2-tema

2-tema. Til stilleri. Kórkem ádebiyat stili

Jobası:

1. Til stilleri

2.Jazba hám awızeki stil hám onıǹ ózgeshelikleri

3. Kórkem ádebiyat stili

1. Til stilleri

Tildi tek fonema, sóz formaları, sózler, turaqlı dizbekler, sóz dizbekleri hám konstrukciyalardıń qalay bolsa solay ornalasıwınan turatuǵın birikpe dep túsiniwge bolmaydı. Onıń qurılısında fonologiyalıq, grammatıkalıq, leksikalıq hám basqa da sistemalar boladı.

Funkcional stillerdiń kitabıy hám sóylew tiplerin sóylewdiń formaları bolǵan - jazba hám awızeki til menen shatastırıwǵa bolmaydı. Olap bir-birine qansha jaqın bolǵanı menen hesh waqıtta óz ara teń emes. Máselen, ilimiy temaǵa baylanıslı islengen lekciya kitabıy stilge jatadı, biraq ol belgili bir auditoriya aldına awızeki formada aytıladı. Sonday-aq, birewdiń ekinshi birewge jazǵan xatı jazba formasında bolsa da, sóylew tiline tán bolǵan ózgesheliklerdi óz ishine aladı. Solay etip, tildegi funkcional stiller tómendegishe klassifikaciyalanadı:

I. Kitabiy stiller

1.İlimiy stil

2.Kórkem ádebiyat stili

3.Publicistikalıq stil

4.Rásmiy stil II.Sóylesiw stili

Til stilleri, olardıń bir-birinen ózgeshelikleri, baylanısı haqqında sóz etilgende barlıq stiller ushın ortaq uluwma til quralların anıqlaw obyektiv túrde birinshi jobaǵa shıǵadı. Sonlıqtan bul másele kópshilik til ilimpazlarınıń ayırıqsha názerin awdarıp kiyatır. Olar bunday uluwmalıq sıpatqa iye bolǵan ortaq til qurallarınıń til stiller sistemasındaǵı ornın ayrıqsha belgilep ótedi.

Haqıyqatında da qaysı tilde bolmasın, onıń fonologiyalıq, leksikalıq hám grammatikalıq qurılısında barlıq stiller ushın ortaq sıpatqa iye uluwma til qurallarınıń bolıwı nızamlı qubılıs. Al stillik til baylıqları bolsa tildiń jámiyetlik xızmetiniń keńeyiwi hám rawajlanıwına baylanıslı sol uluwma ortaq til baylıqlarınıń tiykarında iske asadı. Turmıstıń barlıq tarawları boyınsha da sóylewshiniń qanday kásipte ekenligine, qaysı stilde bayanlawına qaramastan, onıń tiykarǵı leksikalıq quralı sıpatında xızmet etetuǵın sózler toparı bar. Sóylew tili me, kórkem ádebiyat shıǵarması ma, ilimiy ádebiyat pa, rásmiy is qaǵazları maolardıń barlıǵı da, mine sol tiykarǵı sózlik baylıqtıǹ tiykarında dóreydi. Bul sózlik topar hesh qanday óris tańlamastan qollanıla beredi, hesh qanday stillik shekleniwshilikke iye emes. Sonlıqtan da olar til leksikasınıń tiykarı retinde xızmet atqarıp kiyatır.

Awızeki sóylew tili ushın da, jazba stiller ushın da ortaq hám tiykarǵı sózlik baylıq retinde qollanılatuǵın sózler uluwma qollanılıwshı leksikanı quraydı. Olar qaraqalpaq tiliniń sózlik quramınıń basım kópshiliginen ibarat. Mısalı: adam, nan, kitap, qaǵaz, ay, kún, tún, suw, taw, tas, jer, quyash, at, jılqı, sıyır, men, ol, sen, biz, siz, erteń, búgin, kebir alıw, islew, oqıw, uyqılaw, júriw, kóriw, otırıw, turıw, bir, eki, úsh, tórt, bes, altı, jeti, segiz, toǵız, on, jigirma, mıń, aq, sarı, jaqsı, jaman, mazalı, úlken, pás, biyik, joqarı, tómen, jarıq, qarańǵı, durıs, bekkem hám t.b.

Bunday sózlerdiń uluwma qollanıwshılıq qásiyeti sonda, birinshiden, olar eń tiykarǵı túsiniklerdiń atamaları retinde qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında belgili ornına iye, ekinshiden, turmısta jiyi qollanıladı, úshinshiden, qaraqalpaq tilinde sóylewshi hár bir adamnıń jeke leksikasınıń tiykarın quraydı, tórtinshiden, barlıq kásip iyeleri ushın birdey túsiniklilikke iye, besinshiden, til stilleriniń qaysısında bolsa da tiykarǵı leksikalıq baylıqtı quraydı hám t.b.

2.Jazba hám awızeki stil hám onıǹ ózgeshelikleri

Qaraqalpaq xalqınıń búgingi kúnge jetip keliwinde hám usı dárejege erisiwinde onıń mádeniyatı, tili, ásirese, folklorlıq miyraslarınıń áhmiyeti úlken. Qaraqalpaq ádebiyatı awızeki hám jazba túrde rawajlandı.

Qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyliginiń beriliwi oqıtıw sisteması, tálim tárbiya, úgitnásiyat jumıslarınıǹ usı tilde alıp barılıwı ushın jaǵday jarattı. Qaraqalpaq tiline bolǵan qatnas túp tamırınan ózgerdi, onıń barlıq imkaniyatların úyreniw isleri keń kólemde alıp barılmaqta.

Qaraqalpaq ádebiy tili awızeki hám jazba ádebiyattıń tiykarǵı dóretiwshileri bolǵan alımlar, ziyalılar, jazıwshı-shayırlardıǹ ásirler dawamındaǵı mashaqatlı miyneti, tilge kórik beriw, onı úyreniw jolındaǵı xızmetleri nátiyjesinde túrkiy tiller semyasında ózine tán ornına iye boldı. Bul tilde ólmes kórkem shıǵarmalar, ilimiy izertlewler dóretildi. Bul jaǵday qaraqalpaq tiliniń de mádeniy tiller qatarınan orın alǵanlıǵın kórsetti. Búgingi kúnge shekem qaraqalpaq tiliniń barlıq tarawları boyınsha bir qansha ilimiy izertlewler alıp barıldı, qollanbalar jaratıldı, sózlikler dúzildi. Biraq tildiń ayırım birliklerine tán bolǵan barlıq imkaniyatlardı tolıq ashıp beriw, ásirese, sol imkaniyatlardan paydalanıwdaǵı sheberlik dárejesin belgileytuǵın izertlewler júdá az.

Qaraqalpaq xalqınıń milliyligi eń dáslep onıń ádebiyatında kórinedi. Ádebiyat eń dáslep awızeki formada qáliplesken. Xalıq awızdan -awızǵa dóretpelerdi taratıp jetkerip otırǵan. Sonıń arqasında qaraqalpaq xalıq awızeki dóretpeleri búgingi kúnde sanı jaǵınan kóp bolıp esaplanadı.

Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili túrkiy tiller arasındaǵı rawajlanǵan tillerdiń biri esaplanadı. Respublikamızdıń óz ǵárezsizligin qolǵa kirgiziwi, tilimizdiń respublikamız aymaǵında mámleketlik til sıpatında háreket etiwin támiyinlewshi bir qatar nızamlardıń shıǵıwı tilimizdiń rawajlanıwı ushın keń imkaniyatlar ashıp berdi. Házirgi kúnde respublikamızda hám sırtqı rásmiy qatnaslarda qaraqalpaq tiliniń mámleketlik til sıpatında qollanılıwı nızamlı túrde belgilep qoyıldı. Bul mádeniyatımız kórki bolǵan qaraqalpaq tiliniń xızmetin keńeytiw, onıń imkaniyatların jáne de rawajlandırıw, onı dúnya tilleri dárejesine kóteriw zárúrligin keltirip shıǵaradı.

«Stilistika» termini til hám ádebiyattanıw ilimlerinde XIX ásirdiń ortalarınan baslap qollanıla basladı. «Stil» sózi grek tilinen (grekshe “stylos” - taxtaǵa jazıw ushın súyir etip shıǵarılǵan tayaqshanı ańlatqan) alınǵan. Filologiya iliminde stilistika eki mánide túsiniledi: 1) til hám sóylew stilistikası; 2) kórkem ádebiyat stilistikası.

Til hám sóylew stilistikası házirgi ádebiy til hám ádebiy sóylewdiń stillik sistemasın izertleydi, al kórkem ádebiyat stilistikası ádebiy shıǵarmalardıń stillik ózgesheliklerin, sonday-aq ayırım jazıwshınıń yamasa ayırım ádebiy aǵımnıń stilin tekseredi. Stilistika da ádebiy tildiń stilistikalıq birligi bolatuǵın sózlerdiń belgilerin izertleydi hám til birlikleri arasındaǵı óz ara stilistikalıq qatnastıń principlerin anıqlaydı. Stillik óz ara qatnaslar sózlerdiń, turaqlı dizbeklerdiń, sonday-aq sóz formalarınıń, konstrukciyalardıń ishinde boladı. Mısalı, otır-omal, urdı-berip jiberdi, baxıtsız-mańlayı qara, júdá tez - qas qaqqansha, redaktor dúzetken maqalaredaktor tárepinen dúzetilgen maqala hám t.b. bir-biri menen stillik qatnastaǵı birlikler. Demek, stillik óz ara qatnaslar tildiń barlıq tarawlarına da tán.

Tildiń stilistikası hám ámeliy stilistikada eń oraylıq orındı sinonimiya iyeleydi, sebebi sinonimlik uyadaǵı (qatardaǵı) sózlerde óz ara qatnas júdá ayqın kórinedi, sonlıqtan da bunday birlikler bir sistemalas birlikler bolıp tabıladı. Sinonimler biri-birine leksikalıq mánileri boyınsha emes, al tek ózleriniń qosımsha stillik belgileri arqalı ajıraladı, yaǵnıy olardıń belgileri (leksikalıq mánileri) bir jaǵınan teń bolsa, al ekinshi jaǵınan (stillik) hár qıylı (qarama-qarsı) boladı: bas-gelle; júzi-shırayı-sıyqı-reńki-beti-ápsheri. Bul sózler mánisi boyınsha biri - birine qanshama jaqın bolǵanı menen stillik qollanılıwı jaǵınan biri-birinen ajıraladı. Stillik qatnaslar tek óz ara sinonimlik qatnasta turǵan til birliklerinde de kórinedi. Al, óz sinonimlerine iye bolmaǵan til birliklerinde bunday stillik qatnaslar bolmaydı. Máselen: tórt, on ekinshi, stol hám t.b. sózler, sonday-aq termin sózler tek ǵana bir mánili sózler bolıp, basqa sózler menen stillik qatnasta bolmaydı.

Ulıwma xalıqlıq sóylew tilinde til, qarapayım leksika, dialektizm, professionalızm hám jargonlar bir qatar qollanıla beredi. Biraq hár qanday xalıqtıǹ tiliniń baylıǵı bolıp onıń tek ádebiy tili ǵana xızmet etedi. Ádebiy til bul belgili bir normalarǵa túsip sistemalasqan ulıwma xalıqlıq tildiń eń joqarı forması. Basqasha aytqanda, ádebiy til belgili normaǵa tiykarlanǵan til. Norma - tildiń leksikalıq, morfologiyalıq, sintaksislik elementleriniń ishindegi jámiyetke xızmet etiwi ushın eń qolaylı hám durıs dep tańlap alǵan til qurallarınıń jıyıntıǵı bolıp esaplanadı. Jámiyet ushın kerekli bunday normalardı tildiń rawajlanıw barısına qaray sol tilde sóylewshi xalıqtıǹ ózi tańlap aladı. Olar sabaqlıqlar, sózlikler hám qollanbalar, baspa sóz, radıo, televidenie arqalı taratıladı. Qarapayım sózler, dialektizm, professionalızm hám jargonlar ádebiy tildiń quramına kirmeydi, sebebi olar ulıwma xalıqqa teńdey túsinikli emes, olardıń qollanıw órisi sheklengen. Solay etip, belgili bir normaǵa túsken ádebiy tildi durıs paydalanıw, aytılajaq pikirdi anıq, durıs, taza hám kórkem etip bildiriwge járdem etedi, yaǵnıy ol sóylewshiniń sóylew mádeniyatın joqarı kóteredi.

Til stilistikası ádebiy tildegi sózlerdiń, frazeologiyalıq dizbeklerdiń, sóz formalarınıń hám konstrukciyalardıń stillik qatnasların, olardıń stilistikalıq belgilerin anıqlaydı, al sóylew stilistikası sóylew materialların stillik differenciyaǵa sáykeslep qurıw nızamlılıqların úyrenedi.

3. Kórkem ádebiyat stili

Kórkem ádebiyat stili basqa stillerge salıstırǵanda ayrıqsha orın iyeleydi. Kórkem ádebiyat stilinde tildiń kommunikatıvlik hám estetikalıq funkciyaları birigip keledi, óytkeni kórkem shıǵarma oqıwshıǵa qanday da bir informaciya beriwi arqalı oǵan estetikalıq jaqtan da kúshli tásir etedi, yaǵnıy jazıwshı óz shıǵarması arqalı bizdi, qorshaǵan dúnyanı obrazlı hám kórkem etip kórsetedi, oǵan óziniń kózqarasın bildiredi. Usı maqsette kórkem shıǵarmalarda emocionallıq, ekspressivlik, lirizm hám hár túrli kórkemlew quralları (troplar, stilistikalıq figuralar) keń qollanıladı.

Kórkem ádebiyat stilinde jazıwshınıń sóz tańlawında tildiń barlıq stilleri de (kitabıy hám sóylew stilleri) paydalanıla beredi hám olardı paydalanıw shıǵarmadaǵı waqıyaǵa, onıń personajlarınıń xarakteristikasına, tiline baylanıslı boladı. Sonlıqtan da hár bir kórkem shıǵarmada jazıwshınıń individuallıǵı, jeke stili, onıń kózqarasları, obraz jasaw uqıplılıǵı kórinedi.

Kórkem shıǵarmanıń tili eki túrge bólinedi: prozalıq hám poeziyalıq. Al dramalıq shıǵarmalarda, kóbinese, sóylew tiliniń elementleri paydalanıladı.

Kórkem shıǵarmanıǹ tili basqa funkcional stillerge salıstırǵanda bir qansha ózgeshe, onda ádebiy til normaları menen birge ádebiy tilge kirmeytuǵın dialektizmler, kásiplik sózler, terminler, qarapayım sózler hám jargonlar da paydalanıladı, yaǵnıy kórkem ádebiyat stili ulıwmalıq ádebiy tildi óz ishine qamtıydı.

Kórkem ádebiyat tili hám ádebiy til túsinikleri bir-biri menen tıǵız qatnaslı, biraq óz ara teń emes.

1.Ádebiy til qatnas jasaw, sóylesiw, pikir alısıw xızmetin atqaradı. Al kórkem ádebiyat stili waqıyalar, qubılıslar haqqında xabar beriw menen birge oqıwshınıń sana-sezimine qandayda bir qosımsha tásir jasap, estetikalıq xızmetti de atqaradı.

Kórkem ádebiyat tili - milliy ádebiy tildiń ayrıqsha túri, ol ádebiy tildi jańa sózler hám formalar menen tolıqtırıp, bayıtadı.

2.Ádebiy til belgili bir normaǵa túsken til. Til jámiyet aǵzaları ushın pikir alısıw, qarımqatnas jasawshı qural bolǵanlıqtan, jámiyette onıń hámmege birdey, bay hám mádeniyatlı bolıwın talap etedi hám normaların belgileydi. Tillik norma tildiń ishki nızamları tiykarında qáliplesedi, olar tańlap alınıp, barlıq paydalanıwshılar ushın teń, ortalıq túrinde jumsaladı. Máselen, kewil-kóńil, awqat-tamaq, bilgish-bilgir usaǵan jubaylardıń birinshileri ádebiy til norması sıpatında qabıl etilgen.

Kórkem ádebiyat stilinde bunday norma bolmaydı. Onda ádebiy normalar menen bir qatarda óziniń qollanılıw órisi sheklengen hám ádebiy tilge kirmeytuǵın dialektizmler, qarapayım sózler, kásiplik sózler hám jargonlar da qollanıla beredi. Olar kórkem shıǵarmada kóbinese qaharmanlardıń tilinde olarǵa sóylew boyınsha sıpatlama beriw ushın qollanıladı. Mısalı, ene dáregine oy jiberseń, kimniń babası dúziw (T.Qayıpbergenov). Arqa dialektte (Kegeyli, Nókis rayonlarında) sóylew tilinde «ene dáregi» sózi «tiykarı» degen máni ańlatadı. Bunday sózler shıǵarmadaǵı súwretlenetuǵın waqıyaǵa baylanıslı geyde avtor tilinde qollanılıwı da múmkin.

3.Ádebiy til jámiyette atqaratuǵın xızmetine qaray ayırım funkcional stillerge bólinedi, hár stil óz ornına hám xızmetine sáykes qollanıladı. Máselen, ilimiy stil óz aldına, rásmiy stil óz aldına hám t.b. Al kórkem shıǵarmada hár qıylı stildiń elementleri aralasıp ta qollanıla beredi. Mısalı:

İslemegen bastı qıynap terleme, Atlarǵa urmasın eshektiń shańı, Alma túsken menen aqmaq gellege,

Ashıla bermeydi Nyutonnıń zańı (İ.Yusupov).

4.Kórkem ádebiyat stilinde jazıwshınıń sóz tańlawında tildiń barlıq stilleri (sóylew hám jazba) paydalanıladı hám olardı qollanıw shıǵarmalardaǵı waqıyaǵa, ondaǵı qaharmanlardıń sıpatlamasına, tiline baylanıslı bolıp keledi. Sonıń menen birge hár qanday kórkem shıǵarmada jazıwshınıń jeke ózgesheligi, jeke stili, obraz jasaw uqıplılıǵı, sheberligi onıń kózqarasları kórinedi. Talantlı jazıwshılar óziniń sheberligi menen milliy ádebiy tildiń normalarınıń qáliplesiwine, onıń rawajlanıwına tásirin tiygizedi, óz úlesin qosadı. Qaraqalpaq ádebiy tiliniń tariyxında Berdaq shayırdıń qosqan xızmeti ullı, ol qaraqalpaq milliy ádebiy tiliniń ulıwma xalıqlıq sóylew tili tiykarında rawajlanıwına baǵdar kórsetti.

5.Ádebiy tilde sózler ózleriniń tuwra mánisinde qollanıladı, al kórkem ádebiyat stilinde olar geyde awıspalı mánilerde kelip, kórkemlew quralları xızmetin atqaradı. Mısalı:

Kóp biypul awızlar basqılap onı,

Erkekligi tutıp gárdiyispekte (İ.Yusupov).

6. Ádebiy til normalar arqalı jámiyet aǵzaların birdey, belgili normalarǵa sáykes onıń durıs, orınlı hám kórkem sóylewge úyretedi, sóylew mádeniyatın arttıradı. Al kórkem ádebiy shıǵarmada hár bir jazıwshınıń sóz qollanıw ózgesheligi, onıń jeke stili, obrazı kórinedi.

Tapsırma. Dástannan úzindini oqıp shıǵıń hám ishinen kórkem súwretlew quralların anıqlaǹ.

Gózzal shahım, barıp kórip kelmisham,

Yusipbek degeniǹ arıslanǵa megzer,

Mingen atı shabar jáne tabanda,

Kiyiktey sekirer, qoyanǵa megzer.

Hár isin kórseǹ shaxı kisidey,

Siyasat babında Rustem, Qısrawday

Muhabbat áylese durler shashılar,

Sajundur babında alpsha bardur. (“Yusip-Axmet” dástanınan)

Soraw hám tapsırmalar:

1.Stil degenimiz ne?

2.Qaraqalpaq tilinde neshe stil bar?

3.Jazba hám awızeki ádebiyattıǹ ayırmashılıǵın atap kórsetiǹ.

4. Qaraqalpaq folklorlıq shıǵarmalarınıǹ tárbiyalıq áhmiyetin túsindiriǹ.

5. Qaraqalpaq dástanlarınan tildiń kórkem súwretlew qurallarına mısallar jazıń.

Ádebiyatlar

1.Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиниӊ стилистикасы. Нөкис “Қарақалпақстан”, 1990.

2.Dáwletova U. Qaraqalpaq tili stilistikası. (lekciya tekst) Nókis, 2008.

1994