Meniń jolbarıslar menen jolıǵısıwlarım

AMET SHAMURATOV

MENIŃ JOLBARÍSLAR MENEN JOLÍǴÍSÍWLARÍM

(Gúrrińler cikli)

SÓZ BASÍ

Ańshılıq dúnyadaǵı eń qızıq talaplardıń biri. Bunı jaqsı kóriwim, qumartıwım sonsha – ańshılıqtıń qumarı naǵız tutqanda ash bolǵanımdı umıtıp ketemen. Eger birew: pálen jerde qırǵawıl, qoyan kóp eken, jalǵızaq shoshqalar, súriw-súriw kiyikler bar eken, úyrek, ǵazlar sonday kóp eken dese bolǵanı, sol jerge barıw ushın arada dárya bolsa sekirip, biyik taw bolsa atlap, teńiz bolsa júzip ótkim keledi. Kóz jetpes uzaq bolsa qanat baylap ushqım keledi. Bunı lap dep túsinbeńler, shın kewlim hám rasım.

Bul ańshılıqtıń qumarınan, ólim degen menen de talay sapar kórisip qayttım. Nebir jabayı jırtqısh haywanlardıń tırnaǵında, arsıldaǵan awzında ózim menen ózim tiriligimde xoshlasqan waqıtlarım boldı.

Men sonda qorqaqlıqtıń zıyan ekenin anıq sezdim. Qorıqpasań sabırlı, márt bolıwda, heshnárseden qorıqpawdı, qarsılasqan jawındı jeńip shıǵıwdı oylaydı ekenseń. Sonlıqtan da ata-baba:

«Talap etseń talpınıp, Hárnásege jeteseń, Qanday qıyın ótkelden, Hámelin tawıp óteseń. Mártlik túbi murattı, Degenińe jeteseń. Táwekel túbi qayıqtı, Mineseń de óteseń, Qayǵı túbi tuńǵıyıq, Batasań da keteseń».

dep aytıp ketken.

Ań awlawǵa dáslepki shıqqanımda qorıqqan kúnlerim de boldı. Korıqqanlıǵımnan hawlıǵıp, aldımnan ótken jalǵızaqlardı atpaq tuwe iynimnen mıltıǵımdı ala almay qalǵan kunlerim esimde.

Jazdıń kuni buwday korıqqa barǵanımda atızǵa padalılar dwrkiresip kelgende, shertekten túsip olardı úrkitiw túwe, dawısımdı dı shıǵaralmay, demimdi zorǵa alıp jatqanım esimnen shıqqan emes.

«Qorqaqtı kóp quwalasań batır boladı» degendey men de sońın ala hár istiń tásiline túsine basladım. Reti kelgende buqqı taslap attım, gezi kelgende alıstım, paytı kelgende haywanlar haywanlar menen sóylestim.

Boyannıń arasına barıp, qoraz-qırǵawıl bolıp shaqırǵanımda, tum-tusım qırǵawılǵa, awıldıń shetindegi japtıń ishine túsip shaǵal bolıp ulıǵanımda tum-

1

tusım shaǵalǵa yamasa madanda jıńǵıl arasındaǵı oypawıt jerde turıp qoyan bolıp bıyqıldaǵanımda tum-tusımnıń bári qoyanǵa tolıp qaladı.

Sol sebepten usı waqıtqa shekem aldırmadım, talmadım. Arıq mergenniń inisi Shabik mergen atalıp elatımda kiyatırman.

Sóytip, sizlerge jolbarıstı qalay awlaǵanım, onıń tırnaǵınan qalay qutılǵanım hám olar menen qalay dos bolǵanım haqqında azǵan sóz etip bereyin. Buǵan kóp adamlar: bul ótirik, bunday da lap bolıppa, hesh itimalı joq dep tańlanar. Biraq, bular naq óz qara basımnan ótkergen awxal bolǵanlıqtan, men hasla shubhalenbeymen, ayta beremen.

Onıń ushın keshirersiz.

JOLBARÍS AWLAWǴA DÁSLEPKI SHÍǴÍWÍM

Sentyabr aylarınıń bir kúnleri dayım basıwda gúzlik buwday egip júrip, jolbarıs kórgenligin, túni menen qorqıp jata almay shıǵatuǵınlıǵın aytıp jiberipti. – Jiyenim kelip maǵan bir-eki kún joldas bolsın, - depti.

Bunı esitip turatuǵın men be! Dárhal atqa er salıwǵa asıqtım, sonda ańshılıq etip júrip, jolbarıstı awlap kórmegenim meni ábden qızıqtırdı. Jolbarıstıń dúnyada eń kúshli, ashıwshaq, jırtqısh haywan ekeni meni qáwiplendirmedi.

Mıltıq dárimdi ánjamlap, atıma minip shawıp otırdım. Hádemey-aq jetip bardım. Dayımnıń:

- Jolbarıstı awlama, zaya bolasań, ol kútá ashıwlı, kekli, ızalı haywan, tuqımqurt etedi, sál jerde qazań jeter. «Tek júrgen, toq júrer» - degen sózleriniń birin de qabıl almadım.

Qorqaq yabı shelekten de úrkedi.

«Ájel jetse tósekten de túrtedi», - degen úyrenshikli qosıǵımdı aytıp, jolbarıstıń izin izlep, toǵayǵa sińip kettim. Dayı paqır shırlawı menen qala berdi.

Kóp uzamay-aq jolbarıstıń izin taptım. Jolbarıstıń izin burın kórgenim bar edi. Pıshıqtıń iziniń pishiminde, úlkenligi bota taylaqtıń izindey úlken boladı. Toǵaydaǵı orpan bozdaǵı izi ap-anıq bolıp jatır eken. Men de quwıalap otırdım.

Saydan say, búkten búk qoymay qalıń toǵaydı japırıp júrip kiyatırman. Aldımnan jolbarıs túwe, qańǵırǵan kúshik te shıqpadı. Qattı ızam keldi, jolbarıstıń izinen de jańıldım.

Kún názerin batıwǵa burdı. Búgingi úmitimdi úzip, mıltıǵımdı iynime salıp, qosıq aytıp kiyatırman. Bir máhálde gelek qara tallardıń tusına bara bergenimde, mańlayımnıń aldınan jıldırımday sekirip bir nárse ótti. Qarasam, jolbarıs. Mıltıǵımdı ala-sala izinen bir ret kóshirgenimde oń tárepimnen kelip, iynimnen tislep ılaqtırǵanın bir-aq bildim. Sonda ózimdi bultqa aralastım ba, jartı jaǵım jolbarıstıń awzında ketti me eken dep edim.

Bir máháde esimdi jıyıp qarasam, átirap tastay qarańǵı, tula boım daladay qan. Juwan qara taldıń gelleginde jıbırlaǵan shaqalardıń ústinde shalqamnan jatır ekenmen. Ózimdi tiklep qozǵalayın desem, oń jaǵım qozǵaltpaydı. Sol qolımdı tayanıp tiklene bergenimde, jerden gúrkiregen jolbarıstıń dawısın esittim. Jerge qarawıma úlgermey-aq gúrkiregen dawısqa aralasıp topıraq jawdı.Onnan soń

2

kózimdi jumıp, qozǵalmastan jata beriwge májbúr boldım. Sóytip jatıp, kózim uyqıǵa ketipti.

Azanda – áy, tur, - dep tayaq penen túrtken dawıslardan oyanıp qarasam, kún jańa shıǵıp kiyatır eken. Ǵawırlasqan adamlar, arbalı pishen tasıp júrgen jaqın awıldıń adamları eken. Quwanıp ketsem de, ashıwlı jolbarıs esime túsip pishenshilerge:

-Jolbarıs qayda? – deppen. Olar hayran qalısıp, átirapına qarastı, heshnárıe kórinbegennen soń meniń menen házillesti de, meni túsirip alıwǵa kiristi.Jolbarıs bolsa, álleqashan ketip qalǵan eken.

Pishenshiler ot jaǵıp, meni jılıtıp, jaralarımdı tandı.

Basımnan kesheken waqıyalardı pishenshilerge aytqanımda, olar:

-Yapırmay bala, tas-tastan qalǵan ekenseń, sen baxıtlı ekenseń, -desti.

Olar menen jazılısıp chay iship, jolbarıshaqqında olardıń erteklerin tıńlap, waqtı xoshlıq penen tarqastıq.

* * *

Iynimniń jarası ele pitpey atır. On kúnnen bermaǵan dayımnıń qasındaman. Aǵam, apam qapa bolar dep úyge xabar bergenimiz joq.

Ishim piskeni bılay tursın, ańsızlıq etip jolbarıstan usınshama xorlıq kórgenim ıza, kegimdi qaynatadı. Qolım jazılsa bolar, sol jolbarıstan óshimdi almay tiri júrmespen, dep tislenemen. Meniń baxtıma qarsı qolımnıń jarasınıń da pitpey atırǵanı.

Neshe sapar qolımnıń qozǵaltpawına qaramay-aq mıltıǵımdı alıp jolbarıstı izlep ketpekshi bolǵanımda, dayım urısıp, zor táwelle etip, meni basıldırǵan edi. Ol ástelik penen:

-Ójetlik te kerek, hárnársege óz waqtında, óz jayında bolsa kútá jaqsı boladı, sol waqıtta islerińdi islemegennen soń, endi shıdaw kerek! – dedi, men onnan beter ızalanıp, jáne mıltıǵıma asılıp, ketpekshi bola bergenimde, dayım qolımnan mıltıǵımdı alıp qoydı. Bir kúni ol:

-Qızbalıq ete bergenshe, istiń ónetuǵının oyla, usı qızbalıǵıń bolsa, erteń táwir bolıp, jolbarıstıń sońına túskeniń menen de heshnárse pitkere almaysań. Oylanıp is etpek kerek! – dedi. Sóytti de ol qoynınan dásteleri uzın, ushı oraqtay tik qaytarılıp saplanǵan eki júzli ótkir úsh pıshaqtı shıǵardı da:

-Bul jolbarıstı hiyle menen uslap óltirmesek, teginlikte uslatpaydı! – dedi kúlimlep, puxtalıq penen.

Meniń denemde quwanısh payda boldı. Dayımdı bunnan burın jaman kórsem de házir kózime kútá ısıq kórine basladı. Haqıyqatında ol meni shaqırǵanda jolbarıstan qorqıp shaqırmaǵanın sezetuǵın edim. Al, biraqol meni jolbarıstı awlaw ushın keldi dep te oylamaǵan edi. Tek ózine es bolıw, ermek bolıw ushın keldi ǵoy dep oylaǵan edi.

Men oǵan jaqınlap sózin tıńladım.

-Men bul pıshaqlardı jolbarıstı uslaw ushın dúzettirgen edim. Usı pıshaqlar menen jolbarıstı uslaymız hám óltiremiz! – dep dayım sózin dawam etti.

3

-Mıltıq penen óltire almay júrgende, pıshaqlar menen qalay óltiremiz? – dedim. Ol:

-Júr, házir toǵayda jolbarıstıń júretuǵın jerine barayıq, sonnan soń óltiriwdiń jolın óziń kórerseń, - dedi. Men quwanıwım menen onıń izine erdim. Qolımnıń awırǵanı da bilinbey ketti.

Bizler toǵaydıń qamıslıq aralas shetlerine kelip bul jerde jolbarıstıń tumtusqa ketken izlerine jolıqtıq. Shatlıqtıń arası menen ketken tar soqpaqtaǵı izge twstik. Soqpaq tar hám ayaq basarǵa jeri joq, barlıǵı shat. Bir jerge kelgende toqtadıq. Dayım isine kiristi. Men sıǵalap qarap turman.

Ol soqpaqtaǵı shattı tıǵıńqırap, ortasınan bir jerin ayaq basıwǵa qolaylastırıp qoydı. Sóytip, eki pıshaqtı eki jaqqa, birewin qaq ortasına shalqasına qoyıp, úshewiniń de sabınıń ushın tiydirip jaqınlatıp qoydı. Saplarınıń bellerindegi ilmeshekten shattıń irilerine bekkem etip bayladı. Sóytti de maǵan qarap:

-Áne, endi usı jerden jolbarıs ótkey dep tilek tileyber. Eger ótse, mına saplardıń ushınan pát penen bir bassa bolǵanı, eki jaqtaǵı pıshaq eki búyirden, oradaǵı pıshaq qarınnan shanshıladı. Jolbarıs qara kúshke salıp, birden alǵa umtıladı. Búyirden yaki qarınnan bir kesip ótse bolǵanı, ishek qarnı aqtarılıp, jolbarıs kóp uzamay óledi. Túsinikli me? – dep kúlip, meniń murnımnan shertti.

Men: - kútá túsinikli, dedim. Bunnan soń qosına qayttıq.

Men kúnde eki-úsh ret barıp tekserip turdım. Tórtinshi kúni barıp, kórgende pıshaqlardıń ushında qanı bar. Ortańǵı pıshaqta jolbarıstıń azmaz júni de bar. Pıshaqlardıń bir nárse ilgenin sezdim de izine túsip otırdım. Jol boyı qan. Eki júz qádemdey jerge barǵanda jolbarıstıń ishek qarnı aqtarılıp atır eken. Ózi alǵa umtılıwı menen ólipti.

Men juwırıwım menen kelip, dayımdı shaqırıp, aparıp kórsettim. Ol kúlimsirep:

-Mine, jolbarıstı usılay hiyle menen uslaw kerek! – dedi. Men dayıma kútá ırzalıq bildirdim.

QORQÍNÍSHLÍ ÚSH KÚN

Aradan bir jılday waqıt ótti. Jolbarıs haqqındaǵı bolǵan waqıya da umıt bolıp ketti. Jazdıń ıssı kúnleriniń birinde awılǵa úlken ǵalawıt tústi. Bir jolbarıs kúnbatardaǵı toǵay bettegi soqpaq jol menen tikkeley awılǵa bet alıp kiyatır desip, adamlar kimi tam basına, kimi tólege jasırınıp, kimi juwan tereklerge minip janın qorǵap atır.

«Jıǵılǵan gúresketoymas» degendey, dárhal úyge kire sala mıltıǵıma asılsam, qorǵasınlap oqlaǵan bir de oǵım joq eken. Ishim uwday ashıdı.

Jolbarıs penen shoshqanı mayda pıtıra oq penen atıwǵa múmkin emes, oǵan hálekleniwge, bolmaydı. Sonıń ushın mıltıǵımdı tartıp urdım da dalaǵa shıqtım, nede bolsa jolbarıstıń bet alıs baǵdarın bilgim keldi.

Awıl arası ıǵısqan adam. Tap awıl arası bir apatqa ushıraǵanday. Iytler qańsılap adamlarǵa tıǵılısadı. Jolbarıs iytlerge ósh degen menen iyttiń iyeleri iytlerin qarǵap, quwıp júr. Men jolbarıstıń artınan shıqtım. Ol awılǵa júz qádemdey

4

jerde kiyatır eken. Jolbarıs awıldıń uw-shuw dawısınan, iytlerdiń qańsılap úrgeninen hesh seskenetuǵın emes.

Basın tómen malıp áste-aqırın kiyatır. Uzaqtan saqpan menen oǵan qarsı atılǵan kesekler de shıbın shaqqanday kórinbeydi.

Jolbarıs tup-tuwrı awıl ortasına kirdi. Awıl ortası úsh tanap jerdey maydanlıq edi. Maydanlıqtıń kúnshıǵar shetireginde baydıń biyik etip salǵan mal qorası bar edi. Jolbarıs awıldı bir aralap shıqtı da sol qoraǵa kirdi; qaytıp shıqpadı.

Adamlar sol panalaǵan jerinen úyine kirmedi. Tura berdi. Keshe padadan qaytqan mallar, qoy-eshkiler awılǵa ákelinbedi. Usı awhalda awıl úsh kún udayına daǵdarısta boldı, jolbarıs ta awıldan shıǵıp ketpedi. Adamlar onıń janına barıw túwe awıldan shıǵarıwǵa úyine kirip-shıǵıwǵa qorıqtı.

Men jaqın awıllardan zorǵa degende bes-altı oqlıq ǵana qorǵasın tawıp mıltıǵımdı oqlap aldım. Endi qalay da jolbarıstıń qandayawhalda ekenin bilgim keldi.

Uzaqtan dárwazanıń aldı betinen barlastırsam, heshnárseniń sańlaǵı kórinbeydi. Eki úsh jigit penen biyik záńgi ákelip, qoranıń oń tárepine qoyıp áste minip basımdı kóriner kórinbes etip, sıǵalap qarasam, jolbarıs qoranıń arǵı sol tárepinde aldıńǵı eki ayaǵın kósilip, iyegin sozıp ayaqlarınıń ústine qoyıp jatqan eken. Dım qozǵalmay uzaq jatıwına qaraǵanda kózi jumılıwı bolsa kerek.

Onı qoranıń awzınan kirip atıw kútá qáwipli, al turǵan jerimnen ata beriwge uzaqlıq etip, oq qalpal tiye me yamasa oq hálsirep barıp tiyip óltirmes degen oy boldı. Jáne qarsı aldı bolǵannan soń gózlep atırǵanıńda kózin ashıp jibere me, álle qáytedi.

Aqırında qoranıń arka tárepinen yarım arshınday jerden jolbarıstı nıshınlap

bizlergede tiygizedi ǵoy, jolbarıs degen kutá ashıulı nárse dep guńkildesti». Men ózime uyrenshikli táwekelime sıyındım da mıltıqtı tesikten ótkerip gózleuge kiristim.

Qulaq shekeń usı emes pe depberip jibergenim, jolbarıs tórt arshınday joqarı sekirip twsip, shır gwbelek aynala bergende ekinshi oq penen berip jibergenim jolbarıs quladı.Sespey qattı bilemen. Hesh qozǵalmadı.

Jaylıq penen mıltıǵımdı suwırıp alıp iynime saldım. Adamlar jolbarıstıń ólgenin kórmese de bizlerdiń dem alıwımızdan sezip, orınlarınan turıp, órip bizlerge qarap júrdi. Hámmemiz jolbarıstıń qasına bardıq. Jolbarıs rastan da sespey qatqan eken. Dáslepki atqanım basınan, sońǵı atqanım ókpe-júrekten tiyipti.

Adamlardıń kútá waqtı xosh boldı. Meni áyyem zamandaǵı ótken Arıq mergenniń inisi Shábik mergen ekeniń ras eken desti.

Úsh kúnnen berli úylerine kire almay, as tatpay, dalada jipsiz baylanǵan xalıq úylerine kirdi. Meniń tum-tusımnan sansız raxmetler jawdı. Bul mártebe meni kútá hállendirdi, ańshılıqqa ıqlasımdı burınǵıdan da beter kúsheytti.

5

JOLBARÍS TÍRNAǴÍNDA

Balıq awlaw da kútá qızıq nárse. Balıq awlaw degende qanday qıyınlıqlar bolsa da túrine qaramaytuǵın edim.

Ámiwdárya burqıp, topıraqtı gwrep ılaylanıp aqsa da balıǵı mol dárya. Bunda ılaqanıń eń taynapır awırǵa 5-6 batpan keletuǵınları bar, súwen, sazan bekireniń de eń irileri bar. Marqa, aqshabaq taǵı basqa túrleri tolıp atır. Bulardı uslaw kimlerdi qızıqtırmaydı?!

Biraq usı balıqlardıń awlanatuǵın hár túrli máwsimi boladı. Iyul, avgust aylarındaǵı topan tasıwda súwen, úlken jayın, ılaqlar kóp awlanadı.

Iri jayınlardı kershi yamasa úlken ılaqa qarmaqlar menen hám shanıshqı menen uslamasań, awlardı jırtıp ketedi. Men bul máwsimdi qurı ótkergim kelmeytuǵın hár jılǵı ádetim.

Avgust aylarınıń bir kúnleri Ámiwdáryanıń iyrimli aylanbasına kershi hám qarmaq salıp otırman.

Arqam toǵaylıq, waqıt yarım aqshamnan ótti. Ay swttey jarıq. Arqadan tań samalı esip tur. Tikkeley qamıslardıń sıtırsı Ámiwdáryanıń shılpıldaǵan dawsına qosılıp, awır bir hádiyseniń aldınan shertiletuǵın sazday bolıp turıptı. Kershim de, qarmaqlarım da hesh ót qaqpadı.

Iq bettegi qurıp qoyǵan qarmaqlarımdı tekseriwge qamıslıqtıń arası menen júrdim. Qolımda shanıshqım da bar. Hár qarmaqtıń arası júz qádemdey jer edi.

Birinshi qarmaqtan ótip, ekinshi qarmaqqa barsam, bir ılaqqa ilinip, shambırlap atır. Barıp jipten tartsam hesh kúsh bermeydi. Qolımdaǵı shanıshqım menen shanıshqanım, qaptallap tiyse kerek, zorǵa degende jańa tartıp alǵanımda oń jaǵımnan bir nárse ırıldap kele pát penen dáryanıń rashına qaǵıp jiberdi. Entigip barıp twstim. Jolbarıs ekenin bileqoydım. Jáne ırıldap kelip, oń qolımnan tislep iyıǵına qaǵıp saldı, sóytti de toǵay ishi menen júre berdi.

Meniń tek súlderim kiyatır. Aradan biraz waqıt ótkennen soń ózime kele basladım. Gá tar soqpaq penen, gá shatlıqtıń arası menen kiyatır. Ústi- basımnıńırım-jırım bolǵanı bılay tursın, hámme jerimniń tikenge tırnalıwı, betawzımnıń shıjbayı shıǵıp qanawı janıma ótip baratır. Sál qozǵalayın desem, qolıma tislerin batırıńqırap ırıldap qoyadı.

Usılıy kiyatırıp, ólimnen basqanı oylaw múmkin bolmadı. Jolbarıs 2-3 jıldan adamnıń góshine jerigedi deytuǵın edi, sol ras bolǵanı, men sorlı bunıń jerik asına duwshar bolǵanım, dep oyladım. Taǵı da jolbarıs ashıwlı, kekli boladı deytuǵın edi. Bul bayaǵı atıp óltirgen jolbarıstıń kegin alayın dep júrgen shıǵar. Eger naq sol bolsa, meni kwtá qıynap óltiredi-aw, dep te oyladım.

Jigildikli qalıń toǵaydan ótip, qopalı qamıslıqtıń arasınan júrip kiyatır. Bul máhálde tań da ata basladı. Átirapta sırt etken ses, qıyt etken dawıs joq.

«Basqa tússe baspaqshı bolarsań» degendey ólimge de kóndim. Bul minutlarda meniń basıma neler kelip ketpedi. Anamnan tuwılıp, esimdi bilgennen usı jigirma jasıma kelgenimdegi dáwirdiń bári esime tústi.

6

Dúnyada hárkimniń hártúrli ólimi bar. Birewler ullı sawashlarda eliniń, xalqınıń ar-namısı ushın óledi. Adam balası dúnyaǵa kelgende qatarınan kem bolmawdı, mártlikti oyladı, kúseydi.

Mártlik, batırlıq, qara bastıń ǵamı ushın, el ushın etilgen isti ǵayrattı aytadı. Esi-aqılı pútin kim bolsa da márt bolıwdı arlı-namıslı bolıwdı, batır bolıwdı óleólgenshe halıq ushın, el ushın xızmet etiwdi maqset etedi. Al, men bolsam, ǵırıstay kúshime tolısıp turǵan waqtımda hesh jerde hárqanday adamlar aytıp júrgendey waqıya bolmay-aq bir haywannıń qısımında ájelim jetkeni me? Meniń: - al endi qolıńa tústim, óltirseń óltir, - dep múlayimlesiwimniń jóni qalay? Qoy hádden asqan qorqaqshılıqtıń keregi ne?! «Ólim qorqaqqa ósh» degendi bilmeyseń be, Ólim-ólim bir ólim. Anadan bir tuwılmaq, bir ólmek bar. Kóp bolsa qıynalıńqırap ólermen. Qolımnan kelgeninshe, kúshimniń barınsha qutılıwdıń jolında bolayın, - degen pikirdi tastıyqladım.

Kún qızarıp kiyatır. Kózimdi ashıp, kózimniń jetken jerine qarap kiyatırman. Eger de bos kiyatırǵan qolım menen jolbarıstıń jutqınshaǵınan bekkem uslap buwsam, demigip ólmes pe eken degen de jospar bar. Joq, qalay degen menen

jolbarıs ǵoy!

- Hásseniy… - dep oylanıp, jáne: birden janımnan taslamay júretuǵın polat qanjarımdı da usı saparı taslap ketkenimdi qoya ber!

Usılay júrip kiyatırǵanımda qalıń qamıslıqtıń arasınan soǵılǵan qos sımaq jayǵa keldik. Onıń awzına barǵanda, jolbarıs quyrıǵın bılǵańlattı. Qolıma tisin batırıńqırap, maǵan abay etip ırıldańqırap qoydı. Sóytti de qolımdı jiberdi.

Men bul ırıldawına – «tınısh, qılt etpey tur» - degeni shıǵar dep túsindim¬. Ol aldınǵı sol ayaǵı hám awzı menen qostıń itiyajlanıp bekitilgen awzın asha basladı.

Esik ashılıwdan emshekten ayırǵan kópek iyttiń balasınday sarǵısh júnli jolbarıstıń balası aldına oynaqshıp shıqtı.

Meni qostıń tórine aparıp ılaqtırıp urdı. Balası maǵan kelip, iyskelep, hár jerimnen tislep tartıp, oynay berdi.

Jolbarıs balasın eki úsh jaladı da maǵan qarap bir ırıldap qoydı. Esik awzına kesesine túsip jata basladı. Kóp uzamay basın jáne bir kóterip, maǵan qarap ırıldap qoydı.

Balası oǵan qulaǵın tikireytip qaradı da, meniń menen jáne oynay berdi. Bul abay etiwlerdiń bári de men haqqında shıǵar dep áste dem alıp jata berdim. Al, balası meniń etigimdi ǵayzap, kiyimimnen tartıp oynap júr.

Aradan on minuttay waqıt ótti. Jolbarıs qurıldap uyqıǵa kiristi. Qattı qurıldawına qaraǵanda jolbarıs kwtá sharshasa kerek, túni menen jeytuǵın oljanıń reti bolmaǵannan soń gezip-gezip aqırında meni tapqan ǵoy, dep oyladım.

«Al, Shábik mergen, hámeliń bolsa etetuǵın waqtıń keldi! – dedim ishimnen ózime ózim.

Qostıń oyaq-buyaǵına erkin qaray basladım. Qos sonday jaqsı, puqta dúzetilgen. Qopallıqtıń túbin qazıp, astına qalıń etip qamıstıń úpildirik basın tósegen. Átirap qamıs penen qorshalǵan, kún betti qalıńıraq etip, iymeytip saya etken. Áytewir bir usta adam soqqanday.

7

Jolbarıstıń balası da sharshap uyqıǵa kiristi.

- Qáne, endi ne qılsam eken? Usı waqqıtta bir tásil oylap tappasam qalǵanım. Ózimnen úmitti úziwim tiyis.

Qamıslıqtan atlap óteyin desem, qamıs sıldırlap jolbarıstı oyatadı. Otırǵan jerimnen qopalıqtıń astın teseyin desem, qopalıq qalıń, qamıs qıspaday. Onda biraz waqıt kerek.

Áste-aqırın ornımnan turdım. Jolbarısqa qarap júrdim. Qorıqpadım. Dúrsildegen júregimdi basıp, erkin hawadan tereń dem aldım. Keń tábiyǵat, jarqıraǵan kúnniń jaqtısı meni qushaǵına qısıp, bawırına basqanday, tatlı samal menen kóterip, hawalap ushqanday bolıp tur. Deneme biraz kúsh engendey boldı. Jáne de tereńnen demimdi aldım da, - ya baxıt! – dep peshimdi jıydım.

Jolbarıs tumsıǵın ishke alıp jatır. Quyrıq beti sırtta, janbaslap ele qurıldawı menen uyqlap atır. Men jolbarıstıń túbine barıp, artqı eki ayaǵınıń qasına oń ayaǵımdı qoyıp, jayshılıq penen atladım. Ekinshi umtılıp sırtqa shıqtım. Kóp eglenip turmastan, tırs etkizbey alǵa bastım. Anıq on qádemdey uzaqlaǵannan soń qanat baylap otırdım. Ushqanım emey ne? Joldaǵı qalıń sheńgel, siresken jantaq, shatasqan shatlıq birewi de kózime kóringen joq. Saqpanǵa salǵan kesektey zıńǵıp kiyatırman.

Arǵı bası 15 – 20 minut ishinde dáryaǵa kelip jettim. Kelgen jerim biyik tikjar, naǵız aǵıslı jer eken. Hesh irkilip turmadım. Oylanıwǵa mursat joq. Sol keliw pátime dáryaǵa ózimdi attım.

Ózimniń talay ótip júrgen Ámiwdáryam ǵoy, há demey-aq qıyalap ıqlap, arjaǵına óttim. Mayǵa túsken tıshqanday bolıp jaǵaǵa shıǵıp kiyimlerimdi sıǵıp tursam, arjaqtaǵı meniń dáryaǵa taslaǵan jerimniń shańı aspanǵa shıǵıp atır. Abaylap qarasam baǵanaǵı jolbarısım. Onıń jer tırnalap aqırǵanı tap qulaǵımnıń qasında shıqqanday.

Shala-sharpı kiyindim de, alǵa qaray jóneldim.

Sol barǵannan awılda eki kún jatıp, úshinshi kúni jora-joldaslarımmenen qarıw-jaraq alıp, dáryanıń arjaǵındaǵı kershige, qarmaqlarǵa kemeli barsaq: bayaǵı ılaqa dáryaǵa ırǵıp túsip, ele ilinip tur eken. Onı alıp kemege saldıq. Joralarıma jolbarısqa bende bolǵan jerimdi kórsettim.

Kershige kelsek, eki súwen túsip tur eken. Bizler de buyırǵanı usı shıǵar dep alıp, kershi, qarmaqlardı jıyıp qayta berdik.

Sonnan baslap qanday bir awılǵa shıqsam da, qarıw-jaraqtı taslamayın dep sert ettim.

QÁWENDERSHILIK

Bir kúni jazǵı túnde, mergenshilikten kelgen sharshawım menen qara úyde qattı uyıqlap atır ekenmen. Yarım aqsham awǵan waqıt. Ay súttey jarıq. Esik tarsıldap ashıldı. Jalt qarasam, bas ushımda bir jolbarıs otır.

Júregim suw ete qaldı, tap suw túbine ketkendey boldım. Túsim shıǵar deyin desem, óńim-aq. Qozǵalıw múmkin emesligi bılay tursın, mende tap sol máhálde hesh dárman da joq boldı.

8

Aradan 3-4 minut ótti. Demimdi áste alıp, kózimdi ashıp jolbarısqa qarasam, jolbarıs burıńǵı jolbarıslarday emes, bunıń túri múláyim, quyrıǵın bılǵańlatıp, artqı sol ayaǵın kóterip onı jalap qoya beredi. Men hayran boldım.

Birazdan soń ayaqların tósep jattı. Sonda da ıńırsıp jańaǵı ayaǵın jalay berdi. Aqırında buǵan bir nárseniń bolǵanın sezdim. Men ózim jerde jatırǵannan soń aldıńǵı eki ayaǵı meniń kópshigime tirelip turdı. Ǵarrılardıń aytıwınsha:

«Sherim, sherim, janıwarım» dep qolım menen ayaqların sıypasam da sol ıńırsıwın qoymadı.

Sonnan soń bul mennen bir járdem kútip otırǵoy dep túsindim de, ornımnan tura basladım. Jolbarıstıń ashıwı kelerme desem joq. Qayta quyrıǵın bılǵap jatır. Meniń menen isi joq. Turıp shıranı jaqtım. Onıń kóza masaladay janıp, shıra menen shaǵılıstı. Ózi múláyımsip tursa da, turpatınan adam qorqqanday. Sumlıqtı bunnan da beter asırayın dep kelgen bayaǵı jolbarıs pa dep te gúmanlanaman.

Jolbarıs kekli boladı degen sózler oyıma qorqınısh salıp qoyadı.

Jolbarıs nege ıńırsıp artqı ayaǵın jalay beredi, dep artqı ayaǵına qarasam, artqı ayaǵında qan bar. Qasına barıp uslap qannıń shıǵıp jerin sıypap kórsem, bir náhán jiyde tiken. Sıǵalap qarasam aldıńǵı eki tırnaǵınıń arasına qadalǵan eken. Tırnaǵıma zorǵa ilindirip tartıp jibergenim jolbarıs tuwlap shıńǵırdı. Tiken alınbadı. Sıńsıp jılayberdi. Men ne bolsa da usı tikendi alıp, buǵan jaqsılıq etip jibereyin dep oyladım.

Mıltıqtıń azbırayları turatuǵın qaltada kishkene ǵana qısqısh bar edi. Sonı alıp kelip, etke nıqlańqırap basıp, tikendi qısıp tarttım. Jolbarıs biyshara shıńǵırıwı menen jatır. Qısqıshtı qısıp tartıp jibergenim, tiken suwırlıp shıqtı. Uzınlıǵı úsh barmaqtay barmaqtay bar eken. Jolbarıstıń shıńǵırıwı jer jardı.

- Sen de jannıń tatlı ekenin biledi ekenseń ǵoy! – dedim túsinbesede oǵan kúlip. Jan degen kúshlige de, kúshsizge de birdey shiyrin ǵoy, ásirese, kúshli jolbarıs usaǵan haywanlardan góre, ózlerimiz anaǵurlım tozımlı ekenbizǵoy dep oyladım. Men de usınday jolbarıstıń bunnan da beter azabın kórip edim-aw, sonda men bunnan beterirek azapqa shıdadım ǵoy dep maqtanǵanday qıyalda boldım.

Jolbarıs tınbay ayaǵın jalap atır. Ińırsıǵanın da qoydı. Bir máhálde ornınan turıp, maǵan qaradı. Kóz aldımnan bir-eki-úsh mártebe jaladı dı, burılıp jwre berdi. Men bunday bir bolǵan waqıyanıń sátli ótiwine quwanısh penen qala berdim.

* * *

Erteńine túnde jańa uyqıǵa ketip baratır edim, dalada birnárse gúrs etip jerge tústi. Dárhal mıltıǵımdı alıp dalaǵa shıǵıp qarasam keshegi jolbarıs. Ol bolǵannan soń qorıqpadım da, atpadım da. Jaqınlap barıp qarasam, jańaǵı gúrsildegen bawızlanǵan bir qoy. Jolbarıs maǵan qarap, kózlerin jawdırattı da, quyrıǵın bılǵańlatıp kete berdi. Bunıń keshegi tikenin alǵanım ushın ákelgenin há demey-aq sezdim. Bular da jaqsılıqqa jaqsılıq etiwdi biledi eken ǵoy dep oyladım.

9

JOLBARISTÍŃ BALASÍN ÓLIMNEN QUTQARDÍM

Mergenshiliktiń waqtı bolǵansha qawın-qámek egip turayın dep Ámiwdáryanıń qayırına qawın ekkenmen. Qawınnıń basında keyipli ılashıq ta bar. Kúnde sol jerde qonaman. Qawınım da pisip atır. Qawın pisiktegi úlken jaw – shoshqa. Olar qawın atızdıń ishine kirse, pálektiń astan-kestenin shıǵarǵanı bılay tursın, qawınnıń barlıq túynegin de jaradı.

Men túni menen qarımǵa túsip alıp, jasırınıp jataman da, qorıq qorıyman. Bir kúni, yarım aqshamnan awǵan waqıtları bir topar padalılar kúnbatar

betten kelip atızǵa tústi. Jańa atajaq bolıpgózlegenimde padalılar ózinen-ózi basqı tawıp, kelgen jaǵına qaray tum-taraqay qashtı. Men bul awhalǵa hayran qaldım. Meni sezdi dewge men jatqan jerimnen sılq etip qozǵalmadım. Serlep tu-tusıma qaramadım. Ay súttey jarıq. Elp etken samal da joq. Tınısh aqqan Ámiwdárya suwı, onıń arjaǵındaǵı terekler qarawıtıp kórinip tur edi. Arqada bir shaqırımday jerde jiydeli toǵay anıq kórinedi.

Solay da shoshqalar úrkkendey jan-jaǵında heshkim kórinbedi. Men ornımnan turıp ılashıǵıma bet ursam, ılashıqtan bir jolbarıs shıǵıp kiyatır. Ol meniń izim menen maǵan qarap kiyatır eken. Men úyrenshikli awhal bolǵanlıqtan ba, áytewir qorıqpadım. Endi mıltıq atıwdıń, qashıwdıń hesh itimalı joq. Ara kútá jaqın qaldı. Bul saparı da aman qalıwdıń itimalı qalay qalay bolar eken dep oyladım.

Demimdi alıp, ólimge bolsa da kónip, kózimniń astı menen jolbarısqa tigilip qarasam, jolbarıs ıńırısıp, bul da quyrıǵın bılǵaydı. Janım jayına túse basladı. Mıltıǵımdı ılaqtırıp urdım da jolbarıstıń qasına «sherim, sherim» dep bardım. Bir jeri awırdı ma eken, ayaǵına tiken kirdi me eken dep hámme jerin kórip shıqtım. Awırǵan, sızlaǵan hesh jeri kórinbeydi. Quyrıǵın bılǵap, meni ertip júre jaqtay kórindi de turdı, ornımnan turıp, izine ere basladım. Mıltıq ta, qawın da umıt boldı, nede bolsa bir qızıq waqıyanıń ústinen shıǵaman ǵoy dep quwanıp kiyatırman. Burınǵı qorqınıshlardıń da barlıǵı esten shıqtı.

Jolbarıs tar ǵana soqpaq penen tap maǵan jol baslap kiyatırǵanday bolıp, táwir adım-adım júrip otırdı, waqtın-waqtın maǵan qarap qoydı. Meni qalıp qoyama, álle qáytedi degeni shıǵar dep men oylanaman.

Toǵaydan ótip, qopalıqtıń ishine kirdi. Bul máhálde ay batıp, tań aǵarıp belgi bere basladı.

Bul jerlerdiń bári maǵan tanıs. Bul mergenshiliktiń dártinen Ámiwdáryanıń eki jaǵasında baspaǵan tóbem bolmadı. Bul jer Qazanketkenniń arqası edi. Jaqın jerde elat ta joq.

Kún shıqtı, bizler ele sol qamıslıq penen kiyatırmız. Bir máhálde jolbarıstıń úyine keldik, pıshıqtıń balasınıń sıńsıǵanınday ashshı ses shıqtı. Jolbarıstıń balası ekenin bile qoydım. Kelip qarasam, qızıl shaqa, iyttiń jańa tuwǵan kúshigindey balasın jolbarıs jalap atır. Sıǵalap qarasam, jolbarıstıń balasın qara qumırsqalar basıptı. Denesi daladay qan, isik. Jolbarıs tili menen japırıp, aldın quwdım degende artı gúwlep jabılıp, qumırsqalar jolbarısqa hesh kúsh bermegen eken. Men

10