Qaraqalpaq tiliniń teoriyalıq grammatikası

QUDAYBERGENOV M., QAZAQBAEVA A., KURTCHAEV A. Qaraqalpaq tiliniń teoriyalıq grammatikası. Oqıw qollanba. Nókis, 2016, 150 bet.

Bul oqıw qollanbada tiykarınan til biliminiń grammatika tarawınıń teoriyalıq máseleleri, atap aytqanda grammatika túsinigi, tiykarǵı grammatikalıq birlikler, morfemika, morfonologiya, so`z formaları, grammatikalıq kategoriyalar, sóz shaqapları, til biliminin` sintaksis tarawı hám onıń tiykarǵı birliklerindegi teoriyalıq máseleler hár tárepleme tereńnen sóz etilgen.

Kitap tilshi ilimpazlar, magistrler hám studentlerge, qaraqalpaq tili páni oqıtıwshıları hám til bilimine qızıǵıwshı oqıwshılar jámiyetshiligine arnalǵan.

Oqıw qollanba Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universitetiniń 2016-jıl 7-dekabrindegi 2-sanlı oqıw metodikalıq keńesi májilisinde talqılandı hám baspadan shıǵarıwǵa usınıldı.

2

KIRISIW

Grammatika hám grammatikalıq birlikler

Grammatika tildegi grammatikalıq birliklerdi hám birliklerdiń hár birin qosıp uyımlastıratuǵın, qatnas jasawda qollanılatuǵın, sonday-aq olardıń bir-birinen ózgesheligin bildiretuǵın usıllardı, qurallardı izertleydi.

Grammatikalıq tiykarǵı birlikler – morfema, sóz, sóz dizbegi hám gáp. Morfema sóz qurılısında qollanılıp, belgili bir mánini bildiredi. Ol sózdiń

bunnan bılay bólinbeytuǵın, eń kishi mánili bólegi.

Sóz morfemalardan quralıp, zatlardı, qubılıslardı, is-háreketti, sapa belgini, olardıń bir-birine qatnasın bildiretuǵın, basqa sózler menen hár qıylı qarımqatnasqa, baylanısqa túsetuǵın, sonday-aq aytılıw menen mániniń birliginen turatuǵın birlik.

Sóz dizbegi keminde eki mánili sózdiń erkin dizbeginen jasalıp, qubılıslardıń bir-biri menen baylanısın, qarım-qatnasların bildiretuǵın birlik. Bul birliklerdiń ishinde eki tárepleme úyreniletuǵın birlik bul – sóz. Sóz tildiń leksikalıq birligi retinde leksikologiyada úyrenilgeninde, birinshiden, mánisi, ekinshiden, shıǵısı, úshinshiden, qollanılıw ornı hám sheńberi, tórtinshiden, ekspressivlik-stillik jaqtan úyreniledi.

Al, sóz - tildiń grammatikalıq birligi retinde grammatikada da úyreniledi. Birinshiden, onıń quramında leksikalıq máni menen birge grammatikalıq mániniń

birge keliwi, ekinshiden morfologiyalıq qurılısı jaǵınan, úshinshiden, morfologiyalıq formaları jaǵınan, tórtinshiden, leksika-grammatikalıq toparlarǵa (sóz shaqaplarına) qatnası jaǵınan, besinshiden, sóz dizbegi hám gáptiń dúziliwine qatnası hám xızmeti boyınsha úyreniledi.

Grammatikalıq birlik retinde qaralatuǵın sózdiń basqa birliklerdiń ishinde iyeleytuǵın ornı da¸ atqaratuǵın xızmeti de ayrıqsha. Hár qıylı grammatikalıq qubılıslar sózden taraydı hám sózge kelip tirelmeytuǵın, onıń qatnası bolmaytuǵın birde-bir grammatikalıq birlik joq dese de boladı. Sóz, birinshiden, grammatikalıq birliklerdiń ishinde morfema menen birlikte bolıp, bul birlikler bir-biri menen ózara tıǵız baylanısqa, qarım-qatnasqa túsken halında grammatikalıq qubılıslardıń morfologiya tarawın qurasa, ekinshiden, sóz dizbegi menen gáptiń óz-ara qarımqatnasqa, tıǵız baylanısqa túsip, olar menen birge grammatikalıq qurılıstıń sintaksislik tarawın quraydı.

Sóz de, sóz dizbegi de gáp qurawǵa kerekli birlik retinde xızmet atqaradı.

Gápten tısqarı, tek soǵan kerekli qurılıs materialı retinde qaralatuǵın sóz benen sóz dizbegi tildiń nominativlik qurallarınıń qatarına kiredi. Gáp oydı jetkerip beriwshi tiykarǵı qural bolıp sanaladı, sonday-aq kommunativlik xızmet atqaradı. Al sóz benen sóz dizbegi de gáp ishinde kelip kommunikativlik xızmet atqaradı.

Til óziniń qatnas quralı, oydı bildiriw, pikir alısıw quralı bolıw xızmetin, birinshiden, ózi quraytuǵın elementlerdiń yamasa birliklerdiń hár qaysısı belgili bir mánini, mazmundı bildirgen jaǵdayda, ekinshiden, ol birliklerdiń grammatikalıq

3

qurallar, hár qıylı usıllar arqalı óz-ara qarım-qatnasqa túsiwi birgelikte atqaradı. Tildegi birlikler – morfema, sóz, sóz dizbegi hám gáptiń mánisi, mazmundı

bildiretuǵınlıǵı belgili.

Leksikalıq kóz-qarastan toǵay, dárya sózleri hár túrli sózler retinde belgili bolsa, grammatikalıq kóz-qarastan bul eki sózdiń bir-birinen ayırmashılıǵı joq. Sebebi, bul sózlerdiń bir-birinen leksikalıq mánileri jaǵınan ajıralıwı grammatika ushın baslı nárse emes, grammatika anıq sózlerdi emes, ulıwma sózlerdi yamasa belgili bir leksika-grammatikalıq toparlarǵa bólinetuǵın sózlerdi bildiredi. Grammatika ushın toǵay, dárya sıyaqlı sózler – ataw sepligindegi, jeke turǵandaǵı atlıqlar. Bul sózler seplengende, birgelkili seplenedi. Seplik jalǵawlarınıń aldında toǵay, dárya sózleri tura ma, yamasa taw, jer, suw, oqıwshı, etikshi hám hám t.b. sózleri tura ma, onıń grammatika ushın mánilik áhmiyeti joq, seplenetuǵın sózler

bolsa bolǵanı.

Grammatika sózlerdiń bir-biri menen qatnasın úyrenedi, sonday-aq mánige de súyenedi. Leksikada máni kategoriyası baslı orınǵa, qatnas kategoriyası keyingi

orınǵa iye bolsa, al grammatika da dáslep qatnas kategoriyası, soń máni kategoriyası belgili boladı. Sonday-aq, leksikalıq máni menen grammatikalıq máni bir-birine tuwrı kelmeydi. Grammatikalıq máni logikalıq túsinikler menen ushlasadı, al leksikalıq máni logikalıq túsinik penen de, haqıyqıy turmıstaǵı zatlar menen de qatnaslı bolıp baylanısadı.

Hár bir tildiń ózine tán belgili bir dúzilisi boladı, Bul dúzilis tildi tutastırıwshı birlikler – sózde de, sóz dizbeginde de, gápte de bar. Sózlerdiń dúzilisi, grammatikanıń morfologiya bóliminde úyrenilse, sóz dizbeginiń dúzilisi menen gáptiń dúzilisi onıń sintaksis bóliminde úyreniledi. Bul kitapta sóz, sóz dizbegi hám gáptiń dúzilisi úyrenilip, sóz benen sóz dizbeginiń, sóz dizbegi menen gáptiń uqsas hám ózgeshelik táreplerin anıqlawdıń teoriyalıq máselesine, ásirese olardıń bir-birinen ózgesheligin ajıratıw máselelerine ayrıqsha názer awdarıw maqset etiledi.

Grammatika sózdiń ózgeriwin, túrleniwin, olardıń gáp ishinde dizbeklesiw nızamlılıqların úyrenedi. Sózler bir-biri menen grammatikalıq qatnasqa túskende

ǵana, olardan sóz dizbekleri menen gápler jasaladı. Grammatikalıq qatnaslar tek

sózlerdiń arasında ǵana emes, sonday-aq sóz dizbekleriniń hám gáptiń arasında da boladı.

Tiykarǵı grammatikalıq túsinikler

Grammatikalıq birliklerdiń (morfema, sóz, sóz dizbegi hám gáp) tábiyatın túsiniwge, olardıń ara qatnası menen baylanısın anıqlawǵa hám olardı bir-biri menen baylanıstırıp, birlestiretuǵın, sonday-aq bir-birinen ózgesheligin anıqlaytuǵın hár túrli túsinikler bar. Olardıń qatarına grammatikalıq máni, grammatikalıq forma, grammatikalıq usıl hám grammatikalıq kategoriya tuwralı

4

túsinikler kiredi. Sózde leksikalıq máni menen birneshe grammatikalıq máni baylanısıp keledi.

Mısalı: Ordıq oraq, shaptıq otın, qazdıq jap degen gáplerdegi ordıq, shaptıq, qazdıq degen sózlerdiń leksikalıq mánilerinen basqa birneshe grammatikalıq mánileri bar: 1) is-hárekettiń ótken máhálge tiyisli ekenin bildiredi; 2) is-hárekettiń bir emes birneshe sub`ekt arqalı islengenin bildiredi; 3) is-hárekettiń belgili bir betke tiyisli ekenin bildiredi. Belgili bir grammatikalıq máni belgili bir leksika-

grammatikalıq toparlarǵa kiretuǵın sózlerdiń barlıǵına birdey ortaq, hámmesine birdey tán bolıp keledi. Máselen, joqarıdaǵı mısaldaǵıday máhállik, kóplik, betlik

mániler – keltirilgen eki feyilge ǵana emes, al ulıwma feyilge tán grammatikalıq mániler.

Grammatikalıq mániler, sózlerdiń arasındaǵı hár túrli qatnaslar, hár túrli grammatikalıq qurallar, usıllar arqalı beriledi. Grammatikalıq mánilerdi, sózlerdiń arasındaǵı hár túrli qatnaslardı bildiriwdiń jolı grammatikalıq usıl dep ataladı. Grammatikalıq usıllardıń birneshe túri bar.

Grammatikalıq mánilerdi bildiriw usıllarınıń biri – affiksaciya usılı. Sózdiń túbirine yamasa tiykarına affikslerdiń jalǵanıwı arqalı grammatikalıq mánilerdi bildiriw usılı affiksaciya usılı dep ataladı. Mısalı: doslarıma degen sózdegi kóplik máni –lar affiksi arqalı, tartım hám betlik máni -ım affiksi arqalı, seplik mánisi -a affiksi arqalı bildirilip tur. Affiksler sóz jasap yamasa sóz ózgertip, oǵan grammatikalıq mánilerdiń eki túrli – derivaciyalıq máni relyaciyalıq mánini bildiredi. Affiksaciya usılı grammatikalıq mánilerdi bildirgende hár túrli tillerdegi affikslerdiń turleri – prefikslerde, postfikslerde, interfikslerde paydalanıladı. Prefiks túbirdiń aldında kelse, postfiks túbirdiń sońında keledi. Túrkiy tillerde affikslerdiń prefiks dep atalatuǵın túri joq, olarda sóz jasawda, sóz ózgertiwde, grammatikalıq mánilerdi bildiriwde postfiksler qollanıladı.

Hind-Evropa tillerinde prefiksler de, postfiksler de qollanıladı, biraq bulardıń ishinde sóz jasaw menen sóz ózgertiwde kóbirek jumsalatuǵın – postfiksler. Postfiksler óz ishinde qosımta hám jalǵaw (flekciya) bolıp ekige bólinedi. Qosımta menen jalǵaw bir-birinen ózleri bildiretuǵın grammatikalıq mánilerdiń túrleri hám atqaratuǵın grammatikalıq xızmeti jaǵınan ajıraladı. Qosımta - derivaciyalıq mánini bildirip, sóz jasaytuǵın affiks, jalǵaw - relyaciyalıq mánini bildirip, sóz

ózgertetuǵın affiks.

Túrkiy tillerde - affiksaciya usılı hár túrli grammatikalıq mánilerdi hám de sózlerdiń arasındaǵı hár túrli qatnaslardı bildiriwde jiyi qollanılatuǵın grammatikalıq usıl. Affiksaciya usılı dúńya júzindegi hár túrli tillerde qollanıladı, biraq affiksaciya usılınıń tábiyatı olardıń bárinde birdey emes. Mısalı, orıs tilindegi túbirge affiksler jalǵanǵanda, túbirdiń seslik quramınıń ózgeriwi jiyi ushırassa (mısalı, son-sna, xodit-xoju, den-dnya), qaraqalpaq hám hám t.b. túrkiy tillerde túbirge affikslerdiń jalǵanıwı onıń seslik quramın, tiykarınan ózgerte almaydı. Túrkiy tillerde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde betlik almasıqları (men, sen, ol) menen ayırım siltew almasıqları (bul, sol) seplengende, olardıń seslik quramı ózgeredi, biraq bunday ózgeris basqa túbirde ushıraspaydı. Demek, túbirge

5

affiksler jalǵanǵan menen, onıń seslik quramınıń ózgermewi túrkiy tillerine tán qásiyet bolıp sanaladı. Orıs tilinde bir affikstiń birneshe grammatikalıq mánini bildiriwi jiyi ushırassa, qaraqalpaq hám taǵı basqa túrkiy tillerinde bir affikstiń birneshe grammatikalıq mánini bildiriwi siyrek ushırasadı. Orıs tilinde affiksler sózdiń tiykarına jalǵanadı da, al tiykar, ádette affikssiz qollanıla almaydı. Túrkiy tillerde túbir yamasa tiykar affikssiz-aq mánili sóz retinde qollanıla aladı. Sondayaq, orıs tili menen túrkiy tillerde túbir yamasa tiykarda affikstiń jalǵanıw sıpatı birdey emes, orıs tilinde túbir yamasa affiks bir-biri menen ábden tıǵız bolıp birikse, túrkiy tilinde olar ápiwayı ǵana qosılıp, morfemalardıń arası bilinip turadı. Túbir menen affikstiń birigip qosılıwı, affikstiń kóp mánili bola alıwı, sonday-aq olardıń jalǵanıwınan túbirdiń seslik quramınıń ózgeriw qubılısı fuziya dep atalsa, túbir menen affikstiń bir-biri menen dizbeklesip jalǵanıwı, olardıń arasınıń belgili bolıp turıwı, affikslerdiń kóbinese bir mánili bolıwı, sonday-aq affikslerdiń jalǵanıwınan túbirdiń seslik quramınıń ózgermew qubılısı agglyutinaciya dep ataladı. Fuziya indoevropa tillerine tán bolsa, agglyutinaciya túrkiy tilleri, monǵol hám fin-ugor tillerine tán.

Grammatikalıq usıllardıń jáne biri – qospalanıw usılı, ásirese túrkiy tillerinde jiyi ushırasadı. Bir túbir yamasa hár túrli túbir sózler qabatlasıp aytıladı da, qospalanıw usılı hár túrli mánilerdi bildiredi: 1) jıynaqlılıq hám ulıwmalıq: temirtersek, qurt-qumırsqa, qazan-oshaq, ókpe-bawır, ishek-qarın hám t.b.; 2) boljawlı máni: búgin-erteń, eliw-alpıs; 3) jıynaqlaw, toplaw, saralaw, daralaw mánileri:

ózli-ózi, top-tobı menen, qoldı-qolǵa, aldı-artına hám t.b. 4) is-hárekettiń birneshe ret qaytalanıw mánisin: kóre-kóre, ayta-ayta, kúle-kúle, sóyley-sóyley hám t.b.

Qospalanıw usılı qospa sózler jasaw ushın ǵana emes, kúsheytiw mánisin bildiriw, kelbetliktiń dáreje formaların jasaw xızmetinde de jumsaladı. Mısalı: qapqara, qıp-qızıl, ıp-ıssı, sup-suwıq hám t.b.

Grammatikalıq usıllardıń jáne biri – kómekshi sózler bolıp, olar hár túrli tillerde ushırasadı. Kómekshi sózler atawısh sózler menen tirkesip, sóz benen sózdi

yamasa gáp penen gápti baylanıstıradı, sózlerdiń arasındaǵı hár túrli qatnaslardı, hár túrli grammatikalıq mánilerdi bildiredi. Kómekshi sózlerdiń leksikalıq mánileri menen grammatikalıq mánileriniń bir-birine sińisip ketkeni sonshelli olar geyde affiksler sıyaqlı xızmet atqarıp, olardıń mánileri teń mánilerdi bildiredi. Mısalı: Oqıw ushın keldim – Oqıwǵa keldim degen gáp penen awmastırıp aytıwǵa boladı hám bul olardıń bildiretuǵın mánilerine tásirin tiygizbeydi. Tilde kómekshi sózlerdiń túrleri kóp. Olardıń tirkewishler dep atalatuǵın túri sóz dizbekleriniń arasındaǵı baǵınıńqılıq katnaslardı bildiriw ushın qollanıladı. Tirkewishler orınlıq mánisti (awılǵa qaray, awılǵa deyin), mezgillik mánisti (jıynalıstan soń, sabaqtan keyin, tez júrgen sayın), obektlik qatnastı (temir jol arqalı), maqset mánileri (biliw ushın, jetiw ushın), teńew, usatıw mánileri (usı sıyaqlı, adam tárizli) hám hám t.b. mánilerdi bildiredi, seplik qosımtalarınıń grammatikalıq mánileriniń tolıq ornın basadı: kólge ketti – kólge qaray ketti, kúnnen tún suwıq – kúnnen góre tún suwıq. Túrkiy tillerindegi tirkewishlerdiń xızmetin orıs tilindegi v, k, na, nad, za, posle, pered, dlya, blagodarya hám t.b. usı sıyaqlı predloglar atqaradı. Túrkiy tillerindegi

6

tirkewishler menen orıs tilindegi predloglar mánisi jaǵınan da, xızmeti jaǵınan da uqsas. Bular bir-birinen ornı jaǵınan ajıraladı: seplikler atawısh sózlerden soń qollanılsa, predloglar atawısh sózlerdiń aldında turadı.

Kómekshi sózlerdiń bir túri – dánekerler. Gáp aǵzalarınıń arasındaǵı (Asan menen Úsen, aqıllı hám sabırlı), sonday-aq qospa gáp komponentleriniń aralıǵındaǵı (Aspan bultlastı, biraq hesh nárse jawmadı) qatnaslardı bildiredi.

Kómekshi sózlerdiń bir túri – janapaylar. Kúsheytiw mánileri -aq, sheklew mánileri -ǵana, soraw mánileri -pa/-pe, -ma/-me, -ba/-be, isenbew, gúmanlanıw mánisi -mıs/-mish hár túrli sezim-tuyǵılardı, ókiniw, qorqıw, súysiniw -ay, -aw hám hám t.b. mánilerdi bildiredi.

Kómekshi sózlerdiń jáne bir túri – kómekshi feyiller tiykarǵı feyillerge tirkelip, hár túrli grammatikalıq mánilerdi bildiredi. Kómekshi feyiller tiykarǵı feyiller menen birge kelgende, tiykarǵı feyiller belgili bir formada qollanıladı da,

kómekshi feyiller affiksler jalǵanıwı arqalı túrlenip, tiykarǵı feyiller menen birlikte birlik-kóplik, betlik, máhál hám hám t.b. grammatikalıq mánilerdi bildiredi. Mısalı: kóre sala, ala sala, bere sala hám hám t.b.

Grammatikalıq usıllardıń biri – intonaciya gáptiń aytılıw maqseti menen intonaciyalıq ózgesheliklerine baylanıslı túrlerin bir-birinen ajıratatuǵın usıl retinde xızmet atqaradı. Gáptiń túrleri, mısalı sorawlıq máni bildiretuǵın gáp penen gúmanlanıw mánisindegi gáp, tańlanıw hám t.b. mánisindegi gáplerden intonaciya arkalı ajıraladı. Mısalı: Sen kitapxanaǵa barasańǵoy? degen gápti jay intonaciya menen aycaq xabar gáp boladı, soraw intonaciyası menen aycaq soraw gáp boladı. Bul gápler dúzilisi jaǵınan birdey bolıp, bir-birinen intonaciyalıq ózgeshelikleri

arqalı ajıralıp turadı. Demek, bunnan intonaciyanıń gáptiń mazmunın ajıratatuǵın múmkinshiligi bar ekenligi belgili boladı. İntonaciya hár túrli tillerde gáptiń túrlerin ajıratatuǵın grammatikalıq usıl retinde xızmet atqaradı.

Intonaciya gáptiń túrlerin bir-birinen ajıratıw menen birge, sóz dizbegi hám gáptiń arasın da ajıratatuǵın grammatikalıq usıl retinde xızmet atqaradı. Mısalı: ol oqıwshı, mınaw dápter sıyaqlı anıqlawısh hám anıqlanıwshı sóz dizbekleri menen ol - oqıwshı, mınaw - dápter sıyaqlı sózler intonaciya arqalı ajıratıladı.

Grammatikalıq katnaslar kóbinese sintaksislik usıllar menen bildiriletuǵın tiller bar. Mısalı, qıtay tilinde intonaciya grammatikalıq qatnaslardı bildiriwde eń baslı usıllardıń biri retinde xızmet atqaradı.

Grammatikalıq usıllardıń qatarına sózlerdiń orın tártibi, ishki flekciya, pát máselesi de kiredi. Sózlerdiń orın tártibi sóz ózgertiwshi formaları az tillerde, mısalı, qıtay tili menen francuz tillerinde grammatikalıq qatnaslardı bildiriwde ayrıqsha xızmet atqaradı. Qaraqalpaq tilinde ayırım sózlerdiń orın tártibi qosımtasız baylanısqan anıqlawısh sóz benen anıqlanıwshı sózlerdiń arasın

ajıratıwǵa múmkinshilik beredi.

Grammatikalıq mánilerdi bildiriw usıllarınıń biri – ishki flekciya usılı. Túbirdiń seslik quramı ózgeriwi arqalı grammatikalıq mánilerdi bildiriw usılı ishki flekciya dep ataladı. Mısalı: nemis tilinde Mutter-sheshe (birlik máni) degendi

7

bildirse, Műtter-shesheler (kóplik máni) degendi bildiredi. Nemisshe geben degen feyilden ishki flekciya arqalı onıń ótken máhál forması (gob) jasaladı. İnglis tilinde foot (ayaq) degendi bildirse, onıń ishki flekciya arqalı ózgergen túri –feet (ayaqlar) degendi bildiredi. İshki flekciya kóbinese nemis tili menen inglis tilinde, orıs tili menen arab tilinde ushırasadı. İshki flekciya grammatikalıq usıl retinde túrkiy tillerine tán emes.

Grammatikalıq usıllardıń biri - pát usılı. Páti turaqsız tillerde pát sózlerdiń formaların hám sonday-aq grammatikalıq mánilerin ajıratatuǵın usıl retinde xızmet atqaradı. Mısalı, orıs tilinde ruki', nogi' túrinde aytılatuǵın iyelik sepligindegi sózlerdiń formaları (bulardıń páti sońǵı buwında), onıń ru'ki, no'gi túrinde aytılatuǵın ataw sepligindegi kóplik formalarınan (bulardıń páti aldıńǵı buwında) páttiń hár túrli buwınǵa túsiwi arqalı ajıraladı. Páti turaqlı tillerde, mısalı túrkiy tilleri menen fransuz tilinde páttiń sózdiń leksikalıq mánilerin de, grammatikalıq mánilerin de ajıratıwǵa qatnası bolmaydı.

Joqarıda aytılǵan grammatikalıq usıllar grammatikalıq mánilerdi sóz ishinde hám sóz sırtında bildiriw sıpatına qaray sintetikalıq hám analitikalıq usıl bolıp bólinedi. Sintetikalıq usıllardıń qatarına affiksaciya, ishki flekciya, pát usılları kiredi de, al analitikalıq usıllardıń qatarına kómekshi sózler usılı, sózlerdiń orın tártibi hám intonaciya usılları kiredi. Sintetikalıq usıl menen analitikalıq usıl tuwralı túsiniklerdiń hár túrli tillerdiń grammatikalıq qurılısınıń tábiyatın anıqlawda hám úyreniwde úlken áxmiyetke iye. Grammatikalıq qurılısı sintetikalıq

usıldaǵı tillerde leksikalıq máni menen grammatikalıq máni sóz ishinde bir-biri menen birigip ketedi de, sóz bir tutas qásiyetke iye boladı. Al grammatikalıq qurılısı analitikalıq usıldaǵı tillerde grammatikalıq máni leksikalıq mániden alıslap, leksikalıq máni atawısh sóz arqalı berilse, grammatikalıq mániler atawısh sózler menen tirkelip qollanılatuǵın kómekshi sózler arqalı beriledi, yamasa atawısh sózlerdiń orın tártibi yamasa intonaciya arkalı beriledi.

Grammatikanıń qospalı hám quramalı máseleleriniń biri – grammatikalıq forma máselesi. Grammatikalıq forma túsinigi grammatikalıq máni hám

grammatikalıq usıl tuwralı túsinikler menen tıǵız baylanıslı. Grammatikalıq máni belgili bir grammatikalıq forma arqalı bildiriw bolıp esaplanadı. Tildegi grammatikalıq máni menen grammatikalıq forma bir-biri menen tıǵız baylanıslı boladı.

Grammatikalıq túsiniklerdiń jáne biri – grammatikalıq kategoriya tuwralı túsinik. Grammatikalıq kategoriya tuwralı túsinik grammatikalıq máni hám

grammatikalıq forma haqqındaǵı túsinikler menen tıǵız baylanıslı bolıp keledi. Yaǵnıy, birinshiden, grammatikalıq máni grammatikalıq kategoriyadan tısqarı ómir súrmeydi, kerisinshe onıń bir elementi retinde grammatikalıq kategoriyanıń kuramında ómir súredi. Ekinshiden, grammatikalıq kategoriya grammatikalıq forma menen tıǵız baylanıslı. Qálegen bir grammatikalıq kategoriya birdey grammatikalıq mánilerdi bildirip, keminde eki túrli formada kóriniwi shárt. Mısalı, kelbetliktiń salıstırmalı dárejesi ózliginen kelbetlik dárejesi bola almaydı. Kelbetliktiń dárejesi grammatikalıq kategoriya bolıwı ushın salıstırmalı dárejeden

8

basqa jay, arttırıw dárejeleriniń bolıwı, sonday-aq dáreje formalarınıń hár túrli formalar menen beriliwi kelbetliktiń dáreje kategoriyasın grammatikalıq kategoriya retinde tanıtadı.

Anıqlılıq hám anıqsızlıqtıń tildiń grammatikalıq qurılısındaǵı ornı

Tildiń tiykarǵı birligi bolǵan sóz leksikalıq hám grammatikalıq mánilerdiń birliginen ibarat. Leksikalıq máni sózdiń tiykarın, mazmunlıq tárepin, al grammatikalıq máni onıń qosımsha, formalıq tárepin quraydı. Leksikalıq máni sózdiń tiykarı bolǵan menen ol grammatikalıq mánisiz kommunikativlik xızmet

atqaratuǵın til birligi bolǵan gápti dúze almaydı. Sonlıqtan grammatikalıq mániniń tildegi áhmiyeti haqqında E.M.Galkina-Fedoruk: «…Sózdiń grammatikalıq mánisi hár túrli qatnaslardı ańlatadı, sonlıqtan grammatikasız baylanıslı pikirdi ekinshi birewge jetkeriw múmkin bolmaǵan bolar edi. Turmıstıń túrli táreplerin ańlatıwǵa baylanıslı sózge zárúriy formanı grammatika shólkemlestiredi»1,-deydi.

Grammatikalıq mánilerde zat hám qubılıs haqqında ulıwmalasqan, jıynaqlastırılǵan baylanıslar jámlesken boladı. Bul baylanıslar grammatikalıq formalar arqalı júzege shıǵadı. Sonlıqtan grammatikalıq máni menen grammatikalıq formalar arasında tıǵız baylanıs, ǵárezlilik bar. Olar ekewiniń birligi grammatikalıq kategoriya túsinigin quraydı. Yaǵnıy, grammatikalıq kategoriya ulıwmalıq sıpatqa iye grammatikalıq máni bolıp esaplanadı.

Grammatikalıq kategoriyada keminde eki grammatikalıq máni bolıwı hám olar biri-birine qarama-qarsı qoyılıp, ózlerin júzege shıǵaratuǵın arnawlı grammatikalıq formalarǵa iye bolıwı kerek. Máselen, qaraqalpaq tilinde atlıqlar tartım kategoriyasına iye. Sebebi, ol úsh mánilik birlikten quralǵan. I bet tartım jalǵawınıń -ım/-im, -m (birlik túri), -ımız/-imiz, -mız/-miz (kóplik túri) atlıqlarǵa jalǵanǵanda, predmettiń sóylewshige tiyisliligin bildiredi. II bet tartım jalǵawları - ıń/-iń, -ń (birlik túri), -ıńız/-ińiz, -ńız/-ńiz (kóplik túri) predmettiń tıńlawshıǵa tiyisli ekenligin ańlatadı. Al III bet tartım jalǵawları -ı/-i, -sı/-si (birlik hám kóplik

túrleri) predmettiń sóylewshi hám tıńlawshıdan basqalarǵa tiyisli ekenin ańlatadı. Demek, tartım úsh túrli mánilik birlikten turıp, hár túrli máni óziniń arnawlı formalarına iye hám olar biri-birine qarama-qarsı qoyıladı.

Ayırım lingvistikalıq ádebiyatlarda grammatikalıq máni menen grammatikalıq kategoriya túsinigi aralastırılıp, olar arasındaǵı ayırmashılıq tolıq esapqa alınbawdıń nátiyjesinde grammatikalıq mániniń ornına grammatikalıq kategoriya terminin qollanıw jaǵdayı jiyi ushırasadı. Bul rus til biliminde, tyurkologiyada, sonıń ishinde qaraqalpaq til biliminde de bir qatar miynetlerge tán. Mısalı, qaraqalpaq tilinde «kóplik máni» dewdiń ornına «kóplik kategoriyası» dep qollanılǵan miynetler bar.

Al A.Qıdırbaevtıń pikirinshe: «…seplew kategoriyasın qurastırıwǵa qatnasatuǵın bir seplew de, máselen, barıs seplew arnawlı grammatikalıq mánige

1 Галкина-Федорук Е.М. Слова и понятие. М., 1956, 35-бет.

9

hám formalıq kórsetkishlerine (qa, ke, ǵa, ge) iye bolǵanlıqtan, grammatikalıq kategoriya túsinigine tolıq juwap bere aladı. Sonlıqtan bunı barıs seplew kategoriyası degen termin menen atawǵa da boladı»2. A.I.Smirnickiy grammatikalıq kategoriya terminin ataw sepligi, kóplik birlikler ushın qollanbaw kerekligin, sebebi bunday jaǵdayda termin ózinshelik sıpatın, mánisin joǵaltatuǵının, biraq bunday birliklerdi grammatikalıq kategoriya termini menen ataw en jayıp ketkenin eskertedi.3 Bunday qarama-qarsı pikirlerdiń bolıwı til biliminde grammatikalıq kategoriya túsinigin anıqlawda dál ólshemlerdiń bolmawınan kelip shıǵadı. Ayırım ilimpazlar A.Qıdırbaevtıń pikirin maqullap, bir grammatikalıq kategoriyanıń ishinen kishi grammatikalıq kategoriyalardı bólip kórsetedi. Biraq ta bunday kategoriya ishinde grammatikalıq mánilerdiń qaramaqarsılıǵı esapqa alınbaǵan.

Til biliminde sóz shaqapların da grammatikalıq kategoriya dep qaraytuǵın pikirler bar. Onıń tárepdarları F.F.Fortunatov, O.P.Sunik, A.A.Reformackiy A.A.Reformackiydiń pikirinshe, sóz shaqapları leksikalıq yamasa leksikagrammatikalıq kategoriya emes, sebebi olar ózleriniń morfologiyalıq hám sintaksislik ózgeshelikleriniń jıyıntıǵı menen anıqlanadı.4 Al L.V.Sherba, V.V.Vinogradov, A.K.Borovkov, A.N.Kononov, N.A.Baskakov ilimpazlar sóz shaqapların taza grammatikalıq kategoriya emes, al leksika-grammatikalıq kategoriya dep esaplaydı.

Tildegi sózlerdi sóz shaqaplarına bóliwde olardıń tek grammatikalıq ózgeshelikleri emes, al leksika-semantikalıq ózgeshelikleri de esapqa alınadı.

Sonlıqtan sóz shaqapları leksika-grammatikalıq kategoriya dep qaralǵanı durıs boladı.

Grammatikalıq kategoriyalar barlıq tillerde birdey bolıp kele bermeydi. Olardıń birewleri universal sıpatqa iye bolsa, ekinshileri jeke tilge yamasa bir

topardaǵı tillerge tán boladı. Máselen, atlıqqa tán bolǵan grammatikalıq

Kesteden kórinip turǵanınday, bir tilde bar, ekinshi bir tilde joq kategoriyalar, aytayıq tartım kategoriyası qaraqalpaq tilinde bar hám ol ushın tán bolǵan máni bar

2 Қыдырбаев А. Қарақалпақ тил илиминиң гейпара мәселелери. Нөкис, 1988, 15-бет. 3 Смирницкий А.И. Синтаксис английского языка. М., 1957, 30-бет.

4 Реформатский А.А. Введение в языкознание. 4-е изд. М., 324-бет.

10