Ádebiyat 10-kl

Tolǵawlar

Jaqsınıń barsań qasına,

«Beri kel»dep shaqırar. Jamannıń barsań qasına, Ash jolbarıstay aqırar. Batır bolar kisini, Múshesinen tanırsań,

Adam bolar adamdı, Sheshesinen tanırsań. Beresige besew kóp, Alasıǵa altaw az.

Aqılsız aqmaq adamǵa,

Altın sózdiń parqı az. Jaqsıǵa jaqsı gápti aytsań, Aldıńda bas iyedi. Jamanǵa bir is tapsırsań,

Pitkenshe ishiń kúyedi. Aqıllıǵa sóz aytsań,

Kóp keshikpey pitedi.

Aqmaqqa aytqan sózleriń, Suw túbine ketedi.

* * *

Dáme qılma birewden,

Dámegóy bolar uyatsız, Hárqanday barǵan jerińnen, Qaytpawıń kerek juwapsız. Aq sút bergen ananıń,

Balada haqı kóp bolar.

Atanıń qádirin bilmegen,

Balanıń bası xor bolar.

* * *

Jigit bolsań shalqar bol,

Izińe ergen shalqısın, Sózlerińdi esitip,

61

Tula boyı balqısın. Jigit bolsań qanıq bol,

Hár bir iske qayım bol.

Sılbır bolıp úyrenbe, Há degende tayın bol. Jigit bolsań batır bol, Jaw jeńgendey japırıp,

Dushpan bárhá aybınsın, Ayaǵıńa bas urıp.

Shalaǵay bolma jasıńnan, Kópshilikte tis jerseń, Joldasıń qashsa qasıńnan, Qaǵıspada mush jerseń.

* * *

Sóz mánisin bilmegen,

Sózdi ózine keltirer, Gúl mánisin bilmegen,

Shaqasına zil keltirer.

Jigittiń serli bolǵanı, Ǵabırıspay júrse jolınan, Ashıw-dushpan, aqıl-dos,

Báleniń bári tilinen. Bir kúni pitip jazılar, Darıǵan tıyıq jarası. Til jarası ómirlik, Yadıńnan shıqpas ızası. Sózińdi sóyle abaylap,

Sózden shıǵar ashshılıq, Qayır etseń birewge,

Izi bolar jaqsılıq.

* * *

Sheshenlikten payda joq,

Aytar sózi bolmasa.

Patshalıqtan payda joq, Ádil sózi bolmasa.

Kóp jańbırdan payda joq,

62

Jerge kógi bolmasa.

Mol jantaqtan payda joq,

Malǵa sógi bolmasa.

Kóp xalıqtan payda joq,

Ishinde begi bolmasa.

Batırlıqtan payda joq,

Dushpanǵa kegi bolmasa.

Kóp sózden de payda joq,

Sońında shegi bolmasa.

* * *

Bilegimde kúshim bar,

Batırman dep maqtanba.

Sonıń ushın arqayın, Jatırman dep maqtanba.

Baxıt qonıp basıma, Úlkeydim dep maqtanba.

Dúnya jıyıp úyime, Kórkeydim dep maqtanba.

Awıstırıp dúnyańdı,

Qoyǵanıńa maqtanba.

Qıdırıp barıp qońsıńa,

Toyǵanıńa maqtanba. Telek tolı úyimde,

Dánim bar dep maqtanba. Kiyim pútin iynimde, Sánim bar dep maqtanba.

Moynımdaǵı gúnamnan, Ayıqpan dep maqtanba. Bir kórpeni jańalap,

Kórkeydim dep maqtanba.

1. Tolǵawlar folklordıń basqa janrlarınan qanday ózgesheliklerge iye?

2. «Tolǵaw» janrı hám onıń atqarıwshıları haqqında nelerdi bilesiz?

3.Ulıwma tolǵawlar degenimiz ne?

4.«Tolǵaw» janrı menen «terme» lerdiń ayırmashılıǵı bar ma? Bar bolsa túsinik beriń.

63

5. «Ormanbet biy ólgende» tolǵawı qaysı ásir tariyxıy waqıyaların sóz etedi?

1.«Tariyxıy tolǵawlar» haqqında túsinik beriń.

2.Avtorı saqlanǵan tolǵawlardıń ózgesheligin aytıp beriń.

3.«Saǵınısh qosıqları» tolǵawlarınıń mazmunın túsindirip beriń.

KÚNXOJA IBRAYÍM ULÍ

(1799—1880)

Kúnx oja Ibra yım u l ı qaraqalpaq poeziyasınıń oǵada kórnekli wákili.

Shayırdıń ómiri tuwralı maǵlıwmatlar bizge izbe-iz kelip jetpegen.

Ómirine tiyisli tiykarǵı maǵlıwmatlar onıń «Jaylawım», «Ólim», «Ármanda», «Qashan kórermen», «Kún qayda», «Shalqıp maqsetli jerge bara almay», «Bolarma eken», «Meniń balam», «Umıtpaspan», «Balam ólgende», «Jarımadım», «Ne

boldım», «Sazan-aw», «Yarım qal endi», «Shaǵalalı kóldey shalqımay», «Qızıl qum», «Kim biler», «Kórinbey» sıyaqlı qosıqlarında jámlengen. Shayırdıń ómiri tuwralı biraz bahalı maǵlıwmatlar Berdaq hám Ótesh shayırlardıń shıǵarmalarında ushırasadı. Sonıń menen birge, shayırdıń tikkeley áwladlarınan jazıp alınǵan maǵlıwmatlar da bahalı derek beredi.

Usınday maǵlıwmatlar boyınsha Kúnxoja Ibrayım ulı 1799-jılı tuwılıp, 1880-jılı qaytıs bolǵan. Shańaraǵınıń kútá jarlı bolıwına baylanıslı awıllıq medresedegi oqıwın ana-anası bar waqıtta-aq taslap, bala gezinen baslap kisi esiginde jallanıp miynet ete baslaǵan.

Shayırdıń ata-anası erterek qaytıs bolǵan. Bunı onıń qosıqlarındaǵı «Atam óldi ráhatimdi kóre almay», «Anadan jetim qalıppan, qańǵırıp jetim bolıppan» degen qatarlar kútá ayqın kórsetedi. Usılayınsha jarlılıqtıń ústine jetimlik azabı, shańaraq mashqalası qosılıp shayır hár tárepleme turmıs qısqısına ushıraydı. Onıń «Ólim» qosıǵındaǵı:

64

Zar jılap otırǵan úyimniń ishi,

Eki ul bala bar ózimnen kishi.

—degen qatarlarǵa hám shayırdıń sońǵı áwladlarınıń bergen maǵlıwmatlarına qaraǵanda Kúnxoja, Ayxoja, Nurxoja degen eki inisi menen jetim qaladı. Bolajaq shayır ómiriniń aqırına shekem qaraqalpaq jarlılarınıń biri bolıp, awır turmıs keshiredi. Usı awır turmıs onıń mektebi de, ómir haqqındaǵı biliminiń de, dúnyaǵa kózqarasınıń da deregi boladı. Ol balıqshılıq etedi, kisi esiginde jalllanadı, pútkil Xorezm oypatın, qazaq dalaların gezip sergizdanlıqta ómir keshiredi. Kúnlikshilik etedi. Qızılqumlarda qoy baǵadı.

Biraq ómir boyı ya isher tamaqqa, ya kiyer kiyimge jalshımaydı. Shayır óziniń kámbaǵallıq jaǵdayı tuwralı qosıqlarında:

Bul dúnyaǵa shıqqan menen,

Jarımadım, jalshımadım...

Balalarım otır jalańash,

Kúyik penen aǵardı shash...

Joqshılıqtan ketti esim,

Shıǵıp dúnyaǵa ne kórdim?

«Bir jarımay ómirim bolıp tur ada»—dep qayta-qayta

malın baǵıp islese de, bir jalshıp ómir súre almaǵanlıǵın jırlaydı. Onıń ataqlı «Kún qayda» qosıǵındaǵı:

Ordıq oraq, shaptıq otın, qazdıq jap,

Terdik masaq, iynimizge saldıq qap,

Jas ómirler gúldey solıp, boldıq sap,

Bul júristen endi bizge kún qayda.

Shayır ataqlı baqsı da bolǵan. Biraq baqsıshılıq onıń turmısın az da bolsa jaqsılawǵa emes, qayta awırlastırıwǵa hám quwǵınǵa ushırawına sebepshi bolǵan.

Xalıqtıń sheksiz húrmetine hám isenimine iye shayırdı Xiywa xanı hám jergilikli hámeldarlar óz táreplerine tartıwǵa kóp háreket etedi. Hátteki usı maqset penen Xiywa xanı Kúnxojanı Xiywaǵa aldıradı. Biraq Kúnxoja

Xiywa saparında xanlıq saltanattı maqtaw bılay tursın, onıń ózin hám xanlıq basqarıwdı áshkaralap «Umıtpaspan», «Túye ekenseń» degen qosıqların jazadı. Usınnan keyin shayır onnan beter quwǵınǵa ushıraydı. Shayırdıń bul awhalları tómendegi qatarlarda ayqın bayan etiledi:

Shuǵıllardıń sózlerine ermedim,

Sonıń ushın kettim mine ármanda...

...Zalımnan, beklerden kóp kórdim azar,

Bir basqa, bir zaman boldı yaranlar,

Jállatlar júr bárha meniń izimde...

Usı quwdalawdıń sebebinen shayır talay mártebe tuwǵan elin taslap, baspana izlep, basqa ellerge ketiwge májbúr boldı. Shayırdıń quwǵınlıq jaǵdayı onıń ómiriniń aqırına shekem dawam etedi. Óziniń usı elden ayralıq awhalın ol:

Jası jetip áwere bolǵan Kúnxoja,

Kóziń jumılǵansha eliń kórinbes.

Shayırdıń «Yarım, xosh endi», «Qaytıp kel» degen qosıqların oqıp otırıp, onıń xalıq kóterilislerine tikkeley qatnasqanın, jeńilgen kóterilisshilerdiń basshılarınıń birewi

itibarlı aqıl iyesi, xalıqqa qayırqom, adamgershilikli insan sıpatında tanıladı.

Usınday áńgimeler boyınsha hátteki ullı shayır Berdaqta jas gezinde ózin tanıstırıw ushın:

Jiyrenshedey sózge sheber,

Kúnxoja dep qaraǵaysań.

—dep shayırdı húrmet hám maqtanısh penen tilge aladı.

Shayırdıń óz shıǵarmalarında kórsetiwi boyınsha onıń

tuwılıp ósken hám jasaǵan negizgi mákanları belgili «Jaylawım» qosıǵında tolıq bayanlanǵan. Biraq shayır bir jaǵınan talap izlep, joqshılıqtıń aydawında júrse, ekinshi jaǵınan qarsılasları tárepinen quwǵınǵa ushırap, Xorezm oypatında, jáne Qazaqstannıń kóp jerlerinde sergizdan bolǵan.

66

Joqarıda sóz etilgen Xiywa saparında shayır Xiywadaǵı barlıq zulımlıqlardı, xan sarayındaǵı iplaslıqlardı hám óz xalqınıń basındaǵıday qońsı tuwısqan xalıqtıń basındaǵı baxıtsızlıqtı óz kózi menen kórdi. Usı arqalı onıń xanǵa,

ǵana emes, al, ulıwma qaraqalpaq poeziyasınıń negizgi shıǵarmalarınan esaplanatuǵın «Umıtpaspan», «El menen», «Nege kerek» sıyaqlı ájayıp qosıqları tikkeley usı Xiywa saparınıń tásiri menen dóregen.

Shayır ózi tuwılıp ósken jerde, eski mektepte sawat ashıp, sóń óz betinshe oqıp, zamanınıń eń sawatlı adamlarınıń birewi bolǵan. Shıǵıs klassik ádebiyatınıń kóp ǵana úlgilerin jaqsı bilgen. Ózi sayaxatta bolǵan jerlerindegi, yaǵnıy ózbek, qazaq, turkmen ádebiyatları menen de jaqsı tanıs bolǵan. Qazaq aqını Sherniyaz benen ustazlıq-shákirtlik qatnasta bolǵan. Sonday-aq, xalıq arasındaǵı maǵlıwmatlarda Kúnxoja qazaqtıń aqın qızı Ulbiyke menen aytısqanı tuwralı da aytıladı. Onıń qosıqlarındaǵı ullı ózbek shayırı Nawayıǵa ruwxıy jaqınlıq hám Nawayınıń belgili «Jeti juldız» dástanınıń bas qaharmanı Bahramnıń atın keltiriwi («Bahramdek bashıyda

hám klassik ádebiyatı menen de jaqsı tanıs bolǵan. Mısalı, ol óziniń bir qosıǵında` «Buǵan qardash Góruǵlınıń ǵayratı»,—dep jazsa, taǵı bir qosıǵında:

Ómir ótti quyın kibi, jel kibi,

Ármanda ótip Dáwletiyarbek kibi, Maqtımqulı Maǵriptey aldıńdı bolja,

— dep jazadı. Bul jerde shayırdıń Dáwletiyarbek dep atırǵanı XVIII ásirde ómir súrgen belgili klassik shayır Kurbanalı Maǵrupiydiń usı atamadaǵı dástanınıń bas qaharmanı. Shayır olardıń atların olar menen táǵdirles hám pikirles bolǵanı ushın da ataydı.

Kúnxoja óziniń ǵam-qayǵısın jarlılıq penen sergizdanlıq ómirin «Jaylawım», «Jarımadım», «Balam ólgende», «Kózim», «Ólim», «Ármanda», «Kim biler», «Shaǵalalı

67

kóldey shalqımay» hám t.b. sıyaqlı ómirbayanlıq sıpatındaǵı qosıqlarında ǵana emes,al, «Oraqshılar», «Shopanlar», «Bolarma eken» hám t.b. jallanba miynet adamlarınıń ómirin, jalpı xalıq basındaǵı jarlılıqtı, azap hám qayǵılardı súwretlewge arnalǵan qosıqlarında sóz etedi.

Kúnxoja shıǵarmalarında xalıq turmısınıń sáwleleniwi.

Qaraqalpaq folklorı menen jazba ádebiyatındaǵı realistlik baǵdar Kúnxoja dóretpeleri arqalı taǵı da jetilisti hám tereńlesti.

Kúnxojanıń shıǵarmaları onı óz dáwiriniń aldıńǵı adamı, miynetkesh xalıqtıń tileklesi hám ǵamxorshısı, óz zamanınıń barlıq shınlıǵı menen waqıyaların kórkem túrde súwretlegen ullı realist shayır sıpatında tanıtadı.

Kúnxoja poeziyasındaǵı realizmniń kúshi, bárinen de burın XIX ásirdegi qaraqalpaqlar turmısındaǵı sociallıq teńsizlikti hám sociallıq toparlar arasındaǵı qarama-qarsılıqtı ashıp beriwinde kórinedi. Óziniń «Jaylawım» qosıǵında:

túrde óndiris quralların óz qollarında jámlep, xalıqtı eziw arqalı turmıs keshirgen eziwshilerdiń hám jersizlikten,

penen jawgershiliktiń» saldarınan búlginshilikke túsken miynetkesh xalıqtı ádalatsızlıqqa qarsı qoyıp súwretleydi.

ushın eń áhmiyetli turmıs waqıyaların tańlap alıp, olardı tariyxıy haqıyqatlıqqa sadıq túrde súwretleydi. Bul «Zaman» qosıǵında júdá ayqın súwretlengen. Qosıqta qaraqalpaq xalqınıń ótkendegi ómiriniń barlıq kórinisi—malı joq, jersuwı joq jarlı adamlardıń ashlıq jaǵdayı, úzliksiz feodallıq urıslardıń saldarınan shekken azapları menen judalıqları, tartqan jábirleri, urıs hám ashlıq, tábiyat apatları hám awırıwshılıqtan kórgen qurbanları kútá ayqın súwretlenedi.

68

Shayır óziniń «Aq qamıs» degen qosıǵında qamıstıń suw ishinde turıp quwrawın, esken samal menen qıysayıwın astarlı mánide sóz ete otırıp, ózleri egip jetistirgen mol

ǵálleden hám ózleri baǵıp, ósirip júrgen sansız maldan paydalanıw huqıqına iye bolmaǵan xalıqtıń, ash-áptadalıqta jasaytuǵın miynetkeshler turmısın kórkem súwretleydi.

Kúnxoja jallanba miynet adamlarınıń awır miynetin, huqıqsızlıq jaǵdayın, dárbádarlıq ómirin súwretlewge kóp dıqqat bólgen. Onıń «Kún qayda», «Oraqshılar», «Shopanlar», «Oyda», «Qashan kórermen», «Bolarmeken?», «Ólim» sıyaqlı kóp ǵana qosıqları mine usı temaǵa arnalǵan.

XIX ásirdegi xalıq ómiriniń úlken bir shınlıǵı bolǵan jallanba miynet adamlarınıń ómirine Kúnxojanıń ayrıqsha kewil bóliwi, onıń óz zamanınıń realist shayır sıpatındaǵı belgisin kórsetedi.

«Oraqshılar» qosıǵında ózindey kúnlikshilerdiń qullıq miynetin:

Oraq orıp, ómir boyı boldıq qul,

Jumıs islep ala almadıq qara pul...

—dep súwretlegen shayır «Ólim» degen qosıǵında olardıń jaǵdayın:

Diyqan júrip jarlı haqı ala almas,

Oynap-kúlip jaslar shalqıp júre almas,

Bir ketkenler el diydarın kóre almas,

Bir basqa bir zaman boldı yaranlar.

—dep kórsetedi.

«Shopanlar» degen qosıǵında shayır ashlıq-áptadalıqtan betlerinen qanı qashıp, kúni-túni tınımsız, jalańash asqar qumlardı aralaǵan, dúnyanıń barlıq ráhátinen bos qalǵan, elsiz-kúnsiz qula dúzde júrgenlikten kózi tınıp, qulaǵı sarsılǵan, etleri qus tútkendey tilkim-tilkim bolıp, betleri tarǵıllanıp ketken, arqasın tayaq tilip, topıraqqa bılǵanıp, shań jutıp ıssıda da, suwıqta da tóseksiz dalada jatqan, kóz-jasları menen Qızılqumdı sel etken shopanlar turmısınıń ayanıshlı kórinisin sheberlik penen kóz-aldıńa keltiredi. Shopanlardıń baǵıp júrgen qoyları, joqarıda

69

aytılǵanınday-aq, baylardıń qoyları. Bulardı jarlılar ólmes awqat, kún keshiriw ushın, napaqa tabıw mútájliginen arzan haqı alıp, qızıl qıya qumlarda baǵıp júrgen. Mine, usını atap kórsetip shayır:

Qayısıp baqqanı baydıń qoyları,

Bir ılaqqa úsh jıl júrgen shopanlar

—depjazadı.

Shayır óziniń «Oraqshılar» qosıǵında da usı jallanba miynet adamlarınıń ómirin súwretleydi. Bul qosıqta diyqanshılıqtıń máwsimli jumıslarında jallanıp júrgen adamlardıń ayanıshlı turmısı barlıq xarakterli belgileri

el hám xalıq temasına, elge hám xalıqqa xızmet máselesine, eldiń hám xalıqtıń keleshegine úlken dıqqat awdarıladı.

Eldiń basındaǵı awır jaǵdaydı kórip qıynalǵan shayır, eldiń keleshek táǵdirin oylap tolǵanadı. Sonlıqtan da, onıń shıǵarmalarında el-xalıq teması keń túrde súwretlenedi. Shayır óz elin, óz xalqın, ózi tuwılıp ósken jeriniń tábiyatın, xalqınıń eń jaqsı dástúrlerin tereń súyiwshilik penen súwretleydi.

Kúnxojanıń el hám xalıq haqqındaǵı kózqarasların túsiniwde onıń ayırıqsha «Nege kerek», «El menen», «Jaz keler me», «Kerek maǵan» qosıqları oǵada úlken áhmiyetke iye. Bul qosıqlarda shayırdıń el hám xalıq haqqındaǵı pikirleri menen sociallıq jaǵdayları bayan etiledi.

«Nege kerek» qosıǵınıń kiris bóliminde shayır qanday nárseni bolsa da maqtaw, onıń adam turmısınıń talabın

Shayır qosıqtıń tiykarǵı mazmunı etip, eldiń jaqtı kúnge shıǵıwı ushın el qorǵaytuǵın perzenttiń, el basqaratuǵın basshınıń aldına qoyılatuǵın talaptı sóz etedi. Eldiń jaqsı perzenti bolatuǵın adam batır bolsın, hesh nárseden qorıqpay kún sayın ósip, belin bekkem buwsın, dushpanǵa

70