5-tema

5-tema.Hújjet túrleri hám ózgeshelikleri

Jobası:

1.Hújjet túrleri hám ózgeshelikleri

2.Shólkemlestiriw hújjetleri

3. Shártnama hám onıǹ túrleri

1.Hújjet túrleri hám ózgeshelikleri

Hújjetler jámiyet turmısında úlken rol oynaydı. Olar faktlerdi, waqıyalardı hám qubılıslardı tastıyıqlaw ushın xızmet etedi. Hújjetler siyasiy, tariyxıy, yuridikalıq, ekonomikalıq áhmiyetke iye. Sonday-aq adamnıń pútkil ómiri de hújjetlerge baylanıslı boladı. Adamnıń tuwılıwı menenaq oǵan tuwılǵanlıǵı haqqında gúwalıq jazıp beriledi. Mektepke keliwinde onıń jasın, turatuǵın ornın, den-sawlıǵınıń awhalın tastıyıqlawshı hújjetler kerek boladı. Hár bir puqara 16 jasqa tolǵannan keyin, tuwılǵanlıǵı haqqındaǵı gúwalıq tiykarında pasport aladı. Mektepti tamamlaǵanın orta bilimi haqqındaǵı attestat tastıyıqlaydı. Miynet xızmetiniń baslanıwı miynet dáptershesinde jazılıp barıladı. Joqarı oqıw orınların tamamlaǵannan keyin, qánigelikti ózlestirgeni haqqındaǵı diplom beriledi.

Hár bir mákeme hám shólkemde qanday da bir máseleni ámeliy is júzinde júrgiziw ushın sáykes hújjetler talap etiledi. Bunday hújjetlerdiń túrleri de, maqset hám mazmunı da, kólemi de bir-birinen ózgeshe bolıp keledi. Sonıń menen birge bul hújjetlerdiń til ózgesheligi hám olardıń aldına qoyılatuǵın talaplarda basqasha. Demek, qanday da bir hújjet tayarlawda onıń belgileri menen ózgesheliklerin anıq belgilep alıw zárúr.

Is júrgiziwde hújjetler dúzilisine qaray ishki hám sırtqı hújjetler sıpatında parıqlanadı. Eger hújjet belgili bir mákemeniń ózinde paydalanılsa, ishki hújjet bolıp esaplanadı. Sol mákemege basqa shólkem yaki ayırım shaxslardan keletuǵın hújjetler sırtqı hújjetler bolıp esaplanadı.

Hújjetler óziniń mazmunı boyınsha eki túrli boladı: ápiwayı hújjetler bul bir ǵana máseleni óz ishine aladı. Quramalı hújjetler bul eki yamasa onnan da artıq máseleni óz ishine aladı.

Tiyisliligine qaray xızmet yaki rásmiy hújjetler hám jeke hújjetlerge ajıratıladı. Qanday da bir mákeme yaki lawazımlı shaxs tárepinen tayarlanatuǵın hújjetler xızmet hújjetleri (buyrıq, kórsetpe, protokol sıyaqlı) ne kiredi.

Jeke hújjetler ayırım shaxslar tárepinen jazılıp, olardıń xızmet iskerligi sırttaǵı yaki jámáát jumısların orınlaw menen baylanıslı máselelerge tiyisli boladı (jeke arza, imkaniyat, usınıs sıyaqlı).

Hújjetlerdiń mazmunınıń bayanlanıwı da hár qıylı boladı. Jeke túrdegi hújjetlerdiń teksti bir qálipte bolmaydı, onıń mazmunı basqa hújjetlerde tákirarlanbaydı. Sebebi jeke hújjetler hár túrli mazmunǵa qurıladı, onıń bayanlaw stili de erkin boladı. Úlgi tárizli jazılatuǵın hújjetler basqarıwdıń belgili bir jaǵdayları menen baylanıslı bolıp, olar bir-birine uqsas tákirarlanatuǵın máselelerdi óz ishine alǵan tekstlerden ibarat.

Belgili bir qáliptegi hújjetler bolsa, aldın ala tayarlanılǵan baspa is qaǵazlarına jazıladı. Bunday hújjetlerge is haqı, mákán jay tuwralı maǵlıwmatlar, xızmet saparları tuwralı málimlemeler hám basqada hújjetler kiredi.

Hújjetler tayarlawına qaray: shızbaylama, túp nusqa, nusqa, ekinshi nusqa (dublikat), kóshirme túrinde bolıp keledi. Hár qanday hújjet dáslep shızbaylama túrinde tayarlanıp, ol tayarlawshı tárepinen qoldan yaki kompyuterde jazıladı. Bul nusqa dúzetilip qayta kóshiriliwi de múmkin. Biraq bul hújjet huqıqıy kúshke iye emes. Túp nusqa hár qanday hújjettiń tiykarǵı

birinshi rásmiy nusqası bolıp esaplanadı. Túp nusqanıń qayta kóshirilgen túri nusqa dep ataladı hám onıń oń tárepiniń joqarǵı shetine “nusqa” degen belgi qoyıladı. Hujjetler tayarlawda anıq hám erkin nusqalar da boladı.

Hár qanday hújjet belgili xabardı anaw yáki mınaw tárizde ańlatıw ushın xızmet etedi, demek hár qanday hújjettegi birinshi hám tiykarǵı element bul til bolıp esaplanadı. Sonıń menen birge hújjetshilikte til xabardı tek bayan etiw wazıypasın atqarıp qoymastan basqarıw xızmetin izbe-iz tártipke salıwshı qural sıpatında da belgili boladı. Sonıń ushında dáslep ózlerimizdiń áyyemgi dástúrlerimizden kelip shıǵıp hám dúnya hújjetshiligindegi aldınǵı tájiriybelerden dóretiwshilik penen paydalanǵan halda, hújjetshiligimizdi jetilistiriw jolınan barıw kerek. Hújjetlerdiń sap qaraqalpaq tilindegi birden-bir úlgilerin jaratıw, bular menen baylanıslı atamalardıń birdeyligine erisiw boyınsha jumıs alıp barıw kerek. Tolıq hám aqılǵa muwapıq dúzilgen hújjetshilik hár qanday mákemedegi is júrgiziwdiń tiykarı bolıp esaplanadı. Sonıń ushında zamanagóy xızmetker zárúrli xabardı rásmiy is júrgiziw tiliniń tiyisli formalarında erkin ańlata alıwı, keńsede is júrgiziw mamanlıqların puxta iyelegen bolıwı zárúr.

Hújjet teksti anıqlıq, ıqshamlıq, ayqınlıq, mazmunı jaǵınan tolıqlıq sıyaqlı talaplarǵa juwap beriwi tiyis. Bul ózgeshilikler hújjetshilik tiliniń ózine tán stili, sózdi qollanıw jolları, morfologıyalıq hám sintaksislik belgileri arqalı támiyinlenedi. Xızmet xatlarında anıqlıq hám mazmunı tolıq pikirdi anıq dáliller menen tiykarlawǵa baylanıslı.

Hákimlik basqarıw islerine baylanıslı hújjetler shólkemlestiriw hújjetleri, biylik hújjetleri, maǵlıwmat xabar hújjetleri hám xızmet xatları dep júrgiziledi.

2.Shólkemlestiriw hújjetleri

Shólkemlestiriw hújjetleri mazmunı boyınsha mákemeler hám kárxanalardıń huqıqıy dárejesi, bóliniw tarmaqları, basqarıw jumıslarınıǹ barısında jámááttiń qatnasıwı, basqa shólkemler menen baylanıslardıń huqıqıy tárepleri sıyaqlı máselelerdi sáwlelendiredi. Bularǵa nızamlar, shártnamalar, jollamalar hám t.b hújjetler kiredi.

4.Lawazımı.

5.Gúwalıqtıǹ ámel etiw múddeti.

6.Mákeme baslıǵınıń qolı.

7.Shaxstıń qolı.

Xızmet saparı gúwalıǵı - bul hújjette sapar waqtında moynına júkletilgen xızmet wazıypasın orınlawǵa vakolat beriledi.

Onıǹ zárúrli bólimleri:

Onıǹ zárúrli bólimleri:

1.Tekst joqarısındaǵı tastıyıqlawshı ústxatı.

2.Hújjettiń teması, atı (jorıqnama).

_______________________________________

(mákemeniǹ atı)

N I Z A M I

I. ULÍWMA QAǴÍYDALAR

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_________________________________________

II. MAQSETI HÁM WAZIYPALARÍ

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_________________________________________

III. HUQÍQ HÁM MÁJBÚRIYATLARÍ

_____________________________________________________________________________

____________________________________________________

IV. MÚLKI HÁM QÁREJETLERI

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_________________________________________

V. BASQARÍW HÁM QADAǴALAW

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

__________________________________________________

VI. KÁRXANANÍ JABÍW HÁM QAYTA SHÓLKEMLESTIRIW

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_________________________________________

Májilis sánesi …

3.Shártnama hám onıǹ túrleri

Shártnama eki yaki onnan artıq shaxstıǹ puqaralıq huqıqları hám minnetlerin belgilew, ózgertiw yaki biykarlawǵa qaratılǵan óz ara kelisimi bolıp tabıladı.

Shártnama ataması úsh mánide: yuridikalıq fakt; qandayda bir yuridikalıq faktke tiykarlanǵan materiallıq mápler haqqındaǵı huqıqıy múnásibet; shaxslar (puqaralar hám yuridikalıq shaxslar) neler tuwralı óz ara kelisse, sonı sáwlelendiriwshi hújjet mánisinde isletiledi.

Ekiden artıq tárepler menen dúziletuǵın shártnamalarǵa da eger bunday shártnamalar shártnamalardıǹ kóp táreplemelik ózgesheligine qayshı kelmese, shártnama haqqındaǵı ulıwma qaǵıydalar qollanıladı.

Shártnama huqıqıy múnásibetlerdi júzege keltiriw, ózgertiw yaki biykarlaw ushın tiykar bolıp xızmet etedi. Lekin shártnamanıǹ háreketi bunıǹ menen sheklenbeydi.

Shártnama túsiniginde tiykarǵı belgi, tiykarǵı shárt – táreplerdiǹ belgili nátiyjege erisiwge qaratılǵan óz ara kelisimleri bolıp tabıladı. Táreplerdiǹ hár qaysısı tárepinen shártnama boyınsha alınatuǵın huqıq hám minnetler hár qıylı bolsa da, olar aqırında birden-bir huqıqıy nátiyje beredi, máselen, qandayda bir nársege qaraǵanda iyelik huqıqı ótkeriledi yaki qandayda bir nárseden paydalanıw huqıqı alınadı hám t.b.

Táreplerdiǹ kelisimleri nátiyjesinde erisiletuǵın tikkelley anıq nátiyjeni usı shártnamanı dúziwde táreplerdiǹ óz aldılarına qoyılǵan tiykarǵı maqsetten ajıratıw kerek. Máselen,

metallurgiya zavodı mashina islep shıǵarıw zavodı menen belgili muǵdardaǵı, shártlesken sortlı hám markalı polattı jetkerip beriw tuwralı shártnama dúzedi. Bul jerde táreplerdiǹ óz ara kelisimleriniǹ tikkelley nátiyjesi metallurgiya zavodı tárepinen mashina islep shıǵarıw zavodına shártnama menen belgilengen múddetlerde hám belgili shártlerge kóre belgili muǵdarda polat jetkerip beriw esaplanadı. Shártnamanıǹ maqseti bolsa hár eki tárep ushın ulıwmalıq bolıp, táreplerdiǹ hár qaysısı shártnamanıǹ barlıq kórsetkishlerin orınlawdan hám payda (dáramad) alıwdan ibarat boladı. Hár eki tárep te shártnamanı lazım dárejede orınlawdı ózleriniǹ minnetleri dep biledi.

Puqaralıq-huqıqıy shártnama, tiykarınan, múlklik múnásibetlerdi rásmiylestiriw ushın dúziledi.

Bazı halatlarda shártnama jeke múlklik emes huqıq hám májbúriyatlardı da rásmiylestiredi. Bul ádebiyat, ilim hám kórkem óner shıǵarmaların jaratıw tarawındaǵı dóretiwshilik iskerlik penen baylanıslı bolǵan shártnamalar, sonday-aq, baspaxana shártnaması, saxna shıǵarması, kinoscenariyalar hám basqa shártnamalar ushın xarakterli bolıp tabıladı.

Shártnama onda qatnasıp atırǵan tárepler ortasında huqıq hám májbúriyatlardıǹ óz ara bólistiriliwine qarap bir tárepleme, eki tárepleme hám kóp tárepleme shártnamalarǵa bólinedi.

Bir tárepleme shártnamada qatnasıp atırǵan táreplerdiǹ birewinde ǵana huqıq bolıp, hesh qanday májbúriyat bolmaydı, ekinshi tárepte bolsa tek májbúriyat boladı. Máselen, qarız shártnamasında qarız beriwshi qarızdar alǵan pul summasın óz waqtında talap etiw huqıqına iye.

Eki tárepleme shártnamada bolsa hár eki tárep te erkin huqıq hám májbúriyatqa iye boladı. Bunday shártnamaǵa aldı-sattı shártnamasın mısal etip keltiriw múmkin. Bul shártnama

boyınsha satıwshı satılǵan zattıǹ bahasın talap etiw huqıqına iye bolıp, satılǵan zattı alıwshıǵa tapsırıwǵa májbúr, alıwshı bolsa alıp atırǵan zattıǹ bahasın tólewi zárúr bolıp, satıp alınǵan zattı talap etip alıwǵa haqlı. Eki tárepleme shártnamaǵa ónim jetkerip beriw, múlk ijarası hám t.b. shártnamalar kiredi.

Kóp tárepleme shártnamalar da bolıp, onda tárepler úsh hám onnan artıq boladı. Olarda bir waqıttıǹ ózinde hár bir tárepte belgili huqıq hám májbúriyatlar bolıwı xarakterli bolıp tabıladı.

Shártnama dúziw qaǵıydaları

Shártnamanıǹ ulıwma tártipte dúziliwi eki dáwir menen belgilenedi. Birinshi dáwir - shártnama dúziwge usınıs etiw dáwiri bul oferta, al shártnama dúziwge usınıs etiwshi bolsa offerent dep ataladı.

Ekinshi dáwir - shártnama dúziw haqqındaǵı usınıstı qabıl etiw dáwiri bolıp, bul aktsept, usınıstı qabıl etiwshi aktseptant dep aytıladı.

Shártnama dúziliwi ushın táreplerdiǹ óz ara kelisiminiǹ ózi jeterli emes. Bul kelisim tiyisli formada rásmiylestirilgen bolıwı shárt. Shártnamalardıǹ forması Puqaralıq kodekstiǹ 366-statyasında belgilengen qaǵıydalarǵa muwapıq bolıwı shárt. Oǵan tiykarınan, eger nızamda belgili túrdegi shártnamalar ushın belgili bir forma belgilep qoyılmaǵan bolsa, shártnama pitimler dúziw ushın názerde tutılǵan hár qanday formada dúziliwi múmkin.

Notarial tastıyıqlanıwı yaki mámleketlik dizimnen ótkeriliwi shárt bolǵan shártnama notarial tastıyıqlanǵan yaki dizimnen ótkerilgen waqıttan baslap, notarial tastıyıqlanıwı hám dizimnen ótkeriliwi zárúr bolǵanda bolsa, shártnama dizimnen ótkerilgen waqıttan baslap shártnama dúzilgen esaplanadı.

Shártnamalardı ózgertiw hám biykarlaw

Ulıwma qaǵıyda boyınsha, shártnama táreplerdiǹ kelisimine muwapıq ózgertiriliwi hám biykar etiliwi múmkin.

Táreplerden biriniǹ talabı menen shártnama sud tárepinen tómendegi halatlarda ǵana ózgertiliwi yaki biykar etiliwi múmkin:

-ekinshi tárep shártnamanı qataǹ ráwishte buzsa;

-Puqaralıq kodeksi, basqa nızamlar hám shártnamada dúzilgen ózge halatlarda.

Táreplerden biriniǹ shártnama buzıwı ekinshi tárepke ol shártnama dúziwge úmit etiwge haqlı bolǵan nárseden kóp dárejede ayrılatuǵın etip zıyan jetkeriwi shártnamanı qataǹ buzıw esaplanadı.

Bir tárep shártnamanı orınlawda tolıq yaki málim dárejede bas tartıp, nızam yamasa táreplerdiǹ kelisiminde buǵan jol qoysa, shártnama tolıq biykar etilgen hám ózgertilgen esaplanadı.

Eger nızamda yaki táreplerdiǹ kelisiminde basqasha tártip belgilep qoyılmaǵan bolsa, tárepler shártnama ózgertilgenshe yaki biykarlanǵansha májbúriyat boyınsha ózleri orınlaǵan nárselerdi qaytarıp beriwdi talap etiwge haqlı emes.

Ijara shártnamasınıǹ úlgisi:

________ - SANLÍ IJARA SHÁRTNAMASÍ

____________________________________________________________

(keyingi orınlarda – "Ijaraǵa beriwshi") atınan ______________________________________

________________________________________________________

(keyingi orınlarda – "Ijaraǵa alıwshı") atınan _______________________________________

tiykarında jumıs alıp barıwshı __________________________________________________

basqa tárepten,

birgelikte “Tárepler”, óz aldına “Тárep” dep atalıwshılar usı shártnamanı tómendegiler tuwralı dúzdi:

I. SHÁRTNAMA PREDMETI

1.1. Ijaraǵa beriwshi

_____________________________________________________________

Mánzilinde jaylasqan, keyingi orınlarda “Bólme” dep júrgiziletuǵın jasaw ushın mólsherlenbegen jaydı

________________________________________________________ maqsetlerde paydalanıw ushın

Ijaraǵa alıwshıǵa ijaraǵa beredi.

Ijaraǵa berilip atırǵan bólmeniǹ ulıwma maydanı

______________________________________

………..

Soraw hám tapsırmalar:

1. Hújjetler jaratıwda mámleketlik tildiń nızamların biliw shártlime?

4.„Joqarı oqıw orınlarınıǹ ádep-ikramlılıq qaǵıydaları”n oqıp shıǵıǹ. Hújjettiǹ zárúrli bólimlerin este saqlaǹ.

5.Miynet shártnaması menen tanısıǹ, hújjettegi basshı hám xızmetkerdiǹ májbúriyatları nelerden ibarat ekenligin aytıp beriǹ.

6.Xızmet saparı gúwalıǵı úlgisine qarap hújjetti toltırıp úyreniǹ.