Qaraqalpaq tiliniń teoriyalıq grammatikası

Hár túrli tillerge hám olardaǵı atlıq sózlerge tán grammatikalıq kategoriyalardıń biri - seplik kategoriyası. Seplikler atlıq sózlerdiń bir-biri menen qatnasın yamasa olardıń basqa bir sózlerge qatnasın bildiriw xızmetinde jumsaladı. Turmıstaǵı zatlar menen qubılıslar tilde atlıq sózler menen ataladı da, ol zatlardıń yamasa qubılıslardıń arasındaǵı hár túrli qatnaslar hár túrli seplikler arqalı tilde kórinisin tabadı. Seplikler arqalı bildiriletuǵın hár túrli qatnaslarǵa, yaǵnıy shınlıq turmıstaǵı zatlar menen qubılıslardıń arasındaǵı túrli-túrli qatnaslar tiykar boladı. Sepliklerdiń hár túrli tillerde almasıqlarǵa, ásirese atlıqlarǵa tán bolıwı da usınnan.

Kópshilik tillerde seplik bir atlıqtıń ekinshi atlıqqa qatnasın yamasa atlıqtıń feyilge qatnasın bildirse, ayırım tillerde (mısalı, bolgar tilinde) kómekshi sózler (predloglar) arqalı beriledi. Bunday qatnaslar seplikler menen kómekshi sózlerdiń birdey qatnasıwı arqalı da beriliwi múmkin. Flektivli-agglyutinativli tiller menen taza agglyutinativli tillerde sózlerdiń bir-birine qatnası menen grammatikalıq mánileri affiksler arqalı bildirilse, analitikalıq tillerde bunday qatnaslar menen

mániler kómekshi sózler menen sózlerdiń orın tártibi arqalı kórinedi. Usıǵan qaray, flektivli-agglyutinativli tiller menen taza agglyutinativli tillerde atlıq sózlerdiń basqa sózlerge qatnası seplikler arkalı berilse, túbir tiller menen analitikalıq tillerde kóbinese kómekshi sózler (predloglar) arqalı beriledi. Analitikalıq tillerde sepliklerdiń sanınıń, flektivli tiller menen agglyutinativli tillerge qaraǵanda az

bolıwı olardıń grammatikalıq qurılısınıń ózinshelik sıpatı menen tıǵız baylanıslı. Mısalı, analitikalıq tillerdiń biri - inglis tilinde eki ǵana seplik bolsa, agglyutinativ tillerdiń qatarına kiretuǵın eston tilinde on tórt seplik, venger tilinde jigirma eki seplik bar. Agglyutinativli – sintetikalıq tillerde sózlerdiń seplikler arqalı bildiriletuǵın qatnasları analitikalıq tillerde, mısalı, inglis tilinde, kóbinese predloglar arqalı beriledi.

Slavyan tilleriniń kópshiliginde hám túrkiy tillerinde atlıq sózlerdiń atlıqlarǵa hám feyillerge qatnası kóbinese seplik jalǵawları arqalı kórinedi. Bul tillerde seplik jalǵawlı sózler menen kómekshi sózler de (slavyan tillerinde predloglar, túrkiy tillerinde seplikler) dizbeklesip qollanıladı.

Túrkiy tillerinde grammatikalıq seplik kategoriyası, tiykarınan alǵanda, atlıqlar menen almasıqlarǵa tán kategoriya bolıp sanaladı. Kelbetlik penen sanlıqlar zatlıq mánide qollanǵanda seplene aladı.

Túrkiy tillerinde sepliklerdi keńislik qatnaslardı bildiretuǵın seplikler hám grammatikalıq qatnastı bildiretuǵın seplikler de peki toparǵa bóliw dástúri bar. Keńislik qatnastı bildiretuǵın sepliklerdiń ishinde barıs sepligi menen shıǵıs sepligi dinamikalıq (qozǵalıs) háreketti bildirse, orın sepligi statikalıq jaǵdaydı

bildiredi. Grammatikalıq qatnaslardı bildiretuǵın sepliklerdiń ishinde ataw sepligi baslawıshtı bildirse, iyelik sepligi menshiklikti, tabıs sepligi tikkeley obektti bildiredi. Keńislik seplikti bildiretuǵın sepliklerde, reti kelgende, grammatikalıq

qatnaslardı bildiredi. Mısalı, barıs hám shıǵıs seplikleri taza ob`ektlik qatnaslardı da (mısalı: dostıma ushırastım, dostımnan aldım) bildire aladı.

91

Tilde seplik hám sepleniw degen túsinikler bar. Bul ekewi bir-biri menen tıǵız baylanıslı. Tiller sepliklerdiń sanı jaǵınan da, sepleniwdiń morfologiyalıq tábiyatı jaǵınan da hár túrli bolıp keledi. Túrkiy tillerinde orıs tilindegidey seplewdiń

birinshi seplew, ekinshi seplew, úshinshi seplew dep atalatuǵın túrleri joq. Slavyan tilleri menen túrkiy tillerinde nemis tilindegi seplewdiń kúshli seplew, hálsiz seplew hám aralas seplew dep atalatuǵın túrleri gezlespeydi. Túrkiy tillerinde

sózlerdiń sepleniwinde basqa tillerde ushıraspaytuǵın bir ózgesheligi bar: túrkiy tillerinde jay seplew menen tartımlı seplewde sepliktiń formaları hár túrli boladı. Biraq tartımlı seplewdiń jay seplewden ózgeshligi barlıq sepliklerde emes, barıs, tabıs, orın sepliklerinde ǵana kórinedi (mısalı: joldastıń - joldasımnıń, joldasqa - joldasıma, joldastı - joldasımdı (joldasın), joldasta - joldasımda, joldastan - joldasımnan).

Orıs tilinde sózdiń jeke túri menen kóplik túri seplengende, seplikler hár túrli formalarǵa iye bolsa, túrkiy tillerinde sózdiń jeke túri menen kóplik túriniń

sepleniwinde de, seplik jalǵawlarında da heshbir ayırmashılıq bolmaydı. Grammatikalıq kategoriyalardıń ishinde dúńya júzindegi tillerdiń basım

kópshiligine tán, solarǵa ortaq kategoriyalardıń biri – betlik kategoriyası. Grammatikalıq bet kategoriyası is-hárekettiń kimge yamasa nege qatnaslı ekenligin bildiredi. Is-háreket sóylewshi bet, tıńlawshı bet hám belgisiz bettiń birewi arqalı iske asadı. Sonlıqtan, bet kategoriyası hár túrli tillerde birinshi bet, ekinshi bet, úshinshi bettiń grammatikalıq mánileri menen formaları arqalı belgili bolıp, solar arqalı júzege shıǵadı. Is-hárekettiń sub`ektke qatnası úsh bettiń biri menen beriledi.

Usıǵan qaray, bet kategoriyası feyillerge tán kategoriya bolıp sanaladı. Betlik máni belgili bir affiksler arqalı kórinedi. Bunday affiksler betlik jalǵawları dep ataladı.

Bet kategoriyasınıń sóz shaqaplarına qatnası hár túrli tillerde birdey emes. Mısalı, orıs tilinde grammatikalıq bet kategoriyası feyillerge de tán kategoriya

bolıp esaplanadı. Orıs tilinde betlenetuǵınlar – feyiller ǵana, al atlıq sózler betlenbeydi. Túrkiy tilinde betlenetuǵın feyiller ǵana emes, sonıń menen birge bayanlawısh xızmetinde jumsalǵanda, atlıqlarda (kóbinese adamnıń qánigeligin, kásibin bildiretuǵın atlıqlar), kelbetlikler de, sanlıqlar da, ayırım almasıqlar da betlenip, betlik jalǵawların kabıllay aladı. Túrkiy tillerinde atawıshlardan bolǵan bayanlawıshlar baslawısh penen betlik jalǵawları arqalı kelisip baylanısadı. Betlik jalǵawları geyde bayanlawıshlıq affiksler dep te ataladı. Betlik máni, tiykarınan, feyillerden bolǵan bayanlawısh arqalı beriledi.

Betlik forma betlik mánini ǵana emes, sonıń menen birge birlik yamasa kóplik mánini de bildiriwi múmkin (mısalı: bardım – bardıq, baraman - baramız). Túrkiy tillerinde betlik máni tartım formaları arqalı da beriledi. Túrkiy tillerinde tartım kategoriyası bir zattıń ekinshi zatqa menshikleniwin ǵana bildirip qoymastan, sonıń menen birge onıń qay jaqqa qatnaslı ekenligin de bildiredi.

Grammatikalıq kategoriyalardıń biri – máhál kategoriyası feyillerge tán kategoriya retinde belgili. Sebebi, is-háreket waqıt túsinigi menen tıǵız baylanıslı,

92

ol belgili bir mezgilde bolatuǵın process sıpatında túsiniledi. Grammatikalıq máhál kategoriyasında házirgi máhál, ótken máhál, keler máhál bir-birinen is-hárekettiń sóylew waqtına qatnasına qaray ajıratıladı.

Tilde belgili bir máháldiń birneshe túri bolıwı múmkin. Nemis tilinde ótken máháldiń perfekt, preterit, plyuskvamperfekt dep atalatuǵın túrleri bar.

Grammatikalıq meyil kategoriyası da – feyillerge tán kategoriya. Meyil kategoriyası qıymıl, is-hárekettiń shınlıqqa katnasın, is-hárekettiń iske asıw múmkinshiligine sóylewshiniń hár qıylı qatnasın bildiredi. Mısalı, oqıdım, bildim, oqıyman, bilemen degen formalar anıq is-háreketti bildirse, oqı, bil, oqısa, bilse,

oqısa edi, bilse edi, oqıǵısı keledi, bilgisi keledi, biler me edi degen formalar ele iske aspaǵan, biraq iske asıwı múmkin bolǵan is-háreket penen tilek, boljaw mánisindegi is-háreketti bildiredi.

Grammatikalıq meyil kategoriyası molal`lıq túsinigi menen tıǵız baylanıslı. Modal`lılıq grammatikalıq usıl menen de, leksikalıq usıl menen de beriliwi múmkin. Mısalı, Múmkin úyine barar; Múmkin barar, múmkin barmas degende modallılıq leksikalıq usıl menen (tolıq mánili múmkin degen modal sóz benen) berilse, barǵaysań, barǵım keledi, barsam eken degen sózlerde modallılıq

grammatikalıq usıl menen (affiksler arqalı) hám analitikalıq formalar (-ǵı kel, -sa eken) arqalı berilgen. Modallıqtı bildiretuǵın arnawlı modal sózler menen sóz dizbekleri bar. Olardıń qatarına orıs tilindegi deystvitelno, razve, nepremenno, povidimomu, bıt mojet, po vsey veroyatnosti usılar sıyaqlı sózler menen sóz dizbekleri, qaraqalpaq tilindegi múmkin, kerek, lazım, bálkim, ras, shaması, álbette sıyaqlı sózler kiredi. Al modallılıq grammatikalıq usıl menen berilgende, grammatikalıq kategoriya – meyil kategoriyası jasaladı.

Gáptiń de modallılıǵı bar, meyildiń de modallılıǵı bar, biraq bulardıń ekewi eki nárse. «Gáptiń hámmesiniń de modallıq boyawı boladı, sebebi ol belgili bir bolǵan isti anıqlap qoymaydı, sonıń menen birge sóylewshiniń sol iske, waqıyaǵa qatnasın bildiredi. Al meyildiń modallıǵı gáptiń modallılıǵınıń ústine qosılatuǵın yamasa qabatlasatuǵın «ekinshi» modallıq. Gáptiń modallıǵı aytılǵan pikirdiń barlıq tárepine qatnaslı bolsa, meyildiń modallıǵı tek feyil bayanlawıshqa qatnaslı boladı. Bunıń menen meyildiń modallıǵı ekinshi modallıq bolıp ǵana qoymaydı. Ol óz aldına arnawlı grammatikalıq kategoriyanı (meyil kategoriyasın) jasaydı».1

Meyil formaları feyil bayanlawıshqa tikkeley qatnaslı boladı da, feyil bayanlawısh arqalı gáptiń modallıqqa iye bolıwına tásir etpewi múmkin emes. Meyil kategoriyası morfologiyalıq kategoriya bolıwına qaramastan, sintaksislik sıpatqa da iye bolıp keledi. Mısalı, kórse, bilse degen shárt meyil formaları istiń shártin bildiredi. Meyil kategoriyasınıń sintaksislik xızmeti ásirese onıń bayanlawıshları arqalı anıq kórinedi.

Meyil kategoriyası – modallılıqtı, is-hárekettiń shınlıqqa qatnasın bildiretuǵın grammatikalıq kategoriya. Yaǵnıy, meyil – sózdiń belgili bir formaları menen berilgen modallılıq.

1 Будагов Р.А. Введение в науку о языке. -М., 1965, стр. 326.

93

Tilde meyildiń túrleri menen sanı hár túrli. Orıs tilinde meyildiń úsh túri bar bolsa, qaraqalpaq tilinde bes túri bar. Buyrıq meyil sóylewshiniń is-háreketti

tıńlawshıǵa yamasa tıńlawshı arqalı basqa birewge qaratılǵanlıǵın, buyıra aytılıwın bildiredi. Qaraqalpaq yamasa basqa túrkiy tillerinde feyildiń ekinshi bet buyrıq meyil túri feyildiń tiykarı bolıp sanaladı da, feyildiń basqa formaları feyildiń usı ekinshi bet buyrıq meyil formalarınan jasalǵan. Feyildiń shárt meyil túri ishárekettiń iske asıw múmkinligi basqa bir is-hárekettiń orınlanıwına baylanıslı ekenligin bildiredi. Sonlıqtan, gáptegi shárt meyil formasındaǵı feyil tıyanaqlı bola

almay, gáptiń ekinshi bólegindegi is-háreketti bildiretuǵın feyilge qatnaslı bolıp, onıń shártin bildiredi. Mısalı: Aqıllı maqtansa, isti tındırar, Aqmaq maqtansa, ayaǵın sındırar (naqıl-maqal).

Tilek meyil sóylewshiniń is-háreketke niyetin, tilegin bildiredi. Sonlıqtan, feyildiń tilek meyil túrinde emocional-ekspressivlik qásiyet basqa meyillerge

qaraǵanda anaǵurlım basım boladı. Feyildiń anıqlıq meyil túri házirgi, ótken, keler máhál formalarında aytılatuǵın is-hárekettiń shınlıq bolmısqa qatnasın bildiredi de, feyildiń máhál formaları anıqlıq meyildiń kórinisi, forması retinde qaraladı.

Grammatikalıq dáreje kategoriyası – sóz shaqaplarınıń ishinde feyillerge tán kategoriya. Sóz shaqaplarınıń ishinde feyillerge tán kategoriya. Dáreje kategoriyası

qıymıl, is-hárekettiń obektke yamasa sub`ektke baǵıtlanǵanlıǵın bildiredi, sub`ekttiń obekt penen óz-ara qarım-qatnasın anıqlaydı. Dáreje hám onıń túrleri ushın feyildiń obektke baǵıtlanıwın ǵana emes, sonıń menen birge onıń subekttiń ózine qatnasında bildiredi. Mısalı, oqıwshı kiyindi, jer súrildi degen mısallardı biribiri menen salıstırıp kóreyik. Birinshi mısalda kiyindi degen dáreje forması (ózlik forma) is-hárekettiń óz subektisine baǵıtlanǵanlıǵın bildirse, ekinshi mısalda súrildi degen feyil forması (ózgelik dáreje) is-hárekettiń ob`ektke baǵıtlanǵanlıǵın bildiredi. Al bayanlawıshı ózlik feyilden bolǵan gápte is-hárekettiń iyesi hárdayım bolıwı shárt emes. Is-hárekettiń obektisi arnayı aytılmaǵan gápte (mısalı, oqıwshı kiyindi degende, kiyimin degen sóz (obekt) túsirilip aytılǵan) onıń (obekttiń) xızmetin subekttiń ózi qosıp atqaradı. Al bayanlawıshı ózgelik dáreje formasınan bolǵan gápte (mısalı, jer tırma menen súrildi degen gápte tırma menen degen sóz túsirilip aytılǵan) is-háreket óziniń obektisine baǵıtlanıp, soǵan ótedi. Solay etip, belgisiz dárejede is-hárekettiń iyesi kórsetilmey, yaǵnıy kimniń yamasa neniń

islegenligi atalmay, neniń islengenligi (yamasa islenetuǵınlıǵı) kórsetiledi. Sheriklik dáreje forması is-hárekettiń subektisiniń keminde ekew ekenligin

yamasa is-hárekettiń subekt penen obektke birdey ortaq, birdey qatnaslı ekenligin bildiredi. Mısalı: Ol Asan menen xat jazısıp turadı.

Feyildiń ózgelik dáreje dep atalatuǵın túri qıymıl, is-hárekettiń óz subektisine basqa bir sub`ekttiń qatnası bar ekenligin bildiredi. Mısalı: Azamat jazdı hám Azamat jazdırdı degen mısallardı salıstırıp kóriwimizge boladı. Birinshi gáptegi jazdı feyili is-hárekettiń tikkeley óz subektisi arqalı iske asqanlıǵın bildirse, ekinshi gáptegi jazdırdı feyili is-hárekettiń óz sub`ektisine basqa bir sub`ekttiń qatnası arqalı iske asqanlıǵın bildiredi. Feyildiń ózgelik dáreje túri german, roman,

94

slavyan, iran tillerinde ushıraspaydı, ol ayırım túrkiy tilleri menen manǵol tillerine tán. Túrkiy tillerinde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde, ózgelik dáreje -dır/dir, -tır/- tir, -ǵız/-giz, -qız/-kiz affiksleri jalǵanıwı arqalı jasaladı. Mısalı: jazdır, bildir,

kúttir, orǵız, shashqız, tókkiz, sóylet hám t.b. Túrkiy tillerinde tildiń tariyxıy rawajlanıwı barısında ózgelik dárejeniń ayırımlarınıń mánisi ózgerip, dórendi feyilge aylanǵan da, ózgelik dáreje formasında aytılǵanı menen, mánisi jaǵınan ózgelik dáreje xızmetin atqarmaydı. Mısalı, keptir, ótkiz sıyaqlı feyiller ózgelik dáreje formasında aytılǵanı menen, olar ózgelik dáreje xızmetin atqara almaydı. Bul feyillerdiń ózgelik dáreje mánisine iye bolıp, onıń xızmetin atqarıw ushın, olarǵa qosımsha ózgelik dáreje affiksleri jalǵanıwı shárt. Mısalı: keptir-giz, ótkizdir, tarat-qız hám t.b.

Túrkiy tillerinde feyildiń ózgelik dáreje forması, meyli ol dórendi feyilden jasalsın, meyli túbir feyilden jasalsın, hámme waqıt dórendi feyil mánisinde qollanıladı.1

Dáreje kategoriyası túbir feyil menen dórendi feyil dep atalatuǵın túsinikler

menen tıǵız baylanıslı. Dáreje qosımtaları túbir feyildi dórendi feyilge, kerisinshe, dórendi feyildi túbir feyilge aylandıra aladı. Mısalı: kúl (túbir feyil) – kúldir (dórendi feyil).

Demek, dáreje qosımtalarınıń tiykarǵı xızmeti - is-hárekettiń subektke yamasa obektke qatnasın bildiretuǵın dáreje formaların jasaw. Dáreje qosımtalarınıń ishinde sóz jasaytuǵınları da bar. Bunday jaǵdayda qosımtalar dáreje formaların jasaytuǵın qosımtalar mánisinde emes, dórendi feyil jasaytuǵın qosımtalar, yaǵnıy sóz jasawshı qosımtalar (slovoobrazuyushie suffiksi) sıpatında túsiniledi. Mısalı: jaz+ıs (sheriklik dáreje) – bol+ıs (dórendi feyil), jaz+dır (ózgelik dáreje) – kep+tir (dórendi feyil). Máselege usı qóz-qarastan qarap, akad. V.V.Vinogradov dáreje kategoriyası «grammatika, leksikologiya hám frazeologiyanıń bir-biri menen shegaralas keletuǵın jerinen orın aladı»,2-deydi.

Solay etip, is-hárekettiń grammatikalıq mánileri feyillerdiń bet, meyil, máhál, dáreje dep atalatuǵın grammatikalıq kategoriyalarınan kórinedi.

Joqarıda aytılǵanlardı juwmaqlay kelip, tómendegilerdi aytıwǵa boladı:

1. Grammatikalıq kategoriya ulıwmalıq sıpatı bar grammatikalıq máni retinde tanıladı da, bul grammatikalıq máni sózlerdiń ózgerip túrleniwi, gápte dizbeklesiwi arqalı kórinedi, solar arqalı beriledi. Grammatikalıq kategoriya ulıwmalıq sıpatqa

iye bolıp, birdey grammatikalıq mánilerdi bildiretuǵın grammatikalıq formalardıń jıynaǵınan quraladı.

2. Grammatikalıq mániden tısqarı, grammatikalıq formadan tısqarı grammatikalıq kategoriya degen bolmaydı. Birdey grammatikalıq mániler grammatikalıq formalar menen berilip, grammatikalıq kategoriyanıń mazmunına onıń mánilik elementi retinde kiredi.

1 Аханов К. Тiл бiлiмiне кiрiспе. -Алматы, 1965, 475-бет. 2 Виноградов В.В. Русский язык. -М-Л.,1947, стр. 606.

95

3. Birdey grammatikalıq mánilerdiń hár qaysısın grammatikalıq kategoriya dep esaplaw grammatikalıq máni degen túsinik penen grammatikalıq kategoriya degen túsinikti bir-biri menen aralastırıp jiberiwge alıp keledi. Grammatikalıq kategoriya – ulıwmalıq qubılıs bolsa, grammatikalıq máni – jeke qubılıs. Ulıwmalıq qubılıslardıń jeke qubılıslarda ómir súriwi, solar arqalı kóringeni sıyaqlı, ulıwmalıq máni bar grammatikalıq kategoriya da jeke mánisi bar grammatikalıq mániler menen formalardıń quramında ómir súredi, solar arqalı

kórinedi. Kerisinshe, jekeniń ulıwmalıqqa baylanısatuǵınlıǵı sıyaqlı, grammatikalıq mániler de jeke qubılıslar retinde ulıwma qubılıs – grammatikalıq kategoriyaǵa baylanısadı. Ulıwmalıq qásiyeti bar qubılıs retinde qaralatuǵın grammatikalıq kategoriya anıq grammatikalıq mánilerdiń bolıwın ańlatadı, anıq grammatikalıq mániler bolǵan jaǵdayda ǵana, belgili bir grammatikalıq qubılıs grammatikalıq kategoriya retinde tanıla aladı.

4.Belgili bir grammatikalıq qubılıstıń, atap aytqanda, birdey grammatikalıq mánilerdiń grammatikalıq kategoriya retinde tanılıwı ushın, onıń keminde eki túrli formada kóriniwi shárt.

5.Grammatikalıq formalar arqalı belgili bir grammatikalıq kategoriyaǵa

baylanısatuǵın grammatikalıq mániler hár túrli emes, birdey, bir-birine jaqın, birbiri menen baylanıslı boladı.

6. Grammatikalıq kategoriyalar da universal grammatikanıń ulıwma kategoriyaları emes, tuwısqan tiller toparınıń yamasa jeke tillerdiń grammatikalıq kurılısınıń baslı ózgeshelikleri kórinedi hám sózlerdiń sol ózgesheliklerge jaqın, sáykes ózgerip túrleniwi kórinedi. Sonlıqtan, bir tilde yamasa tillerdiń toparında bar grammatikalıq kategoriyalardıń hámmesine birdey, basqa bir tillerde yamasa tillerdiń toparında bolıwı shárt emes. Belgili bir grammatikalıq kategoriyalardıń tillerdiń kópshiligine yamasa tillerdiń toparınıń basım kópshiligine tán, ortaq bolıp

keletuǵınlıǵın biykarlawǵa bolmaydı. Bunıń baslı sebebi grammatikalıq kategoriyalar menen logikalıq kategoriyalardıń bir-biri menen baylanıslı bolıp keliwinde bolıp esaplanadı. Logikalıq kategoriyalar hárbir anıq tilde yamasa tillerdiń toparında sol tildiń yamasa tiller toparınıń grammatikalıq qurılısınıń ózgesheliklerine jaqın kelip, hár túrli kóriniste boladı.

7. Grammatikalıq kategoriyalar sózlerdiń belgili bir leksika-grammatikalıq toparınan tısqarı ómir súrmeydi, kerisinshe olardıń birine yamasa belgili bir

toparına tán hám onı sıpatlaytuǵın qubılıs retinde sóz shaqapları menen baylanısta, qatar ómir súredi. Hárbir tildiń grammatikalıq qurılısında sóz shaqapları menen grammatikalıq kategoriyalardıń arasında nızamlı qatnas qáliplesedi. Mısalı, grammatikalıq birlik-kóplik (san-mólsher), seplik kategoriyaları, orıs tilinde grammatikalıq rod (jınıs) kategoriyası atawısh sózlerge, sonıń ishinde atlıq hám almasıqlarǵa tán hám olardı sıpatlaytuǵın grammatikalıq kategoriyalar retinde tanılsa, grammatikalıq bet, meyil, máhál, dáreje kategoriyaları hám orıs tilindegi grammatikalıq túr (vid) kategoriyası feyilge tán hám onı sıpatlaytuǵın kategoriya retinde tanıladı.

Grammatikalıq birlik-kóplik, seplik, rod kategoriyaları atıwısh sózler toparına kiretuǵın sóz shaqaplarınıń (atlıq, kelbetlik, almasıq, sanlıq) basın biriktirse,

96

grammatikalıq bet, máhál, meyil, dáreje hám túr kategoriyaları feyillerdi hám olardıń túrlerin biriktirip, olardı grammatikalıq jaqtan sıpatlaydı.

Ádebiyatlar:

1.Budagov R.A. Vvedenie v nauku o yazıke. M., 1965, str. 245-279.

2.Golovin V.N. K voprosu o sushnosti grammaticheskoy kategorii. «Voprosı yazıkoznaniya», 1955, №1.

3.Grammatika sovremennogo russkogo literaturnogo yazıka. İzd. «Nauka», 1970, str. 317-367.

4.Guxman M.M. Grammaticheskaya kategoriya i struktura paradigm. Sb. «İssledovaniya po obshey teorii grammatiki», M., 1968

5.Degtyarev V.İ. Formirovanie kategorii veshestvennosti. «Voprosı yazıkaznaniya», 1971, № 6.

6.Moiseev A.İ. O grammaticheskoy kategorii. «Vestnik LGU», seriya istorii, yazıka i literaturı, 1956, № 2, vıp.1.

7.Nikitevich V.M. Grammaticheskie kategorii v sovremennom russkom yazıke. M., 1963.

8.Panfilov V.Z. Kategorii mıshleniya i yazıka. Stanovlenie i razvitie kategorii kolichestva v yazıke. «Voprosı yazıkoznaniya», 1971, № 5.

9.Pospelov N.S. Sootnoshenie mejdu grammaticheskimi kategoriyami i chastyami rechi (Na materiale sovremennogo russkogo yazıka). Sb. «Voprosı grammaticheskogo stroya», M., 1955.

10.Reformatskiy A.A. Chislo i grammatika. «Voprosı grammatiki. Sbornik statey k 75-letiyu akademika İ.İ.Meshaninova», M-L., 1960.

11.Smirnitskiy A.İ. Morfologiya angliyskogo yazıka. M., 1959, str. 8-11.

SÓZ SHAQAPLARÍ

Sóz shaqapları tuwralı máseleniń til biliminde qoyılıwı

Sóz shaqapları hám onıń klassifikaciyası

Belgili bir tillerdegi yamasa tillerdiń toparındaǵı sózlerdi sóz shaqaplarına ajıratıwda sóz shaqaplarınıń ulıwma teoriyasına súyeniw lazım. Sonday-aq, belgili bir tildegi sóz shaqaplarınıń sanın da, tábiyatın da sol tildiń ózinshelik ózgesheliklerin úyrenbey turıp, sol ózgesheliklerge baylanıssız anıqlaw durıs bolmaǵan bolar edi. Jeke tillerdegi yamasa tillerdiń toparındaǵı sóz shaqapların anıqlawda sol tillerdiń yamasa tiller toparınıń grammatikalıq ózgesheliklerin esapqa ala otırıp, sóz shaqaplarınıń ulıwma teoriyasına tiykarlanıw kerek. Onısız sózlerdi sóz shaqaplarına klassifikaciyalaw máselesi óziniń durıs sheshimin taba almaydı.

«Ulıwma teoriyanıń tiykarında ǵana belgili tiller ushın sóz shaqaplarınıń

tiykarǵı teoriyaları kerekli mısallar menen, túsinikler menen jasala aladı. Bunday teoriyalardıń - ulıwma hám arnayı teoriyalardıń - óz-ara qatnası ulıwma til bilimi menen belgili bir til biliminiń, ulıwma teoriyalıq grammatika menen jeke tillerdiń grammatikalarınıń arasındaǵı qatnaslardan basqasha bolmawı kerek. Kim sóz

97

júzinde emes, is júzinde ulıwma teoriyalıq til biliminiń, tildiń ulıwma teoriyasınıń, til tuwralı házirgi ilimniń tarawları retindegi ulıwma fonetikanıń, ulıwma leksikologiyanıń, ulıwma grammatikanıń kerekligin moyınlasa, sol ulıwma ilimiy grammatikanıń bólimleriniń biri – sóz shaqaplarınıń ulıwma teoriyasın islew tájriybeleriniń kerek ekenligin moyınlamay tura almaydı.

Ulıwma grammatikanıń, sonıń ishinde sóz shaqaplarınıń ulıwma teoriyasınıń kerekliligi til sistemasınıń …áytewir bir universal grammatikasın jasaw háreketinen kelip shıqpaydı. Sóz shaqaplarınıń ulıwma teoriyası, jańa ámeliy wazıypalardı sheshiw ushın hám házirgi tillerdiń ilimiy grammatikaları menen sabaqlıq retindegi grammatikaların dóretiw ushın, kóplegen tillerge tán, ulıwmalıq ortaq tárepleri de, hár bir jeke tildiń ózinshelik ózgesheligin, tábiyatın, onıń

grammatikalıq qurılısın sıpatlaytuǵın ózgesheliklerdi de birdey orında eskertetuǵın grammatikalardı jasaw ushın qájet».1 «…Sóz shaqaplarınıń ulıwma teoriyasınıń bolıwı kerek emes, al oǵırı qájet, onı izertlep anıqlaw ushın ilimpazlarda hámmesi bar, yaǵnıy grammatika iliminiń bay klassikalıq ǵáziynesi, rus til bilimi menen

shet tillerin izertlewge arnalǵan eski, jańa hám házirgi grammatikalıq miynetlerdiń kópligi, grammatikalıq izertlewlerdiń arnawlı metodikasınıń tiykarları»2.

Solay etip, til biliminde sóz shaqapları hám onıń klassifikaciyası tuwralı másele sóz shaqaplarınıń ulıwma teoriyası kóz-qarasınan qaralıwı tiyis másele bolıp sanaladı.

Til biliminde erteden baslap sózlerdi tiykarǵı yamasa atawısh sózler, kómekshi sózler hám tańlaq sózler dep hár túrli toparlarǵa bóliw dástúri bar. Atawısh sózlerdiń qatarına zatlar menen qubılıslardıń, sapa-belginiń hám ishárekettiń atamaları kiredi. Olardıń hár qaysısında tolıq máni bar hám gápte ózliginen jeke aǵza retinde xızmet atqara aladı. Atawısh sózlerdiń qatarına atlıq, kelbetlik, ráwish, feyil hám sanlıq, almasıqlar kirgiziledi. Kómekshi sózlerde atawısh sózlerdegidey jeke máni joq. Leksikalıq mániniń hálsirep gúńgirtlesiwi hám ondaǵı mániniń grammatikalıq máni menen ushlasıp ketiwi, gápte jeke aǵza bola almawı kómekshi sózlerdi sıpatlaytuǵın hám olardı atawısh sózlerden ajıratatuǵın belgiler bolıp sanaladı. Kómekshi sózlerdiń qatarına hár túrli tillerdegi

artikller, predloglar, jalǵawlar, seplik qosımtaları kiredi.

Til biliminde sóz shaqaplarınıń tábiyatı boyınsha hár túrli kózqaraslar hám pikirler bar. Olardıń pikiri boyınsha, sóz shaqapları sózlerdiń leksikagrammatikalıq kategoriyaları bolıp sanalsa, ekinshileriniń pikirleri boyınsha, sóz shaqapları sózlerdiń formalıq-grammatikalıq kategoriyaları, úshinshi pikirler boyınsha, sózlerdiń taza grammatikalıq toparları bolıp sanaladı.

Sóz shaqapların sózlerdiń leksika-grammatikalıq kategoriyaları dep qaraytuǵınlar sózdiń ózine tán belgileri, atap aytqanda, semantikalıq, morfologiyalıq hám sintaksislik belgileri boyınsha toparlarǵa ajıratılıp, tiyisli belgili bir sóz shaqaplarına bólinedi dep esaplaydı. Mısalı, A.A.Shaxmatovtıń pikiri boyınsha, hár bir sóz shaqabınıń mánisi sózdiń tiykarǵı leksikalıq mánisi

1 Суник О.П. Общая теория частей речи. -М-Л., 1966, стр. 9-10. 2 Сонда, 13-бет.

98

menen oǵan qosımsha grammatikalıq kategoriyalardıń jıynaǵınan quraladı. Orıs tilindegi atlıqlarda tiykarǵı atawısh túsinikler grammatikalıq birlik-kóplik, rod (jınıs), seplik kategoriyaları menen ushlasadı, feyillerde – grammatikalıq máhál, dáreje, bet-san kategoriyalar menen ushlasadı.1 A.A.Shaxmatovtıń bul jerde «máni» tuwralı emes, «túsinik» tuwralı sóz etiwiniń sebebi onıń grammatikalıq teoriyasına tán psixologizmge baylanıslı ekenligi túsiniledi.

Orıs til biliminde akad. V.V.Vinogradov grammatistler de sóz shaqapların sózlerdiń leksika-grammatikalıq toparları dep esaplaydı. Sóz shaqapların bulay anıqlaw, I.A.Boduen de Kurtene menen L.V.Sherbanıń sóz shaqapları tuwralı kózqarasına barıp tireledi. V.V.Vinogradovtıń mına pikiri onıń sóz shaqabı tuwralı pikirin dál ayqınlaydı: «Sóz leksikalıq hám grammatikalıq mánilerdiń ishki, konstruktivli birligi bolıp tabıladı».2 Akad. I.I.Meshaninov ta sóz shaqapların sózlerdiń mánileri menen formalarınıń bir-biri menen ushlasıwı dep qaraydı:

«Semantikalıq jaqtan da, forma jaǵınan da sıpatlanatuǵın toparlar sóz shaqapları dep ataladı».3 N.S.Pospelov sóz shaqapların sózlerdiń leksika-semantikalıq toparları dep sanaydı da, ol toparlar ózlerine tán grammatikalıq kategoriyalar menen sıpatlanadı dep boljaydı.4

F.F.Fortunatov hám onıń mektebi sóz shaqapların formalıq – grammatikalıq (anıǵıraq aytqanda, morfologiyalıq) kategoriya dep qaraydı. F.F.Fortunatov sózlerdi «túrlenetuǵın» hám «túrlenbeytuǵın» sózler dep toparlarǵa bóledi de, «túrlenetuǵın» sózlerdi «betlenetuǵın» feyiller, «seplenetuǵın» (atlıqlar) sózler, seplenetuǵınlardıń ishinde rod kategoriyasına jaqın sóz túrlendiriwshi formalarǵa iye bolatuǵın sózler (kelbetlikler) dep bólip úyrenedi. F.F.Fortunatov ráwishlerdi «túrlenbeytuǵın», biraq sóz jasawshı formalarǵa iye bolatuǵın toparǵa jatqızadı.5 Sózlerdi bunday etip sırtqı belgilerine qaray sóz shaqaplarına bóliw tar sheńberdegi morfologizmge alıp keledi. Fortunatov mektebine tán morfologizm L.V.Sherbanıń miynetlerinde orınlı sınǵa alındı. Ol bılay dep jazdı: «Bizińshe stol, medved degen sózlerdi seplenetuǵın bolǵanlıǵı ushın atlıqlar dep esaplamaymız, al olardı atlıqlar bolǵanlıǵı ushın ǵana sepleymiz».6

Sóz shaqapların taza grammatikalıq kategoriya dep qaraytuǵın lingvistler de bar. Mısalı, O.P.Sunik sóz shaqapların klassifikaciyalawda til biliminde tiykarınan alınıp júrgen zatlıq, atributivlik, process retindegi is-háreket sıyaqlılardı leksikalıq máni emes (al A.A.Shaxmatov bulardı leksikalıq máni menen ushlastıradı), ulıwma grammatikalıq máni dep esaplaydı. Onıń pikirinshe, zatlıq máni – atlıqlarǵa tán hám onı basqa sóz shaqaplarınan (kelbetlik, sanlıq, feyil hám ráwishlerden)

1 Шахматов А.А. Синтаксис русского языка. -Л., 1941, стр. 422.

2 Виноградов В.В. Русский язык (грамматическое учение о слове), -М.-Л., 1947, стр. 15. 3 Мещанинов И.И. Члены предложения и части речи. -М.-Л., 1945, стр. 5.

4 Поспелов Н.С. Грамматические категории и части речи. Сб. «Вопросы грамматического строя», -М., 1955, стр. 76-77.

5 Фортунатов Ф.Ф. Сравнительное языковедение. Общие курс. Избранные труды, т.1, -М., 1956, стр. 157-172.

6 Щерба Л.В. О частях речи в русском языке. Избранные работы по русскому языку. -М., 1957, стр.

64.

99

ajıratatuǵın ulıwma grammatikalıq máni (obshegrammaticheskoe znachenie)1. O.P.Sunik sóz shaqaplarınıń hárqaysısına tán jeke grammatikalıq kategoriyalar menen mánilerdi, grammatikalıq formalardı sóz shaqapların ajıratatuǵın belgiler retinde emes, sóz shaqaplarınıń hár qaysısınıń ózine tán ulıwma grammatikalıq mánisinen kelip shıǵatuǵın, soǵan baylanıslı qubılıslar dep qaraydı. «…Formalıq belgiler de, ulıwma grammatikalıq zatlıq mánige jaqın keletuǵın jeke grammatikalıq mánilerdiń ózleri de (har túrli tillerde emes, bir tildiń ózinde de hár túrli bolatuǵın jeke grammatikalıq mániler)» atlıq kategoriyasın anıqlay da, jasay da almaydı. Kerisinshe, olardıń ózleri atlıqtıń ulıwma grammatikalıq mánisi - grammatikalıq ulıwma hám universal zatlıq máni arqalı jasalıp qáliplesedi, ayqınlasadı, al ulıwma grammatikalıq zatlıq máni sózdiń formalarında da (sintetikalıq hám analitikalıq formalarında), onıń leksikalıq mánilerinde de, sintaksislik xızmetlerinde de kórinedi».2 Sonıń menen birge, O.P.Sunik sózlerdi sóz shaqaplarına klassifikaciyalawda sóz shaqaplarınıń ulıwma grammatikalıq mánileri – zatlıq, atributivlik, processuallıq mánilerdi negizge aladı da, sóz shaqapların taza grammatikalıq kategoriya retinde qarastıradı.

Sóz shaqapların A.A.Reformackiy de grammatikalıq kategoriya dep sanaydı. Ol bılay dep jazadı: «Sóz shaqapları – grammatikalıq (biraq leksikalıq yamasa leksika-grammatikalıq emes) kategoriyalar, olardıń quramı menen ornalasıwı hár bir tilde basqasha boladı hám olar ózleriniń leksikalıq qásiyetleri menen emes,

morfologiyalıq hám sintaksislik ózgeshelikleriniń jıynaǵı hám múmkinshilikleri menen ayqınlanadı».3

Biziń pikirimizshe, sóz shaqapların leksika-grammatikalıq kategoriyalar yamasa sózlerdiń leksika-grammatikalıq toparları dep qaraytuǵın lingvistlerdiń dáliyllewleri ilimiy jaqtan durıslıqqa keledi. Sóz shaqapların bir-birinen grammatikalıq jaqtan ǵana emes, al sonıń menen birge leksikalıq jaqtan da ajıralatuǵın, usıǵan qaray, olardı sózlerdiń leksika-grammatikalıq toparları dep sanaytuǵın pikirler L.V.Sherba, V.V.Vinogradov, L.A.Bulaxovskiy, V.M.Jirmunskiy, A.I.Smirnickiy, R.A.Budagov, A.V. Isachenko lingvistlerdiń miynetlerinde aytılǵan. Bul pikirge tyurkologiyada A.K.Borovkov, A.N.Kononov, N.A.Baskakov, I.A.Batmanov, E.V.Sevortyan, A.I.Isqaqov, N.P.Dırenkova, L.N.Xaritonov, A.G.Gulyamov tyurkologlar qosıladı.

Sóz – hár qıylı hám oǵada quramalı qubılıs. Eń dáslep, sóz – seslik hám

mániniń birliginen turatuǵın leksikalıq birlik. Usı kóz-qarastan ol til biliminiń leksikologiya tarawında qarastırıladı. Sonıń menen birge, sózdiń grammatikalıq tárepi de bar, hár bir sózde grammatikalıq máni bar. Sózlerden sóz dizbegi hám gápler dúziledi. Til biliminde sóz leksikalıq qubılıs retinde ǵana emes, grammatikalıq qubılıs retinde de qaraladı.

Sózlerdiń belgili bir toparı belgili bir sóz shaqabı retinde qarastırılǵanda, eń aldı menen onıń bildiretuǵın mánisi esapqa alınadı da, atlıq sózler toparına tán

100