetliklerdiń bir aǵza retinde anıqlawısh xızmetin atqarıwı.

Atlıqlar baslawısh xızmetin yamasa tolıqlawısh xızmetin, al kelbetlikler anıqlawısh xızmetin atqaradı degennen, bul sóz shaqapları gáptiń basqa aǵzaları bola almaydı degen túsinik payda bolmawı kerek. Atlıqlar gápte qollanılıw ıńǵayına qaray bayanlawısh xızmetin de, anıqlawısh yamasa pısıqlawısh

xızmetinde atqaratuǵını sıyaqlı, kelbetlikler pısıqlawısh xızmetinde yamasa substantivlesip barıp baslawısh, tolıklawısh, geyde bayanlawısh xızmetinde de jumsalıwı múmkin. Demek, gápte atlıqlardıń baslawısh yamasa tolıqlawısh xızmetinen, kelbetliklerdiń anıqlawısh xızmetinen basqa xızmet atqarıwı – olarǵa tán baslı xızmet emes, qollanılıwına qaray dóregen, ekinshi xızmeti. Ráwishlerdiń gáptegi tiykarǵı xızmeti – pısıqlawısh bolıw. Gápte ráwishler pısıqlawıshtan basqa da xızmet atkarıwı múmkin, biraq bul xızmet ráwishlerge tán, tiykarǵı xızmet bola

almaydı. Feyiller boyınsha da usınday pikirler aytıwǵa boladı. Feyillerdiń tiykarǵı sintaksislik xızmeti - gápte bayanlawısh yamasa betlik emes formaları arqalı pısıqlawısh bolıwı. Al olardıń qollanılıw jaǵdayına qaray geyde baslawısh,

tolıqlawısh xızmetinde jumsalıwı ekinshi qatardaǵı xızmeti bolıp esaplanadı. Solay etip, sóz shaqaplarınıń sintaksislik belgisiniń mazmunına olardıń sóz

dizbeginde hám gápte basqa sózler menen dizbeklesiw ózgeshelikleri kiredi. Kelbetlikler zattıń sının, sapasın bildiriw xızmetine qaray, ádette atlıqlardıń aldında turıp, olardıń anıqlawıshı boladı da, feyiller zatlardıń qıymıl, is-háreketin bildirip, olardan keyin turadı hám bayanlawısh xızmetin atqaradı. Ráwishler is-hárekettiń

sının, waqtın, muǵdarın, hal-jaǵdayın bildiredi, sonlıqtan feyiller menen dizbeklesip, olardıń aldında turadı. Túrkiy tillerinde kómekshi atawıshlar, seplikler, hind-evropa tillerinde predloglar zatlardıń bir-birine yamasa is-háreketke

1 Смирницкий А.И. Көрсетилген мийнети. 109-бет.

105

qatnasın bildiriwine qaray atlıqlarǵa dizbeklesedi. Basqa sóz shaqaplarına emes, atlıqlarǵa tikkeley qatnaslı kómekshi sózler retinde túsiniledi. Artikller de basqa sóz shaqaplarına emes, atlıqlarǵa qatnaslı hám solarǵa tán kómekshi sózler retinde

tanıladı. Usıǵan qaray, artikller atlıqlar menen dizbeklese qollanıladı. Al, eliklewish sózler feyiller menen dizbeklesedi, olardıń aldında qollanıladı.

Sonıń menen birge, sóz shaqapları bir-birinen ulıwma kategoriyalıq mánisi, morfologiyalıq hám sintaksislik belgileri arqalı ajıratıladı. Bul belgilerdiń

qollanılıwı sóz shaqaplarınıń barlıǵında birdey bola bermewi múmkin. Mısalı, inglis tili menen túrkiy tillerinde kelbetlikler menen ráwishler morfologiyalıq kórsetkishlerge bay emes. Demek, bul tillerde kelbetlikler menen ráwishler basqa sóz shaqaplarınan sóz túrlendiriwshi formalarǵa iye bolmawı jaǵınan hám ulıwma

kategoriyalıq máni menen sintaksislik xızmet dep atalatuǵın belgileri jaǵınan ajıratıladı.

SÓZ SHAQAPLARÍNÍŃ PAYDA BOLÍWÍ HÁM RAWAJLANÍWÍ

Ayırım izertlewshiler tariyxıy jaqtan sóz shaqapların gáp aǵzaları menen baylanıstıradı. Bul másele boyınsha akad. I.I.Meshaninov «Gáp aǵzaları menen sóz shaqapları» degen salıstırmalı-tipologiyalıq izertlewinde bılay dep jazadı: «Atlıq óziniń gáptegi zatlıq mánidegi aǵza (baslawısh penen tolıqlawısh) bolıwı menen bólinip shıǵadı, sózlerdiń gáptiń atributivi aǵzası (anıqlawısh) retinde jumsalıwı arqalı kelbetlikler jasaladı, ráwishler pısıqlawısh aǵza xızmetinde jumsaladı, feyil basqa sóz shaqaplarınan bayanlawısh (gáptiń is-háreketin bildiretuǵın aǵza) retinde xızmet atqarıwı nátiyjesinde ajıratıladı. Bul jerde, gáptiń usılay aǵzalarǵa bóliniwi menen leksikalıq toparlar jasaladı».1

İzertlewshiler sóz shaqaplarınıń gáp aǵzaları xızmetinde jumsalıwı birimlep jasalıp qálipleskenin kórsetedi. «Sózlerdiń morfologiyalıq jaqtan bólingen leksikalıq toparlarınıń (zat, is-háreket, qásiyet hám hám t.b. atamaları) olardıń sintaksislik xızmetiniń negizinde jasalıwı processi indoevropa tilleriniń salıstırmalı-tariyxıy grammatikasınan anıq kórinedi».2 «Grammatikalıq jaqtan bólingen kelbetlikler kategoriyasınıń jasalıwı, yaǵnıy dáslepki atawıshlardıń atlıqlar menen kelbetliklerge differenciyalanıwı, indoevropa tillerinde salıstırmalı grammatika metodları arqalı kórine aladı». Bunday differenciaciya hind-evropa tilleriniń eń góne dáwirinde bolmaǵan.3 Bul boyınsha A.A.Potebnya bılay dep jazadı: «Tillerdiń tariyxında zat hám belginiń atın ajıratatuǵın kelbetlik atlıqtan keyinirek jáne sonnan jasaladı».4 «Atlıq penen kelbetlik arasındaǵı ayırmashılıq dáslepki dáwirde payda bolmaǵan. Kelbetlikler atlıqlardan payda bolǵan, yaǵnıy hár túrli hind-evropa tillerinde azı-kem belgiler hám derekler qaldırǵan, sapa-

1 Мещанинов И.И. Члены предложения и части речи. -М.-Л., 1945, стр. 203.

2 Жирмунский В.М. О природе частей речи и их классификации, Сб. «Вопросы теории частей речи». -

Л., 1968, стр.27.

3 Жирмунский В.М. Көрсетилген мийнети, 27-бет.

4 Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. Ч.III, стр.73.

106

qásiyet tek ǵana anıq, tek ǵana zat retinde túsiniletuǵın waqıtlar bolǵan».1 «Atlıqtan kelbetliktiń jasalıw jolı degenimiz atlıqtıń atributivli qollanılıwı».2

V.M.Jirmunskiy hind-evropa tilleriniń eski dáwirlerinde atlıqlar menen kelbetliklerdiń parqınıń ajıratılmaǵanlıǵın atawısh tiykarlardıń ortaq bolıwı, atawıshlardıń sepleniw formalarınıń birdey bolıwı dereklerdi keltire otırıp dáliylleydi. Atlıqlar menen kelbetliklerdiń hám de ráwishlerdiń tillerdiń rawajlanıwı barısında birimlep bir-birinen ajıratılıp, jeke leksika-grammatikalıq kategoriyalar retinde qálipleskenligin kórsetedi.3 Sóz shaqaplarınıń birden emes, birimlep qálipleskenligin, olardıń parqınıń ajıratılıp, hár túrli sóz shaqaplarınıń tildiń tariyxıy rawajlanıwı barısında jasalǵanlıǵın túrkiy tilleriniń derekleri de dáliylleydi. Mısalı, kók, jas degen sózlerdiń hám atlıq, hám kelbetlik bolıwı (omonimles sózler) atawısh sózlerdiń erte dáwirdegi parqı tolıq ajıratılmaǵanlıǵınan derek beredi, differenciaciyalanbaw qubılısınıń tilde saqlanǵan izi ekenligin kórsetedi. Túrkiy tillerinde hám atawısh, hám feyil mánisin bildiretuǵın kósh, toy, toń, ıq, oy sıyaqlı feyil-atawısh omonimler bar. Feyilatawısh túrindegi bul sıyaqlı omonimlerdi E.V.Sevortyan túrkiy tilleriniń erte dáwirindegi grammatikası menen sózliginde bolǵan grammatikalıq sinkretizm kubılısı retinde qaraydı.4 Ol túrkiy tillerindegi tómendegidey omonimles túbirlerdi eń dáslepki feyil-atawısh tiykarlar (dáslepki sinkretizm derekleri) dep esaplaydı:

1 Потебня А.А. Көрсетилген мийнети, 86-бет. 2 Потебня А.А. Көрсетилген мийнети, 77-бет.

3 Жирмунский В.М. О природе частей речи и их классификации, Сб. «Вопросы теории частей речи». -

А., 1958, стр. 28-31.

4 Севортян Э.В. Аффиксы глаголообразования в азербайжанском языке (опыт сравнительного исследования), -М., 1962, стр.361.

107

ráwishlerge jatadı. Tilimizdegi birge, birden, birde (geyde degen mánidegi), ilajsızdan, shalqasınan, bilqastan, zorǵa, tekte, qapıda, abaysızda, jóni menen, azan menen, alǵa, artqa, alda, artta, mına jerde, sol jerde, usı jerde sıyaqlı

ráwishlerdiń hámmesi de joqarıdaǵıday góneriw jolı menen qáliplesken ráwishler»1.

«Házirgi qazaq tilindegi ayırım ráwishlerdiń quramındaǵı affiksler shıǵısı jaǵınan alǵanda, dáslebinde jalǵawlar bolǵanı menen, házir olar sózdiń túbirinen ajıratıp alıwǵa bolmaytuǵın dárejege jetken hám túbirge sińisip ketken, usı qubılıstıń nátiyjesinde ráwishler jasalǵan. Mısalı, zorǵa, bosqa, tekte, biykarǵa,

basqa, birge, keshke degen ráwishler barıs seplik jalǵawınıń gónerip, leksikalanıwınan jasalsa, geyde, dáslepkide, kúnde, abaysızda, qapıda, qápelimde degen ráwishler orın seplik jalǵawlarınıń gónerip, leksikalanıwınan jasalǵan. Shıǵıs seplik jalǵawı menen kómekles (qaraqalpaq tilindegi eski qural-sheriklik sepligi jalǵawları) seplik jalǵawınıń grammatikalıq xızmetlerinen ayrılıp, olardıń leksikalanıwınan tómendegidey ráwish sózler payda bolgan: 1) júresinen, búkkesinen, jalqasınan, keńinen, keltesinen, áwelden, dáslepten, tosınnan; 2) rası menen, reti menen, ornı menen».2 Túrkiy tillerinde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde, hal feyil formalı feyillerdiń pısıqlawısh xızmetinde ónimli jumsalıp, ábden qáliplesiwinen hám de feyillerdiń bunday formalarınıń góneriwinen jasalǵan azlap, az-azlap, jaǵalay, qayıra, kaytara sıyaqlı ráwishler menen hal feyil formalı feyillerdiń qospalanıwınan jasalǵan súrine-jıǵıla, talasa-tarmasa hám t.b. sıyaqlı ráwishler bar. «…Azlap, az-azlap degen sózlerge tikkeley betlik (jiktik) jalǵawları

jalǵanbaydı. Bul sózler jay gáplerde de, qospa gáplerdiń baǵınıńqı komponentinde de bayanlawısh bolıp xızmet atqarmaydı. Sonday-aq, bul sózlerde feyillerge tán máhállik, meyillik qásiyetler joq. Bular gápte tek pısıqlawısh bolıp xızmet atqaradı da, azdan ya azǵana, az-azdan, ya azdan-azdan, ya azǵana-azǵanadan degen mánilerdi bildiredi. Jáne de feyillerge jalǵanatuǵın bolımsızlıq affiksleri (-ma/-me, -pa/-pe, -ba/-be) bularǵa qosılmaydı. Solay etip, bul sózler hal feyillerge tek forma

jaǵınan uqsas… Usınday azlap, az-azlap sıyaqlı hal feyilge uqsas ráwishlerdi feyiller menen tórkinles ráwishler dep esaplaymız».3

Solay etip, ráwishler hár túrli formadaǵı sóz shaqaplarınıń feyiller menen dizbeklesip qollanılıp, pısıqlawısh xızmetinde jumsalıwı hám is-hárekettiń sın, orın, waqıt, muǵdar-dáreje, sebep, maqset sıyaqlı belgileri menen sınnıń belgisin bildiriwi nátiyjesinde áste-aqırın sóz shaqabı retinde qáliplesken.

Qaraqalpaq tilindegi súzegen, tebegen, qabaǵan, jataǵan sıyaqlı sózler forması jaǵınan kelbetlik feyilge (esimshe) uqsap kóringeni menen, tillik tábiyatı jaǵınan kelbetliklerdiń qatarına kiredi. Bular anıqlawısh xızmetinde jiyi qollanılǵanlıǵı sebepli, zattıń turaqlı belgisin, sapa-qásiyetin bildiretuǵın

1 Ысқақов А. Қазiргi қазақ тiлi (морфология). -Алматы, 1964, 322-бет. 2 Аханов К. Тiл бiлiмiне кiрiспе. -Алматы, 128-129-бет.

3 Ысқақов А. Көрсетилген мийнети, 323-бет.

109

kelbetlikler bolıp qáliplesken, al ózleriniń tiykarı bolǵan – kelbetlik feyil (esimshe) formasın bildiretuǵın mánilerinen tolıq ayrılǵan.

Sózler hár túrli mánilerde hár túrli sóz shaqaplarına aylanadı. Mısalı, awırıw sózi atlıq ta (Awırıw batpanlap kiredi, mısqıllap shıǵadı. Qq.n.m.), kelbetlik te (Awırıw júrek áste soǵadı), feyil de (awırıp qalıw) bola aladı. Demek, bulardı leksika-grammatikalıq omonimler retinde karaw durıs boladı. Qaraqalpaq tilinde hám atlıq, hám kelbetlik túrinde qollnılatuǵın salqın, suwıq, ıssı, jarıq sıyaqlı leksika-grammatikalıq omonimler bar. Bular atlıq bolıp kelgende atlıqtıń, kelbetlik bolıp kelgende kelbetliktiń formaların qabıllaydı (mısalı, dáreje formaların qabıllaydı), solardıń hár qaysısına tán kategoriyalar menen sıpatlanadı.

Sóz shaqaplarınıń bir-birine ótiw procesin túrli tillerden kóriw múmkin. Substantivaciya, adektivaciya, pronominalizaciya, adverbializaciya qubılısları sózlerdiń leksikalıq mánileri menen grammatikalıq mánileriniń ózgeriwi nátiyjesinde iske asadı da, bul qubılıslar bir sóz shaqabınıń basqa sóz shaqabına awısıwın bildiredi. Substantivaciya qubılısı boyınsha basqa sóz shaqapları - atlıqqa, adektivaciya qubılısı boyınsha - kelbetlikke, pronominalizaciya qubılısı boyınsha - almasıqqa, adverbializaciya qubılısı boyınsha - ráwishke, verballasıw qubılısı boyınsha - feyilge awısadı. Kelbetliklerdiń substantivlesiwine orıs tilinde

bolnoy, uchenıy, ranenıy, jıynaqlaw sanlıǵınıń substantivlesiwine ne troe (mısalı: troe v lodke) degen sózler mısal bola alsa, almasıqlardıń adektivaciyalanıwına qaraqalpaq tilindegi súzegen, tebegen, qabaǵan, jataǵan, sanlıqtıń pronominalizaciyalanıwına birew (mısalı: birew kelip ketipti), atlıqlardıń adverbializaciyalanıwına keshke, kúnde, kelbetliklerdiń adverbializaciyalanıwına zorǵa, bosqa, ilajsızdan, feyildiń hal feyil formasınıń (kósemshe) adverbializaciyalanıwına azlap, qayta, jaǵalay degen sózler mısal bola aladı.

Tildiń rawajlanıwı ondaǵı basqa da birliklerdiń, qubılıslar menen sózlerdiń leksikalıq mánileri menen ulıwma kategoriyalıq mánileriniń, morfologiyalıq kurılısı menen grammatikalıq mánileriniń, sırtqı forması menen seslik ózgerisleriniń de rawajlanıwın bildiredi. Til birlikleriniń biri - sóz. Tildiń ásirler dawamında rawajlanıwı barısında tolıq mánisi, jeke xızmeti bar atawısh sózlerdiń ayırımlarınıń mánileri gúńgúrtlesip, mánisinen azı-kem yamasa tolıq ayrılıp,

kómekshi sózge aylanadı. «Shıǵısı jaǵınan qaraǵanda, baska qosımtalar sıyaqlı, sepliklerdiń de tilimizdiń rawajlanıw tariyxınıń belgili bir dáwirlerinde jeke qollanılatuǵın mánisi tiykarǵı atawısh sózlerden (atlıqtan, feyilden, ráwishlerden) awısıp, óz aldına kategoriya bolıp, birim-birim qáliplesken. Mısalı, házirgi qaraqalpaq tilinde jiyi qollanılatuǵın ushın (ush+ın), sheyin (shek+in), sıyaqlı (sıyaq+lı), arqalı (art+qa+lı), boyı (boy+ı), jóninde (jón+in+de), shamalı (shama+lı) sıyaqlı seplik qosımtalarınıń atawıshlar menen túbirles (tektes) ekenligi belgili bolsa, deyin (dey+in), sayın (say+ın), qaray (qara+y), góre (kór+e) sıyaqlı seplik qosımtaları feyiller menen túbirles ekenligi dawsız».1

Sóz shaqaplarınıń bir-birinen ulıwma kategoriyalıq mánileri jaǵınan ajıratılatuǵınlıǵı joqarıda aytıldı. Kómekshi sózlerde de kategoriyalıq máni bar.

1 Ысқақов А. Көрсетилген мийнети, 376-377-бетлер.

110