Ádebiyat 10-kl

Qırqtan birge zakatın,

Ol zakatın alǵandı, Ǵáziynege salǵandı, Ol zakatın kórgenseń,

Malımdı berdi me degenseń, Eli xalqıń amandı,

Qapa bolma Qoblanlı.

Q o b l a n t a ǵ ı s ó y l e d i :

—Otız birdey ul bala,

Nárestedey sol bala, Gewdesi qalǵan besikte, Gellesi jatqan esikte, Sheyit bolıp kórindi,

Bul ne bolar Duǵdarjan?

D u ǵ d a r j u w a p b e r e d i :

—Qırq shilter ǵayıp erenler,

Ol túsińe kirgendi, Shilterlerdi kórgenseń, Ballar ma eken degenseń,

Eli xalqıń amandı,

Qapa bolma Qoblanjan.

Q o b l a n t a ǵ ı s ó y l e d i :

—Bosaǵam biyik boz orda,

Bosaǵam jatır bir jerde,

Altınnan etken uwıǵim, Shashılıp atır hár jerde, Shańaraq jatır bir jerde, Bul ne bolar Duǵdarjan?

D u ǵ d a r j u w a p b e r e d i :

—Bosaǵań jatsa bir jerde,

Uwıǵıń jatsa shashılıp, Otın bolıp hár jerde,

21

Ázelgi dushpan el bolsa,

Etekti kesip jeń bolmas, Shaxan ulı Aqshaxan, Ozaldan bolǵan ol dushpan,

Ózi alayın dese de, Qádigi bar, qáwpi zor,

Úsh ay on kún jerlerde,

Qarawsın xannıń perzenti, Alshaǵırday gáwirdi,

Xan shaqırtıp alǵandı,

Qorǵanshaday qalaǵa, Qorǵasındı quyǵandı, Jol-jol qılip alǵandı, Ullarıń bende bolǵandı, Qızıń olja bolǵandı, Aldıńnan shıǵar eliń joq, Esitip keler kisiń joq,

Keldiń be, jalǵız balam, dep, Atań menen anań joq,

Jayıla shıǵar malıń joq, Topıraqqa bir awnap, Awnap jatar balań joq,

Batır bolsań qayǵıń joq, Alshaǵır gáwir alıptı, Bunı ayttı dep sarǵayma,

Tuwrı ayttı dep muńayma, Xalqım wayran boldı dep, Mısalına qarasam,

Bul túsińdi jorısam,

Atlana gór Qoblanlı.

Bunnan keyin Qoblan qırq jigitine qarap bir sóz ayttı:

—Jawǵa ketken balam jılap zar-zar,

Mıń bálege xalqım bolǵan duwshaker, Qulaǵıń sal tıńlay beriń qırq jigit, Qostarsızban aytatuǵın arzım bar,

Jawlar kelgen meniń Qıpshaq elime,

Ǵazlardı qondırǵan aydın kólime,

22

Áwel bastan sizge bayan áyleyin,

At oynatıp bardım Azıwlı sháhárine.

Dushpanlardı óz awzıma qarattım,

Ne birewdi biygúnadan bozlattım, Ne gúnási bar edi Azıwlı eliniń, Xalqın shawıp ulı-qızın jılattım.

At shaptırmay bálent tawdı lalama,

Allanıń húkimi eki bolama, Dushpanlardı Daǵıstanda jılattım, Kesapatı tiydi ata-anama.

Ashılmayın taza gúldey solǵandı,

Ne adamım biy ájelden ólgendi, Dushpanlardı barıp bizler jılattıq, Kesapatı el-xalqıma bolǵandı.

Múxmin bolsań jaratqan dep zar áyle,

Sawash bolmay bedew atlarǵa minbe, Aydawda kelip tur jetim-jesirler,

Qırq jigitler óz balańnan kem kórme.

Qulaǵıń sal qırq jigitler sózime,

Inánip erdińler meniń izime, Aydawda kelip tur ne bir ǵáripler, Áwel quda tapsıraman ózińe.

Ruqsat bergil qırq jigit,

Bul ketkennen keteyin,

Joldı máskan eteyin,

Bir yarım ay jol júrip,

Qorǵanshaǵa jeteyin,

Jaylawımnan el ketse,

Ras bolsa kórgen tús,

El keyninen quwarman,

Taba qoysam xalqımdı,

Altı ayǵa taman kelermen,

Tabalmasam xalqımdı,

Jıl on eki ay quwarman,

23

Alsam alıp kelermen,

Alalmastay kún bolsa, Qutqaralmasam dushpannan,

Razı bolıń duzıńa,

Ájelim jetip ólermen.

Bunnan keyin qırq jigitten ruqsat alıp Qoblan attı jolǵa saldı.

Neshshe maydan jollardan,

Bir yarım ay júrgende, Áyne sáhár waqtında,

Bir jerlerge kelgende,

Jerdiń júzin duman bastı, Márttiń kózi qamastı, Aǵarıp ol táń attı,

Qıp-qızıl bop kún shıqtı,

Eli túwe xalqı joq,

Kóship ketken ornı joq,

Bul Qoblanda qayǵı kóp, Qara kól degen kól edi,

Malıma jaylı jer edi, Otırǵandı xalqım dep, At oynatıp kelip edi, Munda xalqın kórmedi,

Joqlap Qoblan eńiredi, Xalqın aytıp jıladı,

Áyne quptan boladı,

Dógerekke qaradı, Dógerekke qarasa,

Tórt kóldiń arǵı jaǵında,

Toǵız joldıń dárbentinde, Jıltılday berip ot shıqtı, Xalqım mında eken dep, Qoblan batır at shaptı, At shawıp barsa qasına,

On bir kempir, on bes shal,

Kóshke erip júre almay, Aydawǵa zalım bolmaǵan, Qara kóldiń jaǵasında,

24

Iyneden qarmaq salıp,

Otırǵan kempir-shallardı,

Kelip kózi koredi.

Bunnan keyin, kim teńlesten ayırılǵan, kim qurdastan ayrılǵan, teńlesim, qurdasım dep jılaǵan ǵarrılardıń ústine barıp, Aqshaxannan kelgen jasawıl atlı bolıp, ǵarrılarǵa Qoblan bir sóz ayttı:

—Bizler boldıq bul jerlerde biyqarar,

Qara kól boyında bolıń intizar, Qalıpsız ellerden mında otırıp, Zamanıńız qanday boldı ǵarrılar, Lashın bolıp qanatıńnan qayrılıp, Júyrik ediń doynaǵıńnan mayrılıp, Zamanıńız qanday boldı, qarıyalar, Siz qalıpsız búlgen elden ayrılıp, Men kelemen astımda atım oynatıp, Tánde janım jáne tánim qıynatıp,

Ne sebepten márt Qoblan dep sóyleyseń, Aparayın Aqshaxanǵa jılatıp,

Batırlıǵım bul jerlerde bildirip,

Bársheńizdi úsh aǵashqa ildirip,

Ne sebepten márt Qoblan dep sóyleyseń, Aparayın Aqshaxanǵa jılatıp,

Batırlıǵım bul jerlerde bildirip,

Bársheńizdi úsh aǵashqa ildirip,

Ne sebepten márt Qoblan dep jılaysań, Óltireyin qara bawırıń tildirip,

Sonda ǵarrılar sóyledi:

—Aynanayın xan aǵa,

Sóyletip óltir jan aǵa,

Men Qoblandı neteyin,

Boz qozım dep jılayman,

Kim ayrılǵan qatardan,

Qańǵırǵanǵa jılayman,

Kim ayrılǵan qostardan,

Qıya shólde jılaǵan,

Quw basım dep jılayman,

Men Qoblandı neteyin,

25

Búlgen el dep jılayman,

Búlgen eldiń ishinde, Otırar edi Qıdırbay,

Bizler barsaq aǵam dep, Mına eldi jaǵalay,

«Barmısań aǵa?» degende, Ses beriwshi edi gúńirenip, Qıtay, qıpshaqtı aralay,

Boz kempirdey jan jeńgem, Shıǵıwshı edi tawlanıp, Qatarımnan ayrılıp, Qańǵırǵanıma jılayman, Mınaw eldiń aǵası,

Aq kishi tonnıń jaǵası, Búlgen eldiń iyesi,

Janım bolsın jolında qurban, Ǵarrı aǵamnıń balası,

Janım qurban jolıńda, Márt Qoblan dep jılayman,

—Bul gáplerdi esitip,

Astındaǵı torı atı, Gúrkirep kisnep ses berdi,

Gúrkiregen sesleri, Ǵarrılarǵa baradı, Attıń dawısın tanıydı,

Kempir menen ol ǵarrı, «Men baraman Qoblanǵa,

Men baraman Qoblanǵa» dep,

Bári teńnen juwırdı,

Jekennen islegen qosı,

Japırılıp jıǵıldı, Buzıp shıqtı dalaǵa, Kózi tústi ǵarrılardıń,

Qoblan atlı balaǵa,

Shúkir etip jılaptı,

Jaratqan qádir allaǵa,

Kózgeneńnen torı attıń, Áne moynın qushaqlap,

Kóziniń jası monshaqlap,

—Aqqan suwım saǵası,

26

Saǵam aman barma ediń,

Máwjiregen daraq miywesi, Miywem aman barma ediń,

Quwraǵan tawdıń giyası,

Giyam aman barma ediń?, Búlgen eldiń aǵası, Shıraǵım aman barma ediń, Qarańǵı jerdıń jaqtısı, Gáwhárim aman barma ediń,

Qoblan sonda sóyledi;

—Jılay górmeń ǵarrılar, Bozlay górmeń sorlılar, Eller qayda, jurt qayda,

Jurttı kimler alǵandı, Xalıqtıń mınaw búlginine,

Kimler sebep bolǵandı, Qara qıpshaq ellerden,

Kimler ólip, kim ólmey qalǵandı? Sonda ǵarrılar sóyledi:

—Otır edik biy qayǵı,

Juma kúni pesinde,

Awılǵa qarap oq attı, Ázelgi dushpan el bolmas,

Etekten kesse jeń bolmas,

Shaxannıń ulı Aqshaxan, Ózi alayın dese de, Qádigi bar qáwpi zor, Keledi dep senlerdi,

Úsh ay on kún jollarda,

Qarawsın xannıń zurriyadı, Alshaǵırday gáwirdi,

Xan shaqırıp alǵandı, Mınaw xalıqtıń búlginine,

Aqshaxan sebep bolǵandı,

Qoblan óldi degensoń, Alshaǵırday ol naymıt, Úsh mıń láshker qol alıp,

El shetine kelgendi,

Ulıńdı bende qılǵandı,

Qızıńdı olja qılǵandı,

27

Jası jetken ǵarrılar,

Appaq shashlı mamalar,

Náresteler, balalar, At astında shıraǵım,

Tozań bolıp qalǵandı, Jayılıp atqan elińe,

Biy qayǵı jatqan xalqıńa,

Olar kelip oq attı,

Oq atqanda kóp attı,

Sharwa jatqan ellerdi, Qoylar kibi mańrattı, Xalqıń jılap ketkensoń, Aradan úsh kún ótken soń, Bul qorǵandı qamadı, Qaladaǵı adamnıń, Ulı-qızın shuwlatıp,

Munı alıp bir ketti, Bular ótip ketken soń, Anańız benen atańız, Nar túyeniń qátebi,

Qátebine bir tańıp,

Munı hám alıp bir ketti,

Atań ketti degen soń,

Qanlar aqtı kózinen,

Ata-anań ketip bolǵan soń, Qarındasıń Qansulıw, Jasawıllar keyninde, Ókshesin atqa bastırıp, Dushshı etine qamshı urıp,

Qoblanjan, dep aq urıp, Bul da ótti usı jerden,

Sıńlıń ketti degen soń, Sózden qaldı márt Qoblan, Aq nayzaǵa súyenip,

—Bári de ótip bolǵan soń, Bes kún jáne ótken soń, Qurtqadayın kelindi,

Eki birdey jasawıl,

Bunı hám aydap bir keldi,

Qara shashın jayıptı,

28

Júzine tırnaq salıptı,

Sıńsıp jılap bir keldi, Kelerme eken Qoblan dep, Kórseterme eken maǵan dep, Ǵapıldan keldi dushpan dep,

Aytıp-aytıpjıladı, Qıtay-qıpshaq elinde, Jılamay adam qalmadı,

Aynala berip kóz saldı, Kózi tústi bizlerge, Qaynaǵa dep sóz saldı:

—Haw qaynaǵa, qaynaǵa, Bizler ketip baramız,

Jaw aldında aydalıp, Sizler qalıp barasız, Qoblanlıday batırdıń,

Aytqan kúni sol edi, Keletuǵın waqıtqa, Jaqın kúnler bar edi, Kele ǵoysa Qoblanım,

Ayta góriń dep edi,

Asıqpasın batırım,

Búlip ketken elim dep,

Astındaǵı torı attıń, Altı ay kúni kem edi,

Batırlıǵı tutpasın,

Astındaǵı torı atın, Altı ay baqsın dep edi,

Qalanıń kún batısında, Jerden aqım qazdırıp, Altı aylıq attıń ot-shóbin, Márttıń jeytuǵın azıǵın, Qoyıpkettim dep edi,

Jılap ketti balam dep, Qayǵırmasın dep edi,

Astındaǵı torı atın, Altı ay baqsın dep edi, Sadaǵası keteyin, Qaynaǵa degen tilinen,

Jawdıraǵan kózinen,

29

Sergizdan bolıp ketermen,

Kelin jannıń izinen,

Qaynaǵa dep bir ketti,

Ayta almay ketti kelinjan,

Endigi gáptiń izini.

Bunnan keyin ǵarrılardı izine ertip, Qorǵansha qalasına barıp, qalǵan-qutqanların jıynap, buzılǵan qalaların, búlgen

Aradan 40 kún ótkende Qoblan qıyal etti: «Eli xalqım búlip ketkende, dushpan alıp ketkende meniki ne jatıs, ne máslik»torı atqa er saldı. Zárteń-záberteń erlep alıp, at ústine minip, namazliger waqıtta arqa dárwazaǵa keldi. Bul dárwazada bayaǵı túsinde kórgen quw gelle «Há Qoblan, jolıń bolsın Sultan» dep aldınan óte berdi. Qoblan da «Atar tańǵa júrseń de, batar kúnge júrme, degen menmenlik bizge kelmesin», — dep jatqan jerine qaytıp, bir aqsham miyman boldı.

Tań sáhárden Qoblanlı,

Mindi attıń beline,

Shıǵıp Qızır shóline,

Sapar etip atlandı, Márt atına mingende,

Ush ay on kún jolı bar, Sebil bolıp qıpshaqlar, Búlip ketken eline,

«Sen úyrińnen ayrıldıń,

Mende elimnen ayrılǵan, Shuw janıwar shúw dedi,

Búlip ketken elimdi,

Tabar kúnler barmeken,

Dushpanlardıń qolınan, Ayırar kúnler barma eken, Jetim menen jesirdi,

Ǵárip penen qásirdi,

Bul dushpannıń qısımınan,

Qutqarar kúnler barma eken».

30