Ádebiyat 10-kl

Tırnadek otırıp, sonadek yúrgen,

Júz mıń jılwa menen qabaǵın kergen,

Shashlarına laǵlı marjan ótkergen,

Mıń túmen naz bilen baqar gózzallar.

Qara kózi gawhar kibi jawdırap,

Kiygen tonı kórgen sayın jaltırap, Óńir monshaq, háykel taǵıp sıldırap, Súzip qálem qasın qaqar gózzallar.

Sáwdigim

Baǵ ishinde qızıl gúldek dolanıp,

Sallana-mástana kelán sáwdigim, Ánbar shashı názik belá sholasıp,

Sallana-salllana kelán, sáwdigim.

Ishqı zimistanın misli yaz etip,

Yúrishin mısalı quba ǵaz etip,

Bir qayrılıp ashıǵına naz etip,

Arzıw-árman bilán ketán sáwdigim.

Tawıs kibi jılwa menen baqasań,

Ashıqlardıń júreklerin jaqasań, Tillá-háykel gardanińe taqasań,

Ál qawsırıp qushaq ashqan sáwdigim.

1.Ájiniyaz Qosıbay ulınıń qaraqalpaq ádebiyatınıń tariyxında tutatuǵın ornı neler menen belgilenedi?

2.Shayır zaman teńsizligin qalay súwretleydi hám kimlerge tilekleslik bildiredi?

3.Ájiniyaz shayırdıń ómiri hám dóretpeleriniń basqa shayırlardan ózgesheligi nede?

4.Shayırdıń filosofiyalıq pikirleriniń tereńligi qaysı qosıqlarında súwretleniwin tapqan?

5.Ájiniyaz muhabbat lirikalarında hayal-qızlardıń milliy kelbetin hám xarakterin qalayınsha jaratadı?

6.Shayırdıń «Bozataw» poemasında qaysı jıllar waqıyaları sóz etiledi, ondaǵı tariyxıy waqıyalar shayır tárepinen qalayınsha súwretlenedi?

7.Ájiniyaz poeziyasınıń janrlıq ózgesheligi nelerden ibarat?

101

1.Shayırdıń watan, tuwılǵan jer haqqındaǵı qosıqlarınıń mazmunın aytıp beriń.

2.Shayırdıń didaktikalıq, aqıl-násiyat qosıqlarınıń mazmunın aytıp beriń.

3.Ájiniyazdıń Qız Meńesh penen aytısınıń mazmunın sóylep beriń.

4.Ájiniyazdıń qosıqlar toplamlarınan paydalanıp, shayırdıń qosıqlarında ushırasatuǵın geografiyalıq atamalarǵa hám ózlestirilgen sózlerge sózlik dúziń.

5.«Ájiniyaz shıǵarmalarında el-xalıq teması» degen mazmunda shıǵarma jazıń.

6.Muǵallimniń tapsırması menen shayırdıń ayırım qosıqların yadlap alıń.

XIX ÁSIRDIŃ AQÍRÍ HÁM XX ÁSIRDIŃ BASÍNDAǵÍ

QaRaQalPaQ áDebIYatÍ

Bul dáwirdegi shayırlardıń tiykarǵı tematikası —social- teńsizlik máselelerin sáwlelendiriwden ibarat bolǵan. Bunı usı dáwirde jasaǵan demokratiyalıq baǵdardaǵı barlıq shayırlardıń shıǵarmalarınan kóriwge boladı. Biraq bul temaǵa hár shayır bir tárepleme jantaspay, hár tárepleme jantasıwları, hár shayırdıń óz usılı, óz dúnya tanıwı menen seziledi. Máselen, shayır Annaqul óziniń «Oraz aldı» degen qosıǵında Oraz atalıqtıń zorlıǵı, miynetkesh xalıqqa islegen qısımları arqalı adamlardıń ash-jalańash qorlıqta qalıp, eldiń posıwǵa tayarlıǵı aytılsa, Ayapbergen óziniń «Keldi» degen qosıǵında eldiń qorlanıwı, xalıqtıń qayǵı dumanınıń astında qalıwı-zaman aqıbeti dep kórsetedi.

Al, Omar miynet haqısın bermegen Ermekbayǵa «Seniń» qosıǵında tek óziniń atınan ǵana emes, pútkil miynet adamları atınan qarsı gúreske shıǵıadı. Shayır Ábdiqádir «Bay menen jarlı aytısı» qosıǵında bay hám jarlı bolıw social-teńsizlikten, baylardıń miynet adamlarına jónli haqı tólemey olardıń kúshinen paydalanıwdan, baylardıń ashkózligi, adamgershiligi joqlıǵınan dep biledi.

Shayırlardıń tematikası tek social-teńsizlik máselelerin sáwlelendiriw menen sheklenip qalmaydı. Olar adamgershilik, jaqsı ádep, miynet súyiw, el ǵamı, muhabbat temaların da

102

shıǵarmalarına ózek etip aladı. Násiyat, táriyip temalarında da kóp qosıqlar jazıladı.

Shayırlarımızdıń shıǵarmaların qozǵap atırǵan temasın kózden ótkergende, temanıń turmıs materiallarınan kelip shıǵıp, olardıń xarakterli jaǵı tańlanıp, turmıslıq faktten ulıwmalıq jámlestirilgen pikirler júrgiziw kóbirek seziledi.

Temanıń keńeyiwi — shayırlardıń dúnyaǵa kózqarasına, xalıq turmısın jaqsı, tereń biliwlerine, turmısqa aktiv qatnasıwına baylanıslı ekenligi málim. Sonıń ushın olardıń temanı tańlawınan, tańlaǵan temanı sáwlelendire biliwlerinen-miynetkesh xalıqtıń turmıs jaǵdayların, eldegi

ǵanımızda, ótkendegi demokratiyalıq ádebiyattaǵı lirikalıq, epikalıq janrdıń, satira menen yumordıń, aytıslardıń dawam etkeni hám rawajlanǵanı kórinedi.

Lirikalıq janrdaǵı ózgesheliklerdiń biri jańa máseleler, konkret adamlar haqqında oy-sezimler jámlestirilip, olar ulıwmalıq dárejege kóteriledi. Máselen, bul dáwirdegi shayırlardıń shıǵarmalarında qazıw máseleleri, onda eldi suw menen ta’miyinlewdıń ornına qıyanetler, hákimlik basqarıw ornına-saylawlardaǵı ádalatsızlıqlar, baylarda jallanıp islewshilerdiń awır turmısı, olardıń eziwshilerge qarsı sana-sezimleriniń oyanıwı hám taǵı basqalar ashıq kórsetiledi.

Lirikalıq shıǵarmalarda burınǵıǵa qaraǵanda eldi ádil basqarıw hám ádil basshını talap etiw kóbirek ushırasadı. Sonıń menen birge, lirikalıq shıǵarmalarda xalıqtıń mádeniyatqa umtılıwı, mekteplerdiń ashılıwın talap etiwler jiyi gezlesedi. Xalıqtı oqıw-bilimge shaqırıw-lirikalıq shıǵarmalardan tiyisli orın aladı. Bunday jaǵday Ábdiqádir hám Seyfulǵábit shıǵarmalarında kóbirek kórine basladı.

Satira hám yumor xalıq awızeki ádebiyatında jiyi ushırasadı. Al qaraqalpaq klassik shayırları Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh óz shıǵarmalarında satira menen yumordı jaqsı qollanǵan hám onı óz ideyaların beriwde puqta paydalanǵan.

Usı dástúr XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń basındaǵı qaraqalpaq shayırlarınıń shıǵarmalarında dawam etip rawaj-

103

landı. Sıdıq, Omar, Annaqul, Begjan, Ayapbergen, Jańabay,

Qazaqbay hám basqa da shayırlardıń dóretpelerinde satira menen yumor ádewir orın aldı.

Satira-ústem klass wakillerin, jámiyet dúzimindegi qıyanetkerlerdi áshkaralawda demokratiyalıq baǵdardaǵı shayırlarǵa úlken qural boladı. Mısalı, Sıdıq Toqpan ulınıń «Ábiy saǵal» atlı satirasın alayıq. Shayırdıń awılında Ábiy degen bay bolǵan. Ol kútá sútxor bolıp, jarlılarǵa qıyanet etkeni bılay tursın, hátteki adamlardıń atızındaǵı pisip turǵan júwerileriniń basın urlaytuǵın páslikke barıp jetken. Bunı kórgen shayır:

«Ábiy saǵal bas urlaydı,

Úlken atız tasırlaydı, Kórgen bala jasırmaydı, Biyabıray boldıń saǵal.

Omar Súyirbek ulı da satiralıq qosıqlarında jarlılardıń haqısın durıs bermegen ashkóz baylardı, miynetkesh xalıqqa zulımlıq penen salıq salıwshı hám onı óndiriwshi bolıslardı, paraxorlardı, dindi júzge tutıp, buzıqshılıq etiwshi din wákillerin, sawdagerlerdi qattı áshkaralaydı. Mısalı shayır óziniń «Annaqul» degen qosıǵında sawdagerlerdi áshkaralap, olardıń ayırımları xalıqtı aldawshı adamlar ekenin ashıq kórsetedi:

Sıdıq-yumor jazıwǵa sheber shayırlardıń biri bolǵan. Onıń kóp ǵana yumorlıq shıǵarmaları adamlar arasındaǵı hár qıylı jaramsız minez-qulıqlardı kórsetedi.

Qaraqalpaq ádebiyatında tımsal janrınıń izleri xalıq awızeki ádebiyatında hám XIX ásirde jasaǵan klasik shayırlardıń shıǵarmalarında da saqlanǵan. Ádebiyattıń bul janrı eń qısqa, kóp sırlı hám astarlı janr dewge boladı. Tımsallarda aytılatuǵın sóz, beriletuǵın ideya ótkir. Ańlar, haywanatlar, quslar, taslara ǵashlar taǵı basqa da nárseler adam tilinde sóylew arqalı bayanlanadı.

Sóz etip otırǵan dáwirdegi shayırlarımız qaraqalpaq xalqınıń joqarıda kórsetilgendey bay ádebiy miyraslarınan puxta paydalana otırıp óz dáwiriniń áhmiyetli socialmashqalalarına juwap beriwge tırısadı. Olar shıǵarmalarında jańa tarıyxıy jaǵdaydıń jańa úlgilerin, súwretlew qurallarında uyqas, ırǵaq, pát, ólshemlerinde awızeki ádebiyat penen

104

klassik ádebiyattıń úlgilerin paydaıanadı. Biraq Sarıbay menen Sıdıq shı ǵarmal arı nda b u rı n ǵı ǵ a qara ǵanda ádebiyattıń tımsal-qosıq túri ádewir eń jayadı. Qaraqalpaq xalqınıń awızeki ádebiyatı menen klassik ádebiyatında satira hám yumor belgili dárejede orın alǵan bolsa, usı

JAŃABAY SHAYIR

(1890—1926)

Jańabay shayır Qaratay ulınıń dóretpeleri XX ásirdiń basına tuwra keledi. Ádebiyat tarıyxshıları xalıq awzınan jıynap, baspa sózde keltirgen maǵlıwmatlar boyınsha Jańabay shayır Kegeyliniń Jańabazar degen jerinde 1890-jılı tuwılǵan. Usı jerde hám Aqtubada kúnlikshilik etken. Er jete kelip palwan bolǵan. Baqsıshılıq etken. Sonlıqtan xalıq arasında «Jańabay palwan», »Jańabay baqsı» atları menen belgili bolǵan. Óziniń »Aqsıńgúl», »Ayjamal» qosıqların jaqsı sazende hám baqsı sıpatında atqarǵan. On ı ń dástúrlik táriyip hám muhabbat qosıqları keń tarqalǵan. Onıń usınday mazmundaǵı «Shámen qız», «Baǵda qız», »Dáribiyke» qosıqları bolǵan. Onıń bunday qosıqları kórkemligi, muzıkalılıǵı, yadlawǵa, aytıwǵa qolaylılıǵı menen ajıralıp turadı. Al, shayırdıń «Sultan baqqal», «Zerger», »Qazı iyshan» qosıqları satiralıq shıǵarma esaplanadı.Bul qosıqlarda ádilsizler toparı bolǵan sawdagerler — Sultan baqqal hám Jumamurat zergerlerdiń aldawshılıq, jaramsızlıq háreketleri, iri jeriyesi hám hámeldar Yusup degen qazınıń haram tamaqlıq jatıp isherlik, jarlılarǵa kórsetken qısımı áshkaralanadı.Bul qosıqlarında shayır sol dáwirdegi barlıq eziwshilerdiń sıpatlamasın beredi. «Zerger» qosıǵında:

«Ákeń Allaq, onıń balası senseń,

Xalıq jek kóredi, bólek qoyadı ólseń, Shıqqan górińe tepkilep kómsem,

Gór qısıp maydanda qalarsań zańǵar», — dep xalıqtı aldap máplenetuǵınlarǵa bolǵan xalıqtıń jek kóriwshiligin júdá sheberlik penen súwretleydi.

105

Óziniń satiralıq ótkirligi,eziwshilerdiń haram tamaqlıq turmısın,jarlılardıń ayanıshlı jaǵdayın kórkemlik penen ashıpbergen «Qazı iyshan» qosıǵı úlken áhmiyetke iye. Qosıqtıń barlıq kupletleriniń «Diyqan ashtan óler boldı, Qazı iyshan» dep birgelikli juwmaqlawshı qatar menen tamamlanıwına qaramastan, qosıqta jarlılardıń ashlıqtan basqa barlıq awır awhalları da, bay, hámeldarlardıń barlıq jaramsız qásiyetleri de súwretleniwin tapqan.

Qosıqta jarlı diyqanlardıń jaǵdayı, awır miyneti, shekken

da, eziwshilerge bolǵan jek kóriwshiligi de súwretlengen. Sonıń menen birge, qosıqta bay-hámeldarlardıń wákili bolǵan Qazı iyshannıń reyimsizligin, sıqmarlıǵın, kisi miyneti arqasında shalqıp kún keshirgenligin ayqın kóremiz. Qosıqtıń basqa qatarlarında da shayır Qazı iyshannıń páslik, jermenlik qásiyetlerin tolıqtırıp, onıń qay jerde daw

dúnya ushın duzaq qurǵan adam ekenligin ashıp taslaydı. Solay etip, Jańabay shayırdıń «Qazı iyshan» qosıǵı

mánisi jaǵınan úlken áhmiyetke iye shıǵarmalardıń birewi.

Qazı iyshan

Yaranlar, esitiń jalǵan emesti,

Diyqan ashtan óler boldı, qazı iyshan,

Heshkimse qazıday bolǵan emesti,

Diyqan ashtan óler boldı, qazı iyshan.

Birneshe sóz bilen aytarman taqlap,

Jáne diyqan tuttıń qolıńda saqlap,

Eki jigit júrer kózi alaqlap,

Diyqan ashtan óler boldı, qazı iyshan.

Diyqanshılıq ettıń, egin ektirdıń,

Dóńin alıp, oy jerine tóktirdiń,

Hár túrli tuqımnan daqıl septirdiń,

Diyqan ashtan óler boldı, qazı iyshan,

106

Ala báhár sen qostırdıń arbańdı,

Sáskede keltirdiń suyıq jarmańdı, Ayında kórmedik maylı sorpańdı,

Diyqan ashtan óler boldı, qazı iyshan.

Diyqanshılıq ektirdińiz báhárden,

Qatınlarıń jalshıtpadı náhárden.

Tur degen bir saza keldi sáhárden, Diyqan ashtan óler boldı, qazı iyshan.

Sarhawız jaǵası qatara terek,

Túslikke bergeniń shappattay shórek,

Diyqan biysharaǵa shiyrin jan kerek, Diyqan ashtan óler boldı, qazı iyshan.

Aqtubanıń aqqan suwı ılaydı,

Eki diyqan bir qosılıp jılaydı,

Qazı iyshanǵa bizdi shatqan qudaydı, Diyqan ashtan óler boldı, qazı iyshan.

Sarhawız boyında shalqıp otırdıń,

Diyqanǵa táp berip, jekirinip turdıń,

Miynet jalshıniki, ráhátin sen kórdiń,

Diyqan ashtan óler boldı, qazı iyshan.

Qazı iyshan mineseń árep aqsha attı,

Qatınlarıń diyqanlardı qaqsattı, Tiliń tatli bolsa da, jumısiń qattı,

Diyqan ashtan óler boldı, qazı iyshan.

Arba menen berdiń ala yabını,

Biz bilmedik ol yabınıń tabını, Tıpırlap atqan soń aldıq qamını,

Diyqan ashtan óler boldı, qazı iyshan.

Sereke seyisiń atın taplaydı, Sıdıq máhremińiz sizdi jaqlaydı,

Ámet balań ne sebepli boqlaydı.

Diyqan ashtan óler boldı, qazı iyshan.

107

Bir at arnap qoydıń toy bolsa sazlap,

Waqtı bayraq alarman dep az-azlap,

Jalshılar sırlasar botaday bozlap,

Diyqan ashtan óler boldı, qazı iyshan.

Aqtubanıń ortası ataw qumshıqtı,

Jay saldırıp, jılda úydirdiń balshıqtı, Hayallarıń bir-birinen sum shıqtı,

Diyqan ashtan óler boldı, qazı iyshan.

Bayraq atın minseń, olda sende bar,

Qırq, otız jıl hámeldarlıq kimde bar, Tek shıqpaǵan jalshı janı tánde bar, Diyqan ashtan óler boldı, qazı iyshan.

Jıra-jıra Aqtubanıń salası, Kókke jeter jalshılardıń alası,

Oylasań bizlerde adam balası,

Diyqan ashtan óler boldı, qazı iyshan.

* * *

Bay balası jollıq mańǵıt diyermen,

Dártim aytsam ishim janıp kúyermen, Senińdey ashkózdi dúnyada kórmen,

Diyqan ashtan óler boldı, qazı iyshan,

Quwraǵan aǵashtay shirik isińiz,

Diyqanlarǵa jaman tústi jinińiz, Qıyın boldı, bizler kórgen kúnimiz,

Diyqan ashtan óler boldı, qazı iyshan.

Tındırmay aydattıń bizge arbańdı,

Eki tewip, bir qırshıttıń salmańdı, Qaytıp kórsetpegey seniń qarańdı,

Diyqan ashtan óler boldı, qazı iyshan.

Ashshınıń,dushshınıń tarttırdıń zarın,

Kózime kórsettiń dúnyanıń tarın,

108

Jaman ótti bizge etken hazarıń,

Diyqan ashtan óler boldı, qazı iyshan.

Bir qayıq soqtırıp saldıń pishenge,

Nápsińdi ashıp iye boldıń duz-kánge,

Tamaq bermey kómegińe kelgende, Diyqan ashtan óler boldı, qazı iyshan.

Aqsúngúl

Aqsúngúl deydiler seniń atıńdı,

Qazayaqlı deydi haslı-zatıńdı, Altınǵa qaplayın aytqan gápińdi, Múbárek jamalıń kórdim, Aqsúngúl.

Qayrawda baylaǵan eki ǵaz ediń,

Ádiwlegen bir elattıń qızı ediń, Xojamurat aqsaqaldıń qızı ediń, Múbárek jamalıń kórdim, Aqsúngúl.

Aqsúngúldiń oń jaǵında oshaǵı,

Selkildeydi túymesiniń shashaǵı, Mıń tillaǵa arzan deydi qushaǵı, Múbárek jamalıń kórdim, Aqsúngúl.

Qara tereń, qayraqlını jayladıń,

Aldıńa alpıs mal salıp aydadıń, Bir awız sózińe bizdi bayladıń,

Múbárek jamalıń kórdim, Aqsúngúl.

Atıń Aqsúngúldi aqsaqal qızı,

Aynadan tınıqdur siyneniń júzi,

Yar etpege qabıl áyledik sizdi,

Múbárek jamalıń kórdim, Aqsúngúl.

Alla nesip salsa alarman dedim, Wáde ettim, aylanıp kelermen dedim,

Yoqsa, árman menen qalarman dedim,

Múbárek jamalıń kórdim, Aqsúngúl.

109

Ayjamal

Ayjamal qız aqmayanıń ústinde,

Qos bilezik bardı anıń dástinde, Neshe jigit júrer anıq qástinde, Janımnan juwdırlap ótseń, Ayjamal.

Ayjamal qız áyne on bes jasında,

Mıń tillalıq túrmesi bar basında, Jánnet kibi jan almaqtıń qástinde, Juwdırlap janıma kelseń, Ayjamal.

Ayjamaldıń biyik eken ókshesi,

Gúl bolıp ashılar júrgen kóshesi,

Perimeken onıń tuwǵan sheshesi,

Janıma juwdırlap kelseń, Ayjamal.

Ayjamaldıń buwın-buwın barmaǵı,

Ádep bilen otırmaǵı-turmaǵı, Qıtay eken ol páriydiń jarnaǵı,

Janımnan juwdırlap ótseń, Ayjamal.

Pashshayı taqıyań bar kiygen basıńda,

Búlbil bolıp sayrap tursam qasıńda, Saǵan ashıq boldım onbes jasımda, Jańǵırlap janımnan ótseń, Ayjamal.

Shatırash kóylegiń bar irgi dizińnen,

Suwǵa barsań men barayın izińnen, Zulpıńdı qayırıp ópsem júzińnen, Janıma lázzet ber, janım, Ayjamal.

Bosaǵa borlatıp boz úy tiktirdiń,

Shańaraǵın som altınnan soqtırdıń, Úziklerin ushıǵadan japtırdıń,

Ishinde tawlanıp júrseń, Aylamal.

110