Uliwma_pedagogika_paninen

5.Salima ne ushın bunday qararǵa kelgen?

6.Jaǵdayǵa psixologiyalıq jaqtan jantasıp analiz qılıń.

118- másele. Námárt jigit nege dárkar.

Almastan qaytqan polattay,

Porsań ayaq jaman attay,

Jarıqtaǵı jarǵanattay,

Bolǵan jigit nege dárkar!

Dushpanına oq atpaǵan, Xalıq ushın janın qıymaǵan, Hesh jerge bası sıymaǵan, Tayǵaq jigit nege dárkar?...

Abbaz Dabılov.

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.Qosıqtıń tolıq variantın oqıp shıǵıń hám mazmunın aytıp beriń?

2.Qosıq qaysı dáwirlerde jazılǵan hám jaslardı qanday háreketlerge

shaqıradı?

3.Qosıqtı Watan súyiwshilik tárbiyasınıń úlgisi dep esaplasa bolama?

4.Qosıqtıń temasına qanday baha beresiz?

5.Qosıqtıń mazmunınıń psixologiyalıq jaqtan áhmiyeti nede?

119- másele. Perzentim.

Tuwǵan eldiń ar-namısın alıp kel, Dushpannıń basına sawda salıp kel, Jeńistiń namasın tezden shalıp kel, Meniń saǵan tapsırmam sol perzentim….

Sadıq Nurımbetov.

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.Qosıqtıń tolıq variantın oqıp shıǵıń hám mazmunın túsindirip

beriń.

2.Qosıq qaysı dáwirde jazılǵan hám neler haqqında sóz etedi?

3.Qosıqtıń pedagogikalıq hám psixologiyalıq áhmiyetin túsindirip

beriń?

4.Oqıwshılarda tuwǵan elge degen súyispenshilik sezimlerin qalay rawajlandırıw múmkin?

120- másele. Birinshi muǵallimim.

Birinshi muǵallimim,

Ózińnen ilim, bilim,

122

Alǵan soń shıqtı meniń,

Jadırap ómir kúnim.

Miyrimli nurlı kóziń, Ne degen shıdam, tózim! Ómirge qanat berip, Ushırǵan meni óziń.

Jıllarım dúrkiredi, Aspanım gúrkiredi, Ózińsiz meniń kele, Bolıwım múmkinbedi?!

Men ushın óziń kósem,

Eslesem kózimdeseń.

Birinshi muǵallimim,

Qosıq, jır-sózimdeseń.

Ótsede talay jıllar, Qaytsada ǵazlar, quwlar, Qaladı kókirekte,

Sen quyǵan bilim, nurlar.

Saǵındıq Niyetullaev.

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.Shayırdıń birinshi ustazına bolǵan sezimlerin bayanlaw sheberligine qanday baha beresiz?

2.Qosıqtıń pedagogikalıq hám psixologiyalıq áhmiyeti nelerden ibarat dep oylaysız?

3.Ózińizdiń birinshi muǵallimińiz haqqında aytıp beriń?

4.Ustaz-atańnan ullı-degen naqıldıń psixologiyalıq áhmiyeti nede?

121- másele. Ómirbek laqqı bala waqtında

Ómirbek kishkene bala waqtında úyiniń aldında oynap júrse, atlı bir adam suw isheyin dep qayırılıptı, Ómirbekkeː «Ha bala, mına attı uslap tur» depti.

–Tislemeyme?

–Joq.

–Teppeyme?

–Teppeydi.

–Qashıp ketpeyme?

123

– Qashpaydı.

Sonda Ómirbek- «Onda uslap turıwdıń ne keregi bar»,-dep oyının dawam ettire beripti.

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.Bul jerde Ómirbektiń tapqırlıǵı nelerde kórinedi?

2.«Bolar bala bes jasınan» degen maqaldı qalay túsinesiz?

3.Qaraqalpaq xalıq pedagogikasındaǵı jaslardı kishkeneliginen tapqırlıqqa, tayar juwaplılıqqa úyretiw boyınsha danalıq pikirlerinen mısallar keltiriń?

4.«Bolar bala bes jasınan» degen maqaldıń psixologiyalıq áhmiyeti nede?

122- másele. Qaraqalpaq xalqınıń milliy kiyimleri.

Shógirme, taxiya, qalpaq, úsh qulaq (malaqay), papaq, degeley, jataq, soppas, gúpi, shekpen, shapan, postın, ton, beshpent, jegde, kiymeshek, gewish-mási, sawırı gewish….

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.Kórsetilgen milliy kiyimlerge birme-bir táriyp beriń.

2.Óz milliy qádiriyatlarımızdı saqlawda jaslarǵa bul ózgesheliklerimizdi úyretiwdiń áhmiyeti qanday dep bilesiz?

3.Birinshi prezidentimizdiń «Tariyxsız keleshek joq» degen pikirin qalay túsinesiz?

4.Házirgi úzliksiz bilimlendiriw sistemasında jaslarımızǵa milliy tárbiya beriwde milliy qadriyatlarımızdıń ornı qanday?

5.Milliy tárbiyanıń, milliy qadiriyatlarımızdıń jaslar sanasında qanday áhmiyetke iye hám qalay tásir etedi?

6.Jaslarda milliy sezimlerdi qalayınsha qáliplestiriw múmkin?

123- másele.

Bir atıń telpekdur, bir atıń qurash, Zamanında kiyim bolǵanıń ıras…

Ibrayım Yusupov.

Sorasań elimdi Qojban bizlerden, Qalpaǵı qazanday ellerim bardı.

Ájiniyaz Qosıbay ulı.

Meniń yarım kiyer darıw-darayı, Jánnet eken anıń kóshki sarayı, Hámire aytar ayaqında dupayı, Sawırı gewish altın, gúmis nál bolsın.

Sayatxan Hámire dástannınan.

124

Máliktiń ulı Razı haq, Jaslıǵında qoydı gúlpaq,

Kiygen eken qaraqalpaq, Sonnan «qalpaq» bolǵan eken.

Berdaq Qarǵabay ulı.

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.Joqarıdıǵı qosıq qatarlarında qaraqalpaq xalqınıń qaysı kiyimleri názerde tutılǵan?

2.Milliy qádiriyatlar degende nelerdi túsinesiz?

3.Sizińshe jaslarımızdı milliy qádiriyatlar ruwxında tárbiyalaw

ushın nelerden paydalanıwımız kerek dep oylaysız?

4. Berilgen qosıq qatarları mazmunı arqalı jaslarda qanday psixologiyalıq ózgesheliklerdi qáliplestiriw múmkin?

124- másele. Qaraqalpaq xalqınıń milliy awqatları

Qatıbılamıq, qarma, balıq qarma, júweri zaǵara, pátir, aqsawlaq, qawın aqsawlaq, qatıq aqsawlaq, qatırma, nan shorpa, bórek, máyek bórek, shelpek, jarma, máshaba, iyjan, taqan, qawın qaq, toraq, súzbe, qurt, palaw, súzbe palaw, sháwle, sút burısh, gúrish góje, sók góje, bes barmaq, tuwrama, quwırdaq….

Túrgelip erteden jumısqa shıǵıp, Qolıńdı qabartıp, belińdi búgip, Dizeńdi sızlatıp, miynetin shegip, Jegen bir zaǵarań paldan jaqsıraq.

Berdaq.

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.Kórsetilgen milliy taǵamlarǵa birme-bir toqtalıp, ózine tán ózgeshelikleri haqqında aytıp beriń?

2.Jaslarımızǵa milliy taǵamlar hám olardı tayarlaw boyınsha túsinik beriwdiń áhmiyeti nede?

3.Bulardan basqa qanday awqat túrlerin bilesiz?

4.Berdaq shayırdıń «Jaqsıraq» qosıǵın tolıǵı menen oqıp shıǵıń.

5.Milliy awqatlarımızdıń qádiri tek ǵana sırt ellerde júrgende, sırt elli miymanlar ushın ǵana qádiri bilinedi-degen gáplerdiń psixologiyalıq mazmunın analiz qılıń.

125- másele. Úshinshi klassta oqıytuǵın, shashların iri órim etip órip qoyatuǵın kishene ǵana Aysánem búgin sabaqqa júdá waqtı xosh bolıp keldi. Onıń quwanıshı qoynına sıymaydı. Onıń ákesi bir jıldan berli emlewxanada jatır edi, úsh ret operaciyanı basınan keshirgen. Buǵan

125

Aysánem hám anası júdá qayǵıratuǵın edi. Aysánem hátteki túnlerde anasınıń uwayımlap, jılap otırǵanlıǵın talay márte kórgen.

Búgin bolsa ákesi sawalıp, óz jumısına aralasıptı. Sonlıqtanda ol búgin júdá quwanıshlı. Mektepke kiyatırıp óz háwlisinde birge jasaytuǵın klasslasları Erdáwlet penen Mamanbiydi kórip qaldı hám olarǵaː

–Meniń ákem sawalıp ketti, dep óz quwanıshın bildirdi. Erdáwlet penen Mamanbiy bolsa Aysulıwǵa hayran bolıp bir qaradı da iyinlerin bir qısıp, qaytadan toptıń izinen juwırıp ketti.

Aysulıw endi ózinen sál úlkenirek, «klass-klass» oyının oynap atırǵan qızlardıń aldına bardı hámː

–Meniń ákem sawalıp ketti, dedi. Onıń kózleri quwanıshtan janıp tur edi.

Qızlardıń biri Naziyra, hayran qalıp soradıː

–Xosh, ne bolıptı?...

Aysulıwdıń tamaǵına bir nárse tıǵılıp qalǵanday, dem jetpey qaldı. Ol mektep háwlisi tórindegi terektiń astına barıp jılap jiberdi.

–Nege jılap tursań, Aysulıw, degen dawıstı esitti ol. Bul eń aqırǵı partada otıratuǵın klassındaǵı Quwanıshtıń dawısı edi.

–Meniń ákem sawalıp ketti…

–Qanday jaqsı!-dep quwanıp ketti Quwanısh, -úyimizdiń janındaǵı qaraǵayzarlıqta álwan túrli gúller ashılıp atır, sabaqtan keyin sol jerge baramızda terip, ákeńe sawǵa etemiz.

–Aysulıwdıń kózleri quwanıshtan janıp tur edi…

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.Gúrrińdi oqıp shıǵıp, óz túsinigińizdi aytıp beriń.

2.Aysulıwdıń quwanıshına basqa ayırım balalardıń ústirtin qaraw jaǵdayına qalay qaraysız?

3.Siz sol oqıwshılardıń ornında bolǵanıńızda qanday jol tutqan bolar edińiz?

4.Aysulıwdıń júzlerindegi bul quwanısh sezimlerin psixologiyalıq jaqtan analiz qılıń.

5.Aysulıwdıń psixologiyalıq ózgesheliklerine sıpatlama beriń.

126- másele.

Egin tárbiyası bastan boladı, Adamǵa tárbiya jastan qonadı, Qarawsız eginnen hesh hasıl kútpe, Tárbiyasız bala dushpan boladı…

T.Jumamuratov.

126

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.Qosıq qatarları mazmunınan nelerdi túsindińiz?

2.Shayır ne ushın balaǵa beriletuǵın tárbiyanıń jas waqıttan baslanıwı tiyis ekenligin uqtıradı?

3.Shayır nelikten bala tárbiyasın egin tárbiyası menen salıstıradı?

4.Qosıq mazmunınıń psixologiyalıq áhmiyeti nede?

127- másele. Jaqsı.

Adam ulı adam qádirin bilmese, Onnan dúzde otlap júrgen mal jaqsı. Aytqan sózdiń maǵanasın bilmese, Ol adamnan tilsiz ósken lal jaqsı…

Giyne qılıp jurttı taslap ketkennen,

Qádirin bilmes jerde xızmet etkennen,

Jat ellerde músápirlik shekkennen,

Urıp-soǵıp qorlasada el jası.

Maqtımqulı sóz sóylegen hár baptan, Ańlasańız máni shıǵar bul gápten, Elge paydası joq maqtanshaq mártten, Shań-kirińdi qaǵıp esken jel jaqsı.

Ájiniyaz.

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.Qosıqtı tolıq oqıp shıǵıń hám onıń hár bir qatarınıń mańızın shaǵıwǵa háreket etiń.

2.Shayırdıń ádebiy hám pedagogikalıq sheberligine baha beriń?

3.Bul qosıq qatarlarınıń jaslardı watansúyiwshilikke tárbiyalawdaǵı áhmiyetine baha beriń?

4.Bul qosıq qatarlarınan házirgi úzliksiz bilimlendiriw sistemasında paydalanıwdıń áhmiyeti qanday?

5.Qosıq mazmunınıń psixologiyalıq áhmiyeti neden ibarat?

6.Qosıq mazmunı oqıwshılarda qanday psixologiyalıq sezimlerdi

qáliplestiredi?

128- másele. Elim bar.

Baǵları shámenzar altın alabı, Sıldırlap aǵadı zerne bulaǵı, Qarasam kózimniń otın aladı, Nawqıran shadıyana meniń elim bar.

127

Shalǵınlar ırǵalar tolqır maysalar, Tolqıǵan tolqını shiyrin oy salar, Ústinen ótkende qusta aylanar, Xosh báram zawıqlı meniń elim bar.

İshqıpaz ańsasa, kelse jan doslar, Payandoz jolına, bárshe lipaslar, Qonaǵıń xosh etse kewli hallaslar, Miymandos, miyrimli meniń elim bar.

Kórgende kóz toymas, sáhár saǵımlı, Júrgende bárháma, báhár jaǵımlı, Náwbáhár lázzetke bólep janımdı, Álpeshlep ósirgen meniń elim bar.

I.Qurbanbaev.

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.Qosıq qatarların tolıq oqıp shıǵıń hám onıń hár bir qatarınıń mańızın shaǵıwǵa háreket etiń.

2.Shayırdıń ádebiy hám pedagogikalıq sheberligine baha beriń?

3.Shayır watan kórkin qalayınsha tábiyat kórinisleri menen baylanıstıradı?

4.Qosıqtıń házirgi jaslar tárbiyasındaǵı ornı haqqındaǵı túsinigińizdi aytıp beriń?

5.Qosıqtıń psixologiyalıq áhmiyeti nede?

129- másele. Geniydi tárbiyalaw.

Oqıwshınıń bilimi ortasha. Biraq onıń úyiniń ishi onı júdá bilimli etiwge, qatarınan vunderkind sıpatında ozıq etiwge qızıǵadı hám nátiyjede mektepti altın medal‘ menen pitkeriwin tileydi. Onıń hár kúnlik waqıt rejimi minutlarǵa deyin bólistirilgen, ol sabaqtan tısqarı hár túrli sekciyalarǵa, dógereklerge baradı. Onıń atası, kempir apası, ata-anası kúnige 5-6 saat waqtın sabaq tayarlawǵa májbúr etedi, bolmasa urısadı. Jaz kúnleri bul bala qala sırtındaǵı dala háwlide mektep baǵdarlamasınan tıs bolsada klassikalıq ádebiyatlardı oqıwǵa, hár qıylı muzıkalardı tıńlawǵa, ataqlı shayırlardıń qosıqların yadlawǵa májbúrlenedi. Solay etip, bala úyge miymanlar kelgende óz talantın kórsetiwi lazım bolǵan.

Sorawlar hám tapsırmalar:

1. Balanı durıs tárbiyalaw maqsetinde ata-analar durıs jol tutıp atır dep oylaysızba?

128

2.Balanıń jasın, rawajlanıw dárejesin esapqa ala otırıp onı hádden tısqarı sharshatıp qoyılıp atırǵan joqpa?

3.Siz ata-analarǵa qanday keńes bergen bolar edińiz?

4.Ata-ananıń talapları balanıń psixologiyasına qanday tásir etedi?

5.Balada sharshaw nátiyjesinde qanday psixikalıq jaǵdaylar júz beriwi múmkin?

130- másele. Qáwipli sır.

9-klasstıń oqıwshısı Beglerbek muǵallimine hesh kimge aytpaw shárti menen júdá qáweterli sırdı aytıp berdi. Gáptiń mazmunı úlken bir jınayat haqqında bolıp, jas óspirimdi kriminal topar qorqıtıp, qosıp alıp, onı keleshekte de usı jol menen barıwǵa májbúrlep atırǵan eken. Oqıwshı muǵallimnen hesh qanday oylanbaǵan is háreket etpewdi ótinish etip, bolmasa onı tikkeley óltirip jiberiwi múmkin ekenligin aytadı. Muǵallim úlken qorqınıshlı jaǵdayǵa túsip qaldı.

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.Balanıń muǵallimine bolǵan isenimine qanday baha beresiz?

2.Muǵallim bul jerde qanday is tutıwı tiyis dep oylaysız?

3.Muǵallim bul sırdı járiya etiwge haqılı dep oylaysızba?

4.Beglerbektiń minez-qulqı qaysı tipke kiredi?

5.Beglerbektiń bunday is-háreketleriniń júzege shıǵıwında qanday faktorlar tásir etken? Psixologiyalıq jaqtan sıpatlama beriń.

131- másele. Klasstan tıs jumıs

Adamlar tıǵılısıp mingen trolleybusqa shıqqan muǵallim orınlıqta uyıqlaǵan bolıp otırǵan óz oqıwshısın kóredi. Al onıń janında jası úlken adamlar tikeyip tur. Muǵallimniń bası qatıp qaldı…

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.«Uyıqlap atırǵan» oqıwshınıń is háreketine qanday baha beresiz?

2.Muǵallimniń keleshek is-háreketi nelerden ibarat bolıwı kerek dep oylaysız?

3.Jaslardı ádep-ikramlılıqqa tárbiyalawda nelerge itibar qaratıw lazım dep esaplaysız?

4.Oqıwshınıń bul is-háreketin qalay bahalaysız?

5.Oqıwshıǵa psixologiyalıq jaqtan sıpatlama beriń.

132- másele. Qaraqalpaq xalqı oǵada bay milliy oyınlarımızdan dene tárbiyasında sheberlik penen paydalanǵan. Olardı shólkemlestiriw hám ótkeriwde balalardıń jas hám jeke ózgesheliklerin esapqa alǵan. Qaraqalpaq xalıq pedagogikasında keń qollanılǵan milliy oyınlar túrlerinen Aylanba dúrre, Zım-zım, Qasharman top, Arqan tartıspaq, Hawa top, Tayaq jıǵıldı, Arqan aylandırıw, Tabaq alıp juwırıw, Arpa-

129

gúrpe, Shaǵala oyını, Hákke qayda, Aldımda ne bar?, Kim tapqır, Alaqanımdı ash, Tayaq, Sızıqta tartısıw, Mańlay shertpek, Qoraz urıstırıw, Kóshpek, Soqır teke baq-baq, Biyiklikke sekiriw, Jasırınbaq, Uzınlıqqa sekiriw, Shúy taslamaq, Dástek qoydı, Oq jay atıw, Suw qalaq, Jup pataq, Qız júziw, Ańǵalaq, Aq terekpe-kók terek, Teppek, Pıshıq quyrıq, Púkpe-shik, Geshir qoparmaq, Suwda júziw, Tegis tayaq,

Juwırıw, Tayaqqa tirenip sekiriw, Ushtı-ushtı, Dóńgelek sızıqqa sekiriw, Suwǵa súńgiw, Jayaw júrip jarısıw, Asıq oyını, Qol qayırıspaq, Muzda sırǵanaw h.t.b. bolǵan.

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.Kórsetilgen xalıq oyınlarınıń qaysı biri menen tanıssız?

2.Jaslar tárbiyasında bul oyınlardıń áhmiyeti qanday dep oylaysız?

3.Házirgi úzliksiz bilimlendiriw sistemasında bul oyınlardan paydalanıw boyınsha pikirlerińiz?

4.Bulardan tısqarı jaslar tárbiyası ushın arnalǵan qanday xalıq oyınların bilesiz?

5.Milliy oyınlarımızdıń oqıwshılar sanasın qáliplestiriwde qanday áhmiyetke iye?

6.Milliy oyınlar arqalı oqıwshılarda qanday psixologiyalıq sezimlerdi qáliplestiriwge boladı?

133- másele. Ekonomikalıq tárbiya baǵdarındaǵı naqıl-maqallar

–Segiz ólshep, bir kes.

–Maldı tapqanǵa baqtır, otındı shapqanǵa jaqtır.

–Oǵıń ekew bolsa, birisin gizne.

–Tıyıp iship tay alarsań, qıyıp iship qoy alarsań.

–Tawıp alsańda sanap al.

–Úsh kúnligin oylamaǵan qatınnan bez, úsh aylıǵın oylamaǵan erkekten bez.

–Júz som pulıń bolǵansha, júz dostıń bolsın.

–Esaplı dos ajıralmas.

–Qazanshınıń erki bar, qaydan qulaq shıǵarsa.

–Bir payda-payda eki payda qayda.

–Sawdagerdiń abıroyı kisesinde.

–Shamın kúndiz jaqqan adamnıń túni qarańǵı boladı.

–Alıp satar ańshı iyt.

–Hár qanday nársede ısırapgershilik bolıwı múmkin, lekin jaqsılıq etiwde bolmaydı.

Sorawlar hám tapsırmalar:

1. Ekonomikalıq tárbiya degende nelerdi túsinesiz?

130

2.Kórsetilgen hár bir naqıl-maqal boyınsha túsinigińiz?

3.Bul naqıl-maqallardan turmısta qollannılıw jaǵdayların ushırattıńızba?

4.Bulardan tısqarı ekonomikalıq tárbiyaǵa mısal bolatuǵınday qanday naqıl-maqallardı bilesiz?

5.Ekonomikalıq tárbiya baǵdarındaǵı naqıl maqallardıń psixologiyalıq áhmiyeti nede?

134- másele. Miynet tárbiyası baǵdarındaǵı naqıl-maqallar

–Asıq oynaǵan azar, top oynaǵan tozar, bárinende qoy baǵıp, quyrıq

jegen ozar.

–Ustalı el dúzeler.

–Jaqsı iske keledi, jaman asqa keledi.

–Altın otta, adam miynette belli.

–Búgingi isti erteńge qaldırma.

–Jigitke jetpis ónerde az.

–Jamanǵa is buyırsań, ózińe aqıl úyretedi.

–Shımshıq soysada qassap soysın.

–Háreketke bereket.

–Miynet túbi ráhát.

–Miynet-ráháttiń atası.

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.Miynet tárbiyasınıń áhmiyeti haqqındaǵı túsinigińizdi bayanlap

beriń?

2.Miynet túbi ráhát degende neni túsinesiz?

3.Miynet tárbiyası hqqında bulardan tısqarı qanday naqıl-maqallardı

bilesiz?

4.«Insandı insan etken nárseniń ózi-miynet» degen sózge qalay qaraysız?

5.Miynet tárbiyası baǵdarındaǵı naqıl-maqallardıń psixologiyalıq áhmiyeti nede?

6.Miynet tárbiyası baǵdarındaǵı naqıl-maqallar járdeminde qanday psixologiyalıq sezimlerdi qáliplestiriwge boladı?

135- másele. Áwelemen

Áwelemen, dúwelemen, Salqan iyttiń sanı menen,

Qara qoydıń qanı menen,

– Áwez molla qayda ketti,

– Duzǵa ketti,

– Qashan keler?

131