Qaraqalpaq tili 7-kl

§13. Baǵındırıwshı dánekerler haqqında túsinik

59- shınıǵıw. Gáplerdegi qara hárip penen jazılǵan sózlerge itibar

Óz ara bir-birine baǵınatuǵın jay gáplerdi baylanıstıratuǵın dánekerlerge baǵındırıwshı dáneker delinedi.

Baǵındırıwshı dánekerlerdiń xızmetin sebebi, óytkeni, nege deseń, ne degende, sonlıqtan, sol sebepli, sonıń ushın, nátiyjede, sonıń nátiyjesinde, eger, eger de t.b. dánekerler atqaradı.

Baǵındırıwshı dánekerler jay gáplerdi baylanıstırıw mánisine hám xızmetine qaray úshke bólinedi: 1) sebep dánekeri; 2) nátiyje dánekeri; 3) shárt dánekeri.

60- shınıǵıw. Berilgen gáplerdi kóshirip jazıń. Baǵındırıwshı dánekerlerdiń astın sızıń. Olardıń qanday qatnastaǵı gáplerdi baylanıstırıp turǵanın aytıp beriń.

1. Onıń bul ádetleri hámmeden kóbirek maǵan jaǵatuǵın edi, sebebi ǵarrılar jıynalıwdan oshaq átirapında ángime dúkanı qurıldı. (T. Q.) 2. Eger de usınnan kún jılımasa, qıraw túsiwin dawam ete berse, bıyıl eriklerde miywe bolmaydı. 3. Ana kiyiktiń bawırı az ǵana jılıǵanday boldı, óytkeni tuwısqanları, balaları oǵan pana bolıp tur edi. (Á. A.) 4. Eger sumlıqlı kisi bir adamdı aldasa, shıdaw múmkin. Eger ol sumlıǵı menen bir mákemeniń basshısı bolsa, ya tolayım bir xalıqtıń atınan sóylew imkaniyatına iye bolsa, onda ómirge bir kúye túskeni. (T. Q.) 5. Olar ushın búgingi tań búlgen tań boldı, óytkeni ana kiyik janarınan jas parlap, tuyaqlarınan di-

61- shınıǵıw. Berilgen gáplerdegi baǵındırıwshı dánekerlerdi tawıp, olardı túrlerine ajıratıp aytıń.

34

soǵan megzes, nege deseńiz bizler jerdi jańadan ashtıq. (Ó. X.)

§14. Sebep dánekerleri

63- shınıǵıw. Gáplerdegi kóp noqattıń ornına gáptiń mánisine qaray berilgen dánekerlerdiń tiyislisin qoyıp kóshirip jazıń. Olardıń baylanıstırıw mánisin anıqlań.

35

tabısların maqtanısh etemiz ... bul tabıslar pútkil dúnyada paraxatshılıq isine xızmet etedi. («E. Q.»)

D á n e k e r l e r : sonlıqtan, óytkeni, nege deseń, sebebi, sonda da.

§15. Nátiyje dánekerleri

Jay gáplerdegi is-háreketlerdiń biriniń biri isleniw nátiyjesin bildiretuǵın dánekerlerge nátiyje dánekerler delinedi.

Nátiyje dánekerleriniń xızmetin sonlıqtan, sol sebepli, sonıń ushın, nátiyjede, sonıń nátiyjesinde dánekerleri atqaradı.

Nátiyje bildiriwshi dánekerler is-hárekettiń nátiyjesi bolǵan gáptiń aldında keledi.

Jazıwda nátiyje dánekerlerdiń aldına útir qoyıp jazıladı. M ı s a l ı : Kún ayaz edi, sol sebepli bala qalıń kiyingen.

Bundaǵı birinshi gáptegi is-háreket ekinshi gáptegi ishárekettiń isleniw nátiyjesin bildiredi.

64- shınıǵıw. Gáplerdi oqıń. Nátiyje dánekerlerin tawıp, olardıń gáplerdi baylanıstırıw mánilerin túsindiriń.

bizler hesh waqıtta bir-birimizdi kórgenimiz joq. (Ertekten)

5. Kóbisiniń nawaları, suw saqlaǵıshları joq, sonlıqtan qudıqtıń suwları qumǵa sińip nátiyjeli paydalanılmay atır. («E. Q.»)

36

65- shınıǵıw. Kóshirip jazıń. Dánekerlerdiń astın sızıp, olardıń xızmeti hám mánisin aytıń.

(T. Q.) 4. Emlewshi shıpakerler onıń operaciya etilgen ayaǵın

§16. Shárt dánekerleri

Eger, eger de kómekshi sózleri shárt dánekerleri dep ataladı.

Shárt dánekerleri jay gáplerdi óz ara shárt mánisinde

birinshi jay gáptiń basında keledi. M ı s a l ı : Eger respublikamızǵa joqarıdan samolyottan qarasań, onıń kópshilik bólegi jasıl toǵaylar menen qorshalǵan bolıp shıǵadı. («E.Q.») Eger kózińdi uwqalap, dize búkseń, turǵan jerińde qolıńdı suwıq aladı. (Ó. X.)

66- shınıǵıw. Oqıń. Gáplerdiń shárt dánekeri arqalı baylanısıw mánilerin túsindiriń.

1. Eger Aytmurat darǵa bolmaǵanda, meni de bul jaqqa kirgizbeytuǵın edi. (K. M.) 2. Eger de sen meni dos biletuǵın bolsań, men saǵan jáne bir keńes bereyin. (G. I.) 3. Eger kimdekim maǵan dus kelgen oqıwshı bola beredi dep oylasa, ol qátelesedi. (Sh. A.) 4. Eger onda qayır-saqawat, hújdan degen bolǵanda, saǵan onıń bir arbasın bermes pe edi. (K. M.)

67- shınıǵıw. Kóshirip jazıń. Shárt dánekerleriniń qanday gáplerdiń quramında qollanılıp kelgenin anıqlań. Baylanıstırıp kelgen jay gáplerdiń bayanlawıshlarınıń astın sızıń.

37

1. Eger Hámiyda da ózindey islegende, qanday jaqsı bolar edi. 2. Eger ushpaǵa qanatı bolsa, Aqbulaq betke házir barıp qaytıwǵa tayın. 3. Eger boran kem-kem údey berse, mómin qoy biysharalar ne qıladı. 4. Eger Shelpekliniń átirapına tastay

§17. Dánekerlik xızmette qollanılatuǵın sózler

Geypara soraw almasıqları hám dep, dese, degenshe kómekshi sózleri dánekerlik xızmette qollanıladı. Olar túpkilikli dánekerler sıyaqlı qospa gáp quramındaǵı jay gáplerdi bir-biri menen hár túrli mánilerde baylanıstıradı.

Dánekerlik xızmettegi sózler mınalar:

1. Qansha-sonsha, qanday-sonday, qalay-solay, qan- shelli-sonshelli, qanshama-sonshama, qayda-sonda, qay-

ekinshi jay gápte keledi. M ı s a l ı : 1. Balıq qansha mol bolsa, aqsha sonsha kóp boladı. (As.M.) 2. Aldınǵı arba qaydan júrse, sońǵı arba da sonnan júredi. (Naqıl)

Birinshi gáptiń jay gápleri qansha-sonsha sózleri arqalı salıstırıwshılıq mánide, ekinshi gáptegi qaydansonnan sózleri jay gáplerdi orın mánisinde baylanıstıradı.

2. Dep, dese, degenshe kómekshi sózleri dánekerlik xızmette kelgende, kóbinese sebep, maqset, waqıt, shárt

38

baǵınıńqılı qospa quramındaǵı jay gáplerdi baylanıstırıw ushın qollanıladı.

M ı s a l ı : 1. Ol saǵan barmayman dese, Begjan kúsh kórsetip barıwǵa zorlaydı. (Ó. A.) 2. Ondatra qaqpandı súyrep ketpesin dep, ol ernektegi qamısqa qaqpandı muqıyatlap baylap qoydı. (K. S.)

69- shınıǵıw. Gáplerdi oqıń. Dánekerlik xızmettegi sózlerdi tawıp,

bolsa, keypi-káraqtıları hákimge degen kózqarasları sonday uq-

isleydi. (B.B.) 5. Qoylardıń júni taza bolsın dep, kúni-túni juwǵızıp atırman. (J. A.) 6. Jiyenbay sırtqa shıǵıp qır-dógerekti barlastıraman degenshe, Toqsanbay zımǵayıp boldı. (S. X.)

70- shınıǵıw. Kóshirip jazıń. Dánekerlik xızmettegi sózlerdiń astın sızıp, olardıń baylanıstırıp kelgen jay gápleriniń óz ara baylanısıw mánilerin anıqlań.

1. Toyǵa kelgen qonaqlar ǵarq bolıp bir toysın dep, ol molmolaqay qazan astırıp atır. (T. Q.) 2. Tapıraqlap shawıp kiyatırǵan

ashıwı qansha tez kelse, basılıwı da sonsha tez edi. (Ǵ.S.)

7. Siz qalay ómir súr deseńiz, solay ómir súrgim keledi.

(T.Q.)

71- shınıǵıw. Oyıńızdan yamasa ózlerińiz oqıp atırǵan kórkem shıǵarmalarda dánekerlik xızmettegi qansha-sonsha, qalay-solay, qay jerde-sol jerde, dep, degenshe sózleri baylanıstırıp kelgen 5 gáp tawıp jazıń. Olardıń jay gáplerdi baylanıstırıw mánilerin túsindiriń.

39

DÁNEKERLERDI MORFOLOGIYALÍQ TALLAW

T a l l a w ú l g i s i :

Ol áste sóyledi, biraq gápi kópshilikti tolqınlandırdı.

(J.Sap.)

72- shınıǵıw. Oqıń. Berilgen gáplerdegi dánekerlerdi joqarıdaǵı úlgi boyınsha awızsha tallaw jasań.

DÁNEKERLERDI TÁKIRARLAW

Sorawlarǵa awızsha juwap beriù

1.Dánekerler dep qanday kómekshi sózlerdi aytamız hám olar qanday xızmet atqaradı?

40

2.Dánekerler qanday túrlerge bólinedi?

3.Dizbeklewshi dánekerlerdiń toparına qanday dánekerler kiredi, atap kórsetiń hám olar qanday gáplerdi baylanıstıradı?

4.Baǵındırıwshı dánekerlerdi atap kórsetiń hám olar qanday gáplerdi baylanıstıradı?

5.Dánekerlik xızmettegi sózlerdi aytıń hám olar qanday gáplerdi baylanıstıradı?

6.Dizbeklewshi hám baǵındırıwshı dánekerlerdiń bir-birinen ayırmashılıǵı qanday?

73- shınıǵıw. Sebebi, óytkeni, sonlıqtan, sol sebepli, sonıń ushın dánekerlerin keltirip gáp dúziń, olardıń qanday gáplerdi baylanıstırıp keletuǵının aytıń.

74- shınıǵıw. Kóp noqattıń ornına al, biraq, ya, eger, sebebi, sonlıqtan, hám, da, de dánekerleriniń tiyislisin qoyıp kóshirip jazıń. Usı dánekerler birgelkili aǵzalardı baylanıstırıp tur ma yamasa gáp penen gápti baylanıstırıp tur ma?

6. Jamanquldıń ózi aytıp turdı daǵı, ... Sultanmurat onıń aytqan sózlerin jazıp otırdı. 7. Hámmesi de onı qayta bastan aylandırıp kórip edi, ... kewillerine gúdik bolǵanday hesh

bir jaqtan kelmeydi... 3. Bazda hárqanday kúshli-ám kewli

ıdısqa megzeydi. Artıq-aspay nárse sıymay shırt etip sınadı yamasa jarıladı. 4. Pay óziniń-ám minezi sınıq, ári diyqan, ári sharwa adam edi. (T. Q.) 5. Xojeli túwe Góneni de kórip

(Sh. S.) 7. Jas balalardıń besigine yamasa kátine maydalanǵan chesnoktı siylege orap, baylap qoyılsa, tımaw bolıwdan saqlaydı.

JANAPAYLAR

§ 18. Janapay haqqında túsinik

Tapsırma. Gáplerdegi qara hárip penen jazılǵan sózlerge dıqqat awdarıń hám olardıń sóz hám gáplerge qanday máni júklep kelgenin túsindiriń.

sıypalap úyretedi deydi ǵoy, sonı sen nege túsinbeyseń? 4. Men

76- shınıǵıw. Tekstti oqıń. Qara hárip penen jazılǵan sózlerdiń kómekshi sózlerdiń qaysı túri ekenin anıqlań. Olardıń gápke yamasa sózlerge qanday qosımsha máni júklep turǵanın túsindiriń.

42