3-tema

3-tema.Ilimiy stil. Sóylesiw stili hám onıǹ ózgeshelikleri

Jobası:

1.Ilimiy stil haqqında maǵlıwmat

2.Sóylesiw stili hám onıǹ ózgeshelikleri

3.Sóylew tili leksikası

1.Ilimiy stil haqqında maǵlıwmat

Ilim hám texnikalıq miynetlerdiń ádebiy til tiykarında jazılıw stili ilimiy stil dep ataladı. Ilimiy stil ádebiy tildegi kitabıy stillerdiń qatarına jatadı. Ondaǵı bayanlaw monolog túrinde, logikalıq jaqtan dálillengen, oylanıp dúzilgen gáplerden quralıp, bul stil ádebiy til ólshemlerıne sáykes bolǵan til qurallarınan paydalanadı. Ilimiy stil, álbette, ilimniń rawajlanıwı, onıń jańa tarawlarınıń payda bolıwı menen baylanıslı. Bul stildiń tiykarǵı maqseti - logikalıq informaciyanı xabarlaw, onıń haqıyqıy ekenligin dálillew bolıp esaplanadı. Sonlıqtan da onıń leksikasında hám grammatıkasında ózine tán bolǵan ózgeshelikleri boladı.

Leksikalıq ózgeshelikleri: Ilimiy stildiń leksikasında ilimniń hár bir tarawınıń ózine tiyisli terminleri qollanıladı. Bunday terminler tuwra mánisinde qollanılatuǵın bir mánili sózler bolıp, awıspalı mánide paydalanılmaydı. Mısalı: oy, terbelis, qozǵalıs, jaqtılıq, tuwındı, teńleme, jer bawırlawshılar, kesindi, sheńber h.t.b.

Morfologiyalıq ózgeshelikleri: 1. Ilimiy stilde atlıqlar kóbinese birlik sanda qollanıladı. Mısalı: Erkin halında fosfor bir neshe allotropiyalıq túp ózgerisin dúzedi. Sanlıq óziniń forma jasawshı specifikalıq affikslerine iye. 2.Feyildiń betlik formalarınan, kóbinese, birlik sannıń III bet forması: ataladı, tabıladı, aytıladı, esaplanadı, ǵárezli boladı, kórsetedi. Kóplik sannıń I bet formaları qollanıladı: esaplaymız, iye bolamız, aytamız, kóremiz, bayqaymız. 3. Ilimiy stilde feyiller házirgi-keler máhál formasında qollanıladı. Mısalı: Qattı deneler tek óziniń kólemin saqlap ǵana qoymastan, formasın da saqlaydı. Metallardıń oksidleri onda eriydi, al metall erimeydi.

Sintaksislik ózgeshelikleri: 1.Ilimiy stilde kiris aǵzalı gápler keńirek qollanıladı. Aytayıq, A tochkasınan A tuwrısına eki perpendikulyar túsiriwge boladı deyik. Álbette, sistemanı jıllılıqtı hesh ótkizbeytuǵın qabıq penen qorshaw múmkin emes. Demek, qaralıp otırǵan funkciyanıǹ O tochkasında tuwındısı da bolmaydı. Bul boljaw, haqıyqattanda da, durıs. 2. Hár qıylı feyillik toplamlar hám qospa gápler kóplep ushırasadı: Azot jetispese, ósimliktiń ósiwi irkiledi, dáslep japıraqlar solǵın jasıl reńge enedi, onnan keyin sarǵayadı hám fotosintez procesi toqtaydı.

Ilimiy stilge ilimniń hár túrli tarawları boyınsha jazılǵan monografiyalıq izertlewlerdiń, kitapshalardıń, joqarı hám orta arnawlı oqıw orınlarına arnalǵan sabaqlıqlar tiliniń stili kiredi. Bundaǵı bayanlanatuǵın pikirler kóp mánilikti bildirmeydi, tuwra mánisinde yaǵnıy terminologiyalıq mánide qollanıladı.

1-tapsırma. Ilimniń hár túrli tarawlarınan alınǵan ilimiy stildiń úlgilerin oqıp shıǵıń hám ilimiy stilde jazılǵan miynetlerden mısallar jazıp túsindiriń.

Eger úshmúyeshlikte eki múyesh teń bolsa, ol teń qaptallı úshmúyeshlik boladı.

(geometriya)

Turaqlı toktıń kúshi eki ótkizgishte de birdey boladı. (fizika)

Informaciya - maǵlıwmatlardı jıynaw, qayta islew hám jetkerip beriwden ibarat dep túsiniledi. (informatıka)

Til - adamlardıń eń áhmiyetli qarım-qatnas quralı. Sóz - tildiń bir pútin leksikalıq birligi. Ol óziniń mánisine, xızmetine qaray nominatıvlik qásiyetke iye boladı. (til bilimi)

Hawa, suw, jer, aspan deneleri, ósimlikler, haywanlar yaǵnıy bizdi qorshap turǵan nárselerdiń barlıǵı birlikte tábiyat dep ataladı. (tábiyattanıw)

2-tapsırma.. Berilgen tekstten termin sózlerdi anıqlań hám sóylep beriń.

“Arifmetika“ dóretpesi

Civilizaciya rawajlanıwında sanlar hám arifmetikalıq ámeller qanday orın tutıwı ayqın, bularsız jámiyet rawajlanıwın kóz aldımızǵa keltirip te bolmaydı. Búgin pútkil dunyalıq mádeniyattıǹ eń ápiwayı elementine aylanıp ketken sanlardı onlıq sanaq sistemasında jazıw hám olar ústinde arifmetikalıq ámellerdi orınlaw qaǵıydaları Xorezmiydiǹ „Arifmetika“ dóretpesi sebepli bolǵan. Hind ilimpazları tárepinen jańalıq sıpatında ashılǵan sanlardı onlıq san járdeminde jazıw usılı Xorezmiyge shekem de Jaqın Shıǵıs ilimpazlarına belgili edi. Xorezmiydiǹ ullı xızmeti sonda, ol onlıq sanaq sistemasınıń áhmiyetin birinshi bolıp aǹlap, ápiwayı hám qısqasha usılda bayanlap bergen. Sol sebepli Xorezmiydiǹ kitabı da, onlıq sanaq sisteması da tez arada Arqa Turkistannan Ispaniyaǵa shekem bolǵan aymaqtaǵı musulman dúnyasına, XII ásirden baslap

Evropaǵa tarqalǵan.

Orta ásirlerde matematika, astronomıya hám basqa pánler tarawında jazılǵan júzlegen ilimpazlardıń kitapları arasında Xorezmiy dóretpeleri Shıǵısta da, Batısta da eń kóp tarqalǵanı hám ulıwma insanıyattıǹ rawajlanıwǵa eń kóp úles qosqanı menen ajıralıp turadı. Buǵan Xorezmiy keń qollaǵan original bayan usılı sebep bolǵan. Bul usıl negizinde algoritm ideyası turadı. Xarezmiydiǹ bul ideyası zamanlar ótiwi menen kóbirek áhmiyetke iye bolmaqta hám búgingi kúnde jámiyet rawajlanıwınıń eń zárúrli faktorlarınan birine aylandı, cifrlı informaciyanı qayta islew soǵan tiykarlanadı. Algoritm úlgileri (mısalı Evklid algoritmı) grek matematikasında ushıraydı. Xorezmiy algoritmlik baqlawdıń qıyın hám quramalı temalardı bayanlawdaǵı áhmiyetin durıs bahalap, onı óz dóretpelerinde úzliksiz túrde qollanǵan, baqlaw hám bayan usılına aylandırǵan. Orta ásirlerge kelip Evropada aldın tórt ámeldi orınlaw qaǵıydaları, keyin ulıwma arifmetika, XVIII ásirde hár qanday qatań tártiptegi matematikalıq qaǵıydalar, XIX ásirde esaplaw mashinaları ushın dástúrler „algoritm“ dep atala baslaǵan. XX ásir ortalarında algoritm túsinigi informatika pániniń ózek koncepciyasına aylanǵan bolsa, ásir aqırında ol matematika hám informatika sheńberinen shıǵıp, barlıq tábiyǵıy pánler hám texnikada oylawdıń zárúriy elementi - algoritmlik baqlaw qábileti dárejesine jetti. Xorezmiydiǹ „Arifmetika“sı sanlar tábiyatı haqqındaǵı ulıwma baqlawlardan baslanadı. Keyin bul sanaq sistemasında jazılǵan sanlardı qosıw, ayırıw, kóbeytiw hám bóliw qaǵıydaları bayanlanıp, mısallar menen túsindiriledi. Sonnan keyin alım bólshek sanlar haqqında túsinik beredi hám olar ústinde arifmetikalıq ámellerdi alpıslıq sanaq sistemasına tıykarlanıp orınlaw qaǵıydaların aytadı. Kitaptıǹ bas bóleginiń latınsha awdarması saqlanǵan.

3-tapsırma.. Berilgen tekstti oqıń hám erkin pikirińizdi bildiriń.

Muhammed Ibn Musa al-Xorezmiy

Xorezmiy, Abu Jafar (Abu Abdulloh) Muhammed ibn Musa al-Xorezmiy (783, Xiva - 850,

Baǵdad) - matematik, astronom, geograf, ilim tariyxındaǵı dáslepki enciklopedist ilimpazlardan biri. Dáslepki bilimdi Xiywa qalasında alǵan hám jetik alım bolıp qáliplesken.

Amerikalı tariyxshı George Sarton Xorezmiydi „Óz dáwiriniń eń ullı matematigi, eger barlıq jaǵdaylar itibarǵa alınsa, barlıq zamanlardıń eń ullı matematiklerinen biri“, dep bahalaǵan. Bunday bahalaw Xorezmiydiǹ matematika tariyxında tutqan ornınıǹ kútá úlken ekenligin kórsetedi. Biziǹ eramızǵa shekemgi VI ásirden eramızdıǹ V ásirine shekem gúllengen grek mádeniyatı IV ásirge kelip kriziske ushıradı. 415-jılda grek iliminiǹ ǵáziynesi bolǵan Iskandariya kitapxanası wayran etilip, mıńlaǵan kitaplar jaǵıp jiberildi. Nátiyjede ilim rawajlanıwdan toqtap, hátteki qolǵa kirgizilgen tabıslar da umıtıla basladı. IV-VIII ásirlerde Qıtay hám Hindstandaǵı ayırım ilimpazlar iskerligin esapqa almaǵanda, Konstantinopol (Vizantiya) hám Gandishapurda (Irannıń házirgi Huziston wálayatında) jan saqlaǵan grek ilimpazları grekshe kitaplardı saqlaw, awdarmalaw, sholıw islew menen de shuǵıllanǵan, diniy mútajlikler sebepli ayırım astronomıyalıq baqlawlar alıp barılǵan. IX ásirde Arab xalifalıǵı kúsheyip, onıń paytaxtı Baǵdad úlken ekonomikalıq-sociallıq orayǵa aylandı hám bul jerge alımlar kele basladı. Ilimpazlar hind tilindegi kitaplardı arab tiline awdarma isledi, arab tilinde dáslepki túsindirmeler jazıldı. Lekin ilim-pán jańa shoqqılardı iyelewi ushın onı jańa rawajlanıw basqıshına kóteriw kerek edi. Tariyxshı ilimpaz Joqlıq Mets sózi menen „Musulman renessansı“ dep atalǵan ilim tariyxındaǵı bul hádiyse birinshi náwbette Xorezmiy atı hám ilimiy jetiskenlikleri menen baylanıslı. Xorezmiy Baǵdad qalasında grek iliminiǹ jetiskenliklerin úyrenedi, hind hám Iran dárekleri, hátte tikkeley Bobildan kelgen ayırım faktler hámde Qıtay dárekleri menen de tanısadı, olardı óziniń zárúr jańa ashılıwları menen bayıtadı hám ilim tariyxında máńgi ız qaldırǵan fundamental dóretpeler jaratadı. Sol sebepli Xorezmiy ózinshe ámeldegi bolǵan civilizaciya miyrasların sintez etip, bayıtıp jáhánge jayǵan ilimpaz esaplanadı.

Xorezmiy algebra pánine tiykar salǵanı, bul pán termini onıń „Kitap qısqa min esap aljabr valmuqobala“ („Aljabr valmuqobala esabı haqqında qısqasha kitap“) dóretpesi atınan kelip shıqqanı bárshemizge málim. Lekin geyde Xorezmiy tek ózinen aldın belgili bolǵan sızıqlı hám kvadrat teńlemeler sheshiw usılın sistemaǵa salǵan, degen kóz qaras ushıraydı. Bul pikir Xorezmiy dóretpesi sol temadan baslanǵanlıǵı sebepli payda bolǵan. Xorezmiydiǹ kitabı, birinshi náwbette, algebralıq esapqa arnalǵan. Kitap atı eki zárúrli algebralıq ámel - aljabr hám almuqobala menen atalǵan. Xorezmiy dóretpesi XII ásirdiń baslarında kremonalı Gerardo, chesterli Robert tárepinen latınshaǵa awdarma etilgen, atı qısqarib „aljebra“ (fransuz, ingliz tillerinde), „algebra“ (nemis, orıs tillerinde) dep atala baslaǵan hám pán atamasına aylanıp ketken.

2.Sóylesiw stili hám onıǹ ózgeshelikleri

Sóylesiw stili adamlardıń pikir alısıwında, sóylesiwinde paydalanıladı. Sonlıqtan da sóylesiw eń keminde eki adam arasında dialog formasında bolıp, oǵan solardıń ekewi de qatnasadı.

Sóylesiw stilinde basqa stillerdegidey burınnan qáliplesken ólshemler bolmaydı. Sóylesiwge qatnasıwshılar ulıwma xalıqlıq tilden ózleriniń qálewi, tańlawı boyınsha paydalana

beredi. Hár qanday sóylesiw belgili bir jaǵdayǵa, situaciyaǵa baylanıslı bolıp keledi. Sóylesiw stiliniń eki túrin ajıratıwǵa boladı:

1.Radıo, televideniede diktor, reporter, kommentatorlardıń, jıynalıslardaǵı bayanatshılardıń sóylewi. Bunday sóylew jazba ádebiy tilge tiykarlanıp, onıń ólshemlerın saqlaydı;

2.Ápiwayı óz ara sóylesiw. Bunday sóylesiw bir qansha ózgesheliklerge iye boladı.

Sóylesiw stiliniń fonetika - intonaciyalıq ózgeshelikleri. Sóylesiw stilinde sózlerdiń aytılıwı, sóylew intonaciyası úlken xızmet atqaradı. Sóylew procesinde: a) sózdegi ayırım sózler orın almasıp qollanıla beredi, yaǵnıy dublet sózler (variantlar) ajıratılmaydı: bes-besh, jamanyaman, japraq-japıraq, topraq-topıraq, aylanıw-aynalıw; b) ayırım sesler túsip qaladı: ákepti (alıp kelipti), kelipek (kelip edik).

Sóylesiw stiliniń leksika-frazeologiyalıq ózgeshelikleri: 1.Turmısta aktiv qollanıtatuǵın sózler kóbirek paydalanıladı: sen, biz, kel, ket, adam, kóshe, hawa, shıq, bala, jumıs, kesh, erte h. t.b. 2. Kópshilik sózler ekspressivlik mánige iye boladı. Mısalı: qurttayıńnan úyrengen talabıń menen qalay xoshlasasań? (S.Jumaǵulov). Qullası, dákeńdi birew sıylar, birew qorqıp degendey, húrmetleydi. Amanlıq bolsa, ol jarın pitkerip, elge náhán bolıp qaytadı (O.Ábdiraxmanov). 3.Evfemizmler kóbirek qollanıladı: kózli bolıw, jaman awırıw, jas bosanıw. Mısalı: Baragór, aǵası. (K.Sultanov). 4. Sózler awıspalı mánide jiyi ushırasadı: Wáy, onı qatıraman ǵoy (O.Ábdiraxmaov).

Sóylesiw stiliniń morfologiyalıq ózgeshelikleri. 1. Subyektiv máni bildiriwshi formalar keńnen qollanıladı. Mısalı: Ospanjan, túrgele ǵoy, aǵań keldi, balam (K.Sultanov). Qalay, qızalaq aman júrme? (K.Sultanov). 2. Sóylew tiline tán feyil formaları da kóbirek qollanıladı: Baradı ma? (bara ma dewdiń ornına), alǵanbısız-alǵansız ba? 3.Sóylew tili ushın tán bolǵan tańlaqlar hám janapaylar kóplep qollanıladı. Mısalı: Tuw, ne degen zeriktirerli gápler-á. Pay, sen-ám bir, japalaq basqa, átshók basqa qus ǵoy (O.Ábdiraxmanov).

Sóylesiw stiliniń sintaksislik ózgeshelikleri. 1. Óz ara sóylesetuǵın adamlar biri-birine óziniń pikirlerin geyde ım menen de, siltew menen de jetkeriwi múmkin. Al geyde sóylesiwshiler arasındaǵı sózler gápte túsirilip te aytıla beredi. Sonlıqtan da sóylew tilinde tolıq emes gápler, sóz-gápler kóplep ushırasadı. Mısalı: - Basqa adamlar sizlerdi quwatladı ma? Quwatlamadı (T.Qayıpbergenov).

-Burında da túnde suwǵaratuǵın ba edińiz?

-Álbette (T.Qayıpbergenov).

2. Soraw gápler qısqartılıp qollanıladı: Atıńız? Familiyańız? Adresińiz?

Solay etip, sóylesiw stili óziniń funkciyası hám awızeki formada qollanılıw ózgesheliklerine qaray tildiń basqa stillerinen ajıralıp turadı. Biraq bul stilde basqa stildiń elementleri de (terminler, kancelyarizmler) qollanıla beredi.

3.Sóylew tili leksikası

Sóylew tili - bul xalıqtıń kúndelikli turmısta bir-biri menen tuwrıdan-tuwrı qatnas jasawınıń jedel túri. Onıń tiykarın tildegi ulıwma qollanıwshı sózler quraydı. Sóylew tiliniń leksikasında

tek ulıwma qollanılıwshı sózler ǵana emes, sonıń menen birge ádebiy tildiń leksikalıq normalarına juwap bere almaytuǵın sózler de bar. Máselen, xalıq awızeki sóylesiw jaǵdayında jutım (awqat degen mánide), párwayı pánseri, (hesh nárseden xabarı joq degen mánide), mázi (tek, áytewir degen mánide), pátamamı (barlıǵı degen mánide) usaǵan sózlerden júdá jiyi paydalanadı. Bulardıń barlıǵı da tek sóylew tiline ǵana tán sózlerden ibarat. Olar kóbinese ádebiy tilde óziniń sinonimlik sıńarlarına iye bolıp keledi. Sonlıqtan da bunday sózler sóylew tili leksikasınıń qaramaǵında ǵana jiyi qollanılıp, ádebiy til normalarınan biraz alısıraqta qalıp qoyadı. Bunnan sóylew tili menen ádebiy til arasında baylanıs joq, sóylew tiliniń leksikası ádebiy tildiń leksikasına jaqın kelmeydi degen máni kelip shıqpaydı. Olar ekewi arasında bekkem baylanıs bar, ádebiy til usı sóylew tiliniń bazasında ǵana jumsaladı. Sóylew tili leksikasındaǵı ayırım sózlerdiń ádebiy tilde qollanılmawı olar arasındaǵı ayırmashılıqtan dárek beredi.

Qaraqalpaq tilinde sóylew tiliniń leksikasına tán sózler emocionallıq-ekspressivlik máni ayrıqshalıǵına iye bolıp keledi. Olarda kóbinese kemsitiw, kishireytiw yamasa soǵan usaǵan sóylew tiliniń elementleri júdá jiyi ushırasadı.

Soraw hám tapsırmalar:

. Ilimiy jurnallardaǵı maqalalardan tańlap alıp, pikir jazıp úyreniń.

2. Ilim, bilimge baylanıslı hikmetli sózler hám naqıl-maqallarǵa túsindirme beriń.

3.Qánigeligińiz baǵdarında ilimiy izertlewler alıp barıp atırǵan ilimpazlar tuwralı aytıp beriń.

4.Qánigeligińizge baylanıslı maqalalar tiykarında tezis jazıń.

5.Jıynalıslarda bayanatshılardıń sóylewine erkin pikiriǹizdi jazıń.

6.Ápiwayı sóylesiw túrine kórkem shıǵarmadan mısallar jazıǹ?

Ádebiyatlar

1.Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиниӊ стилистикасы. Нөкис “Қарақалпақстан”, 1990.

2.Dáwletova U. Qaraqalpaq tili stilistikası. (lekciya tekst) Nókis, 2008.

3. Dawletov A. Házirgi qaraqalpaq tili. Fonetika. N, 1999.

4.Pirniyazova A. Qaraqalpaq tiliniń ámeliyatı. N, 2000.

5.Pirniyazov Q., Pirniyazova A. Qaraqalpaq tiliniń leksikası. N, 2004.