Ádebiyat 7-kl

—Ájep, baba, áger altı ayda barmasań, etetuǵın isim basqa,—dedi.

—Áger altı ayda barmasam, hárne qolıńnan kelgenin qıl,—dedi.

Sóytip, Nuraddin jóney berdi. Babanıń balalarınan kóp sawǵat aldı. Kiyimin, at-jaraǵın, at qurbıshın sazlap báybetshe yańlı boldı.

Áne ǵarrı suwdan ketti, Nuraddin qırdan eline qayta berdi.

At jiberip kólatqa,

Shıdamay bala gıyratqa

Úsh ay, on kún jol júrdi, Enesi ǵárip jılap qalǵan elatqa. Aq úyine keledi,

Nuraddinniń anası,

Ǵárip bolǵan kaabası.

Shashın jayıp, betin jırtıp, Nuraddindı joqlap,

Otır edi enesi.

—Edildiń qara suwları. Tolıqsır ma eken tımıqta,

Keshegi ketken jalǵızım, Otırmısań ana dep, Aylanar ma eken juwıqta, Edildiń qara suwları, Kópir salmay say bolmas,

Jalǵızım kelmey aldıma, Mına kewlim jay bolmas,

Jılqıshı qustıń balası, Jılǵada bolar uyası, Jılǵa túbin suw alsa, Jılap shıǵar enesi,

Bir ármanım jalǵanshıda,

Barsa kelmes jurtına

Sazawar boldı-aw balası, Sáhár waqta jılay berdi, anası.

62

Mına sózdi esitip,

At ustinde tolǵay berdi, Nuraddin:

—Bir kemlikte bir kamal,

Bardı ana jılama,

—Bir zawalǵa bir kamal

Bolar, ana, jılama!

Kamalı bolǵay kemlıktıń

Jalǵızıń aman kelip túr,

Mingen atım juwırdı,

Jer tanabın quwırdı.

Abırayım jabılıp,

Izlegen erim tabıldı,

Bala jolda ólsin dep,

At jaramay qalsın dep,

Etip edi jamanlıq,

Tulpar eken sarı ala at.

Attı anasına berip, barǵanı haqqında bildirmekke

Nuraddin kósheni aralap kete berdi.

—«Atasın quwdıq, balasın barsa kelmeske «buyırdıq», dep alpıs eki hámeldar sharap iship, más bolıp otırǵanıniń ústine jetip bardı Nuraddin.

Xan diywanı Qosnazar: —Há bala! Barıp keldiń be, barmay keldiń be?— dedi.

—Qáne, barıp kelgen bolsań, alıp kelgen jırawıń qáne?

—dedi.

—Seksen kún degende kóreseń,—dedi.

—Máselenkiden, oǵan kelmese, qáyter ekenseń?—deydi,

—Oǵan kelmese, qanday qısıwmette óltirse de ırzaman,

—dedi.

Onnan soń Toxtamıs túrıp sóyledi:

Bás, haram, Nuraddin menen báslestińiz, balanıń wádeli kúni ol jetip kelse qáyter ekensiz?—deydi.

—Way, taqsır, bizlerde qanday gáp bolsın. Sol jıraw ne dese, biz de soǵan qayıl,—dedi.

Gap sol jerde kesildi qaldı.

63

Áne aradan bir ay ótti, kún ótti, aytqan kúni de jaqınlap qaldı. Erteń óltiremiz degen kúni Toxtamıs xan sáhár waqıtta sırtqa shıqsa, Edildiń eki boyında esapsız kiyatqandı kórdi. Baynazar jıyınnan xabar alıp, Soppaslı Sıpıra jirawdiń kiyatırǵanlıǵın kórdi. Patshaǵa xabar berdi.

Toxtamıs xan túrıp aytadı:

— Babamızdı kórgen, atamdı kórgen ǵarrı edi. Otırısıma, turısıma tánha etip kúlip júrmesin, jaydı sıpırıp, hasıl tósegin tósep, babam Shıńǵıstıń dáskesin tutıp otırıń, — dedi.

—Há baba, seni altı ayshılıq joldan shaqırtıp aldım, meniki kóp kústanıshılıq bolǵan eken.

Baba, endi qolıńa sazıńdı alsań, bes-altı awız gáplep berseń, násiyat-gúrrińlerden aytsań,—dedi.

—Balam, belde mádat, tilde quwat joq. úsh juz alpısqa shıqtım. Babańda ne sóz, ne gáp bolsın. Babańnıń sóyleytuǵnın quwatı joq,—dedi.

Onnan soń Toxtamıs:

—Kórmesem de bul babanı dúnyaparaz deytuǵın edi. Tillaxanadan tilla alıp kelip qoyıń, qızıldıń másligi menen sóyler,—dedi.

Kenjembay, ǵáziynexanaǵa barıp, astına pul, ústine qızıl sebelep, babanıń aldına qoydı.

—Áne baba qolına tilla sazın alıp, tiline shiyrın sóz

alıp, kórgenin aytıp, xanǵa qarap tolǵay berdi.

Toxtamıstay xan bolsań,

Qays’ı birin aytayın,

Korgenimdi tıńlasań,

Saǵan bayan eteyin.

Ha, atańa nálet, Kenjembay!

Atań qara kisi edi,

Nan bergenniń qulı edi,

Eneń jaman shorı edi,

As bergenniń qulı edi,

Shıńǵıstan qalǵan ǵáziynege

64

Sen irkilmey barǵanday,

Ata-babań kim edi?

«Bay balası bayǵa usar,

Baylanbaǵan tayǵa usar,

Biy balası biyge usar, Biyik-biyik tawǵa usar, Qul balası qulǵa usar

Oylaǵanı pikirlik,

Qulaǵı kesik iytke usar.

Toxtamıstıń dáwirinde,

Qulǵa biylik tiygen soń, Jesir qatın, jetim ul,

Bulardıń kúni nege usar?

Jawın jabar sebelep,

Astına qara pul salıp,

Ústine qızıl sebelep, Kimdi aldaysań bádirek?!»

Áne, Toxtamıstay xan, balam,

Ata-babań Shıńǵıs xan, Bunı kórgen babańman,

Bular ólip ketken soń, Toqtawılday wáliy xan, Onı kórgen babańman, Kórmesem de sırtıńnan, Toqtawılday perzenti, Toxtamıstay xan, balam, Seni kórgen babańman, Abbazı xan tillaxan,

Bunı kórgen ǵarrıńman, Qıl jalawdıń sháhrinde, Qataralı Qara xan,

Bunı kórgen ǵarrıńman,

Otken erdiń sońı edi,

—Shın wáliydiń ózi edi,

Ámir Temir Kóregen,

Bunı kórgen ǵarrıńman,

Haywan qala sháhrinde, Aqsaq ulı Satemir,

Bunı kórgen ǵarrıńman,

Xan tóbe degen jerlerde, Jeti patsha hám boldı,

Jeti patshanıń aldında, Shúrigeylik etken ǵarrıńman, Jeti xannıń sarqıtın,

Bir májiliste asadım, Pátiyası solardıń

Sol duwanıń bereketinen,

Úsh júz alpıs jasadım. Babanıń sózin jaman deseń,

Aytar edim, bir gápti,

—Hár sóziń dártime dármen,

Ayta beriń ǵárrı— dedi.

—Shaqırtıwǵa barǵan balanı

Kirgize kórme qalaǵa,

Kórmesin kózim,

Shıǵara kór dalaǵa,— dedi. Nuraddindey jalǵızdı Kirgizbedi qalaǵa,

— Jatır edim uyqılap,

Dúbir-dúbir ses keldi,

Jer qozǵalıp uyqılasam, Uyqıma maza bermedi.

Mına kelgen dúbirden,

Qádigim bar, qáwpim zor, Jeti dárya tolqısıp,

Tastı ma eken dep edim, Aq jasawdan tuw alıp, Mútireden suw alıp,

66

Suw aqırdıń nıshanı,

Rumnan endi xáliype Qozǵaldıma eken dep edim,

Qıyamet-qayım qurılıp, Ólgen adam tirilip, Jeti ashıqtıń toyında, Pıraq dúldili

Shabıldı ma eken dep edim.

Sarı ala atı astında,

Góne tonı ústinde,

Allalap shawıp kelgende, Jábırayılma eken dep edim.

Bılay shawıp ótkende, Ázirayılma eken dep edim.

Jabıqtı túrgen waqtında,

Máremik dep sorǵıwshı Soradı ma eken dep edim.

Qaylarda, qayda kórgen ǵarrıńman,

Alsań máslahatımdı, Keshegi barǵan balańdı,

Aldap-suwlap qolıńa al, Hiylelik penen basın al,

Áger basın almasań, Basıńdı alar bir kúni,

Eki birdey qızıńdı,

Tar kóshede sıńsıtıp, Olja qılar bir kúni. Ya talandı dúnya-mal.

Tasaddıq bolsın shiyrin jan,

Gáhi tińla, gáhi tıńlama

Endigisin óziń bil,—dep, Jan táslim etti shul zaman.

67

Onnan soń alpıs eki hámeldar, otız eki móhirdar, ekew ara, úshew ara bolıp: «Keshegi kelgen jıraw Nuraddindi jamanladı. Endi Nuraddindi patsha óltiredi,— dep júr.

Olar xanǵa: — Nuraddinniń jamanlıǵın biz aytqanda inanbas edińiz. Bizler túwe altı aylıq joldaǵı shal jamanlıǵın ayttı,—dedi.

Bala bunnan biyxabar edi.

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.«Edige» dástanında qaysı dáwir waqıyaları sóz etiledi?

2. Dástandaǵı dosqa sadıqlıq qaysı qaharmanlar arqalı beriledi?

3.Dástandaǵı Kenjembay obrazına sıpatlama beriń.

4.Dástandaǵı Soppaslı Sıpıra jıraw haqqında aytıp beriń. 5.Dastannan úzindi yadlań.

68

ÁDEBIYAT TEORIYASÍNAN

MAǴLÍWMATLAR

Romantikalıq hám realistlik súwretlewler haqqında túsinik.

Romantizm—ádebiyattıń ótken dáwirdegi belgili usıllarınıń biri. Jazıwshı óziniń súwretleytuǵın wazıypasın qıyal arqalı boljaydı, úlkeytip kórsetiwge kúsh beredi. Turmıstaǵı waqıyalardı sol qálpinde emes, al óziniń árman etiwi, ańsawı tiykarında kórgisi keledi. Romantizmniń bir sıpatlı belgisi usıǵan baylanıslı boladı.

Házirgi dáwirde de romantizm metodı menen jazılǵan eń qunlı shıǵarmalar bar. Máseleń, Ibrayım Yusupovtıń

«Dala ármanları», «Búlbil uyası» poemaları buǵan mısal bola aladı. Bul súwretlew usılına «Dala ármanları» shıǵarmasınan mına qatarlardı mısal etip alıwǵa boladı.

Basketbolshı qızlar komandasınday,

Júytkip barar jalań ayaq jeyranlar,

Jılqıshı qıshqırar sudyasınday,

Jıq-jıq qarlıǵashlar bolelchik ballar.

Realizm (latın sózi, zatlıq) kórkem-óner menen ádebiyattıń eń tiykarǵı usılı sıpatında uzaq ásirlerden beri keńnen belgili. Realizm turmıstıń rawajlanıw dáwirindegi eń sıpatlı waqıyalardı shınlıq kózqarasınan súwretleydi. Sonlıqtan da onı realizm deydi. Kórkem ádebiyattıń usılı sıpatında realizm bir ǵana dáwirdiń jemisi emes, ol, eń dáslep grek ádebiyatında belgili bolǵan, soń basqa xalıqlardıń ádebiyatında ózin kórsete baslaǵan.

XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatında realizm Kúnxoja, Berdaq, Óteshlerdiń shıǵarmalarında óziniń eń joqarǵı shegine jetti. Bul shayırlardıń dóretpesinde biz olar jasaǵan dáwirdiń eń sıpatlı kórinisin kóremiz, ekonomikalıq teńsizlik, miynetkeshlerdiń óz turmısın jaqsılaw ushın alıp barǵan gúresleri, qaraqalpaq klassik shayırlarınıń tiykarı bolǵanın bilemiz. Olardıń shıǵarmalarında óz waqtında

69

jámiyettiń qarama-qarsılıqları sheberlik penen ashıp berildi.

Bul arqalı olar óz ideyalarınıń iske asıwına erispekshi boldı, oqıwshıda da sol kózqarastı tárbiyalawdı tiykarǵı maqset etti.

«QÍRQ QÍZ» dástanı

Qaraqalpaq xalqınıń dóretiwshilik uqıbınan ájayıp gúwalıq beretuǵın «Qırq qız» dástanı dúnya ádebiyatı ǵáziynesiniń altın qorınan bekkem orın alǵan esteliklerdiń biri. Dástan 1939—1940-jılları ataqlı Qurbanbay jırawdan jazıp alındı hám 1949-jılı baspadan shıqtı. Soń qaraqalpaq, ózbek, qazaq, túrkmen tillerinde basıldı. Dástannıń xalıq súyiwshiligine iye qunlı miyras ekenligin onı ń orıs tilinde úsh ret b asılı p shıqq anlı ǵı jaqsı dálilleydi. Dástan shet ellerde de keńnen belgili.

«Qırq qız» dástanında qaraqalpaq xalqınıń sırt el basqınshılarına qarsı azatlıq gúresi, xalıqtıń ádil, baxıtlı turmıs ushın umtılıw tilekleri tuwǵan elge, jerge degen tereń patriotizmi joqarı kórkemlik penen súwretlengen. Dástannıń baslı ideyası Xorezm xalıqlarınıń doslıǵın jırlawdan ibarat. Dástanda Gúlayım, Sárbinaz, Otbasqan, Arıslan sıyaqlı xalıq batırların ádiwlew negizgi orındı iyeleydi.

«Qırq qız» dástanı basqa qaraqalpaq dástanları sıyaqlı belgili tariyxıy waqıyalardıń negizinde payda bolıp, bir neshe dáwirlerdi bastan ótkergen. Usı uzaq waqıtlardı óz ishine alatuǵın «Qırq qız» dástanınıń eń baslı belgisi

—onıń joqarı patriotizm ideyası menen tereń xalıqlıǵı bolıp esaplanadı.

Óziniń jeke basınıń házliginen ulıwma kóptiń táǵdirin artıq kóriw—Gúlayımnıń obrazınıń eń aǵla qásiyeti. Gúlayım baslaǵan qırq qız «Surtaysha qolında ketken xalıq ushın janın otqa jaǵıp» erkinlik ushın gúresiwge ant etedi.

Xalıq óziniń ar-namısın ayaq astına bastırıwǵa shıdam bere almaydı. Sonlıqtan da, ol «ólimnen namıs kúshli» degen pikirdi alǵa ilgeriletedi.

70

Dástanda tek ǵana Gúlayım emes, al, onıń sadıq joldaslarınıń barlıǵı da «qarsılasıp xalıq ushın ólemiz» — dep ant etedi. Bas qaharmanlar Sárbinaz, Arıslan, Otbasqanlardıń obrazlarında da xalıqtıń ádiwli ideyası, shı-

ǵarmanıń xalıqlıǵı ayqın kórinedı. Arıslan ómirinde jawdan taysalıp qaytpaǵan, dosqa miyirman sıpatında súwretlenedi. Arıslannıń barlıq kúshı xalıq baxtına jumsalǵan, sonlıqtan da xalıq onı húrmetlep, jalǵızınday qádirleydi. Dástanda Arıslannıń:

Ash waqtında ańlar awlap asırap,

Alıp shıqtım birazların jarıqqa,—

dep aytıwı shınlıq.

Dástandaǵı basqa qaharmanlar da (Sárbinaz, Otbasqan,

Altınay h.t.b.) joqarı xalıqlıq belgiler menen súwretlengen. Dushpan qol astında waqıtsha qullıqta jasaǵanda olar el-xalqın yadınan shıǵarmaydı, adamshılıq arın saqlawǵa tayar turadı. Surtayshanıń qolında tutqın bolǵan Otbasqannıń háreketlerinde mártlik penen óziniń el-xalqın súyiwshiliktiń jarqın úlgisi berilgen:

Qanday xorlıq kórse de,

Ne túrli azap berse de,

Dártke janıp kúymeydi,

Mártlik etti ol qaysar.

Námártlikti súymedi,

Ketsedaǵı gellesi,

Qorqıp-úrkip jawlardan.

Jalınıp basın iymedi. —

dep bunday orınlar ayrıqsha yosh penen jırlanadı. Dástandı dóretken xalıq Otbasqannıń dushpan qolında bolsa da, ruwxıy jaqtan joqarılıǵın maqtanısh etedi.

Onı:

Zalımǵa bas iymespen,

Bolǵansha pida súyegim,

71