13- tema

13-tema: Ilimiy stil. Stiller hám vizual informaciyalar

Jobası:

1.Ilimiy stil hám onıǹ ózgeshelikleri

2.Vizual informaciyalar

3.Dáslepki ilimiy tekstti jaratıw (IKT tarawına tiyisli keminde 10 terminnen paydalanǵan halda kishi ilimiy tekst jaratıw hám terminlerden túsindirme sózlik dúziw) Terminler túsindirmesi boyınsha derekler kórsetiliwi shárt.

1.Ilimiy stil hám onıǹ ózgeshelikleri

Til birlikleri hám materialınan pikirdi ańlatıw maqsetinde paydalanıw procesi stil esaplanadi. Turmıstıń túrli tarawları, túrlishe sóylew jaǵdaylarında tildegi leksik, frazeologik, fonetikalıq hám grammatikalıq qurallardı tańlaw hám olardan paydalanıw stilları da hár túrlı boladı. Soǵan kóre, stildiń tómendegi túrleri óz ara parıq etedi: sóylesiw stili, rásmiy stil, ilimiy stil, publicistikalıq stil hám kórkem ádebiyat stili.

Ilim hám texnikalıq miynetlerdiń ádebiy til tiykarında jazılıw stili ilimiy stil dep ataladı. Ilimiy stil ádebiy tildegi kitabıy stillerdiń qatarına jatadı. Ondaǵı bayanlaw monolog túrinde, logikalıq jaqtan dálillengen, oylanıp dúzilgen gáplerden quralıp, bul stil ádebiy til ólshemlerıne sáykes bolǵan til qurallarınan paydalanadı. Ilimiy stil, álbette, ilimniń rawajlanıwı, onıń jańa tarawlarınıń payda bolıwı menen baylanıslı. Bul stildiń tiykarǵı maqseti - logikalıq informaciyanı xabarlaw, onıń haqıyqıy ekenligin dálillew bolıp esaplanadı. Sonlıqtan da onıń leksikasında hám grammatıkasında ózine tán bolǵan ózgeshelikleri boladı.

Ilimiy stil tábiyat jáne jámiyetlik turmıstaǵı barlıq zat hám de hádiyseler haqqında anıq, tiykarlanǵan, izbe-iz sıpatlama beriwde qollanıladı. Ol jaǵdayda zat

-hádiyse mánisin tariyplew, analiz etiw, sebebin anıqlap, dáliller menen tastıyıqlaw hám tıyanaqlı nátiyjelerdi bayanlaw zárúrli esaplanadı. Arnawlı atamalar bul stildiń leksikasın quraydı, ol jaǵdayda kórkem ádebiyatqa baylanıslı normaǵa qatań ámel etilgen halda belgisiz feyiller hám qospa gápler keń isletiledi.

Ilimiy stil bilimniń túrli tarawlarına qaray, sonday-aq, kimge baǵdarlanǵanlıǵına qarap óz ara parıq etedi. Mısalı, ilim tarawları arnawlı bir shártli belgiler, formulalar, bayanlaw materialı menen ajralıp turadı. Ilimiy stildeǵi kitaplar ilimge tiyisli maǵlıwmatlar beriw menen qánigelerge ǵana arnalǵan bolıwı yamasa bunday ilimiy maǵlıwmatlar keń jámiyetshilikke qaratılǵan bolıwı múmkin. Keń jámiyetshilikke túsinikli bolǵan, bayanlawda emocionallıq, obrazlılıq bolǵan stil ilimiypublicistikalıq stil esaplanadı. Kópshilikke arnalǵan lekciyalar, qollanba hám sabaqlıqlar sol stildiń kórinisleri bolıp tabıladı.

Ilimiypublicistikalıq stilde arnawlı atamalar kem isletiledi (isletilgen bolsa anıqlaması beriledi), pikirler anıq túsindiriledi, bayanlawda obrazlılıqtı támiyinleytuǵın kórkem súwretlew qurallarınan paydalanıladı.

2-shınıǵıw. Ilimniń hár túrli tarawlarınan alınǵan ilimiy stildiń úlgilerin oqıp shıǵıń hám ilimiy stilde jazılǵan miynetlerden mısallar jazıp túsindiriń.

Eger úshmúyeshlikte eki múyesh teń bolsa, ol teń qaptallı úshmúyeshlik boladı. (geometriya)

Turaqlı toktıń kúshi eki ótkizgishte de birdey boladı. (fizika)

Informaciya - maǵlıwmatlardı jıynaw, qayta islew hám jetkerip beriwden ibarat dep túsiniledi. (informatıka)

Til - adamlardıń eń áhmiyetli qarım-qatnas quralı. Sóz - tildiń bir pútin leksikalıq birligi. Ol óziniń mánisine, xızmetine qaray nominatıvlik qásiyetke iye boladı. (til bilimi)

Hawa, suw, jer, aspan deneleri, ósimlikler, haywanlar yaǵnıy bizdi qorshap turǵan nárselerdiń barlıǵı birlikte tábiyat dep ataladı. (tábiyattanıw)

2. Vizual informaciyalar

Vizual informaciyalar-kóriw arqalı qabıl etiletuǵın maǵlıwmatlar. Plakatlar - vizual informaciyanıń bir túri esaplanadı.

Jaqınlıq, uqsaslıq, aralıq, shegara. Biraq vizual informaciyanıń psixologiyalıq táreplerin túsiniw nátiyjeli vuzual obraz jaratıw ushın jeterli emes.

Informaciya dep insan seziw organları arqalı qabıl etetuǵın barlıq maǵlıwmatlarǵa aytıladı. Informaciya latınsha informatio sózinen alınǵan bolıp, túsindiriw, geypara zattı bayanlaw yamasa hádiyse haqqındaǵı maǵlıwmat mánisin ańlatadı. Informaciya degende átirap ortalıqtan, (tábiyattan yamasa jámiyetten) seziw orgonlarımız (kóz, qulaq, murın, awız) arqalı qabıl etip, ańlap alatuǵın hár qanday maǵlıwmattı túsinemiz. Mısalı, kóshede ketip baratırǵanımızda kózimiz arqalı informaciya jıynaymız. Kózdiń nerv kletkalarında jıynalǵan informaciya quramalı túrde almasadı hám bas miydiń kóriw bólimlerine uzatıladı. Bul jerde informaciyaǵa náwbettegi tapsırma beriledi hám tapsırma nátiyjesinen sol waqıtta paydalanıladı. Bulshıq etlerimizge signallar (informaciyalar ) jiberiledi. Bunıń nátiyjesinde biz svetafor shıraǵına qaray joldan ótiwimiz yamasa toqtap qalıwımız múmkin. Solay eken, insanda informaciyanı qabıllawı, jıynawı, qayta islewi, saqlawı hám uzatıwı múmkin eken. Informaciyanıń 90% den aslamının kóriw hám esitiw arqalı qabıl etemiz. Mısalı, biologiya sabaǵında ósimliklerdi úyrenemiz, yaǵnıy ósimliklerdiń turmısı haqqında informaciya alamız. Qandayda bir-bir ıssı predmetke qolımız tiyip ketse, tezlik penen qolımızdı tartıp alamız. Bul jaǵdayda bas miyimiz usı predmettiń joqarı temperaturaǵa iye ekenligi haqqında informaciya aladı.

Informaciya obyektler, hádiyseler, processler haqqındaǵı xabarlar kompleksi bolıp tabıladı. Informaciyalar hár qıylı kóriniste bolıp, olar: tekstli, grafikalıq, dawıslı, video kóriniste, belgi, kartinalı, cifrlı kórinislerde bolıwı múmkin. Insannıń seziw organları, hár qıylı texnikalıq ásbaplar járdeminde belgilenetuǵın sırtqı dúnya qubılısları maǵlıwmatlar dep ataladı. Maǵlıwmatlar anıq wazıypalardı sheshiwde zárúr hám paydalı dep tabılsa - informaciyaǵa aylanadı. Solay , maǵlıwmatlarǵa ol yamasa bul sebeplerge kóre paydalanılıp atırǵan yamasa texnikalıq qurallarda qayta islenip atırǵan, saqlanıp atırǵan, uzatılıp atırǵan belgiler yamasa jazılıp alınǵan gúzetiwler retinde qaraw múmkin.

Biz qanday kóremiz: vizual múnásibetler. Hár saparı biz maǵlıwmatlardı kóriw arqalı qabıl etkenimizde, ózimiz kórip atırǵan zatlardıń uqsas hám parıqlı táreplerin anıqlawǵa háreket etemiz. Bunıń járdeminde obyektlerdi obrazlar arqalı ajıratıw múmkin, bálki olardıń áhmiyetin de túsiniw múmkin. Mısalı, reńlerdegi parq aldımızda 2 túrli obyekt bar ekenin ańlatadı, masshtablardaǵı parq sonı ańlatadı, bir obyekt basqasına salıstırǵanda bizden uzaǵıraqta jaylasqan hám t.b. Obyektler ortasındaǵı múnásibetti biziń miyimiz analiz etkennen keyin, obrazdıń barlıq bólimlerin anıqlaymız hám de neni kórip atırǵanımızdı túsinemiz.

Bul process biziń obyektlerdi kóriw járdeminde taypalaw qábiletimizdi tezlestiredi. Biz ósimlik japıraǵın kórgende átiraptaǵı obyektlerdi, (tap sonday reń, forma, ólshem h.t.b) birgelikte toparlarǵa bólinedi. Qabıllawdıń bul principleri biz informaciyanı qanday taypalawdı túsiniwimiz ushın gilt wazıypasın óteydi. Mısalı, qasında jaylasqan obyektler retinde, biz olardı jaqınlıq belgisi járdeminde taypalaymız, tap sonday birdey obyektlerdi uqsaslıq belgileri menen taypalaymız.

Jaqınlıq, uqsawlıq, ortadaǵı aralıq. Biraq, vizual informaciyanıń psixologiyalıq táreplerin túsiniw nátiyjeli vizual obraz jaratıw ushın jetkilikli emes. Onıń ushın biz tómendegilerdi túsiniwimiz zárúr:

-Bul táreplerdi (aspektlerdi) biz óz jumısımızda qanday isletiwimiz múmkin?

-Qanday qurallar járdeminde obyektler hár túrlı boladı?

variantlar ko 'p bo lıwına qaramay, obyektlerge vizual kórinis beriwdiń 5 bas kategoriyası bar.

Bul kategoriyalardan biri boyınsha obyekttiń ózgeriwi vizual kontrast jaratadı.

Eki obyekt ortasındaǵı kontrast qanshelli kúshli bolsa, olardı 2 bólek óz ara baylanıslı bolmaǵan obyektler retinde qabıl etiledi.

Basqa elementler “iyerarxiyasi" pútkil kompozitsiya boylap kórip shıǵıladı, syujetke óz qosımshaların kiritedi. Hár bir elementtiń jaǵdayı kórip atırǵan shaxsqa pútin kartinada bul elementtiń kereklilik dárejesi haqqında informaciya beredi.

Sirktiń vizual tárepten dominant bolǵan reklama plakatındagi eń qıyın element

- bul artistler hám tiykarǵı bettı súwretlew bolıp tabıladı. Ol ulıwma kartina jaratadı, yaǵnıy - qalaǵa cirk keldi. Kemrek dárejede dominant bolǵan jańalaw elementleri - bilettiń bahası hám qatnasıwshılardıń dizimi. Eger iyerarxiya (bir pútin zat yamasa hádiyselerdiń ayırım bólimleri yamasa elementleriniń joqarıdan tómenge qaray bir tártipte jay alıwı ) basqashalaw bolsa, kópshilik qalaǵa cirk kelgenin túsinbegen bolar edi. Tártipke salınǵan iyerarxiya tek ǵana informaciyanı qabıllaw rejimin belgileydi, bálki bettiń tarqaq elementlerin birlestiriwge de járdem beredi. Solay etip, tártip hám balans birligi payda boladı. vizual iyerarxiyasiz bettiń hár bir elementi paydalanıwshınıń dıqqatın tartadı. Ol yamasa bul elementtiń iyerarxiyasındaǵı jaǵdayı siz neni aytıwdı qálep atırǵanıńızǵa baylanıslı boladı.

Mısalı, qızıl reńli bas bet, aq fon menen kóbirek kontrast payda etedi (ash kúlreńge salıstırǵanda ). Qızıl bas bet kóbirek salmaqlıqqa iye, sebebi ol birinshi bolıp kórip atırǵan shaxstıń dıqqatın tartadı. Biraq ol chapdagi súwretten ko 'ra ko 'proq dıqqattı ustap tura almaydı.

Sayttıń bas beti - navigatsiya (basqarıwdıń teoriyalıq tiykarları hám ámeliy stillerin islep shıǵıw menen shuǵıllanatuǵın pán) beti mısal bolıwı múmkin. Onıń iyerarxiyasi bul bettiń mazmunına, onıń auditoriyası hám maqsetlerine baylanıslı. vizual iyerarxiya járdeminde bettiń hár bir elementi wazıypasın túsindiriw múmkin.

3. Dáslepki ilimiy tekstti jaratıw usnın úlgi:

“Arifmetika“ dóretpesi

Civilizaciya rawajlanıwında sanlar hám arifmetikalıq ámeller qanday orın tutıwı ayqın, bularsız jámiyet rawajlanıwın kóz aldımızǵa keltirip te bolmaydı. Búgin pútkil dunyalıq mádeniyattıǹ eń ápiwayı elementine aylanıp ketken sanlardı onlıq sanaq sistemasında jazıw hám olar ústinde arifmetikalıq ámellerdi orınlaw qaǵıydaları Xorezmiydiǹ „Arifmetika“ dóretpesi sebepli bolǵan. Hind ilimpazları tárepinen jańalıq sıpatında ashılǵan sanlardı onlıq san járdeminde jazıw stilı

Xorezmiyge shekem de Jaqın Shıǵıs ilimpazlarına belgili edi. Xorezmiydiǹ ullı xızmeti sonda, ol onlıq sanaq sistemasınıń áhmiyetin birinshi bolıp aǹlap, ápiwayı hám qısqasha stilda bayanlap bergen. Sol sebepli Xorezmiydiǹ kitabı da, onlıq sanaq sisteması da tez arada Arqa Turkistannan Ispaniyaǵa shekem bolǵan aymaqtaǵı musulman dúnyasına, XII ásirden baslap Evropaǵa tarqalǵan.

Orta ásirlerde matematika, astronomıya hám basqa pánler tarawında jazılǵan júzlegen ilimpazlardıń kitapları arasında Xorezmiy dóretpeleri Shıǵısta da, Batısta da eń kóp tarqalǵanı hám ulıwma insanıyattıǹ rawajlanıwǵa eń kóp úles qosqanı menen ajıralıp turadı. Buǵan Xorezmiy keń qollaǵan original bayan stilı sebep bolǵan. Bul stil negizinde algoritm ideyası turadı. Xarezmiydiǹ bul ideyası zamanlar ótiwi menen kóbirek áhmiyetke iye bolmaqta hám búgingi kúnde jámiyet rawajlanıwınıń eń zárúrli faktorlarınan birine aylandı, cifrlı informaciyanı qayta islew soǵan tiykarlanadı. Algoritm úlgileri (mısalı Evklid algoritmı) grek matematikasında ushıraydı. Xorezmiy algoritmlik baqlawdıń qıyın hám quramalı temalardı bayanlawdaǵı áhmiyetin durıs bahalap, onı óz dóretpelerinde úzliksiz túrde qollanǵan, baqlaw hám bayan stilına aylandırǵan. Orta ásirlerge kelip Evropada aldın tórt ámeldi orınlaw qaǵıydaları, keyin uluwma arifmetika, XVIII ásirde hár qanday qatań tártiptegi matematikalıq qaǵıydalar, XIX ásirde esaplaw mashinaları ushın dástúrler „algoritm“ dep atala baslaǵan. XX ásir ortalarında algoritm túsinigi informatika pániniń ózek koncepciyasına aylanǵan bolsa, ásir aqırında ol matematika hám informatika sheńberinen shıǵıp, barlıq tábiyǵıy pánler hám texnikada oylawdıń zárúriy elementi - algoritmlik baqlaw qábileti dárejesine jetti. Xorezmiydiǹ „Arifmetika“sı sanlar tábiyatı haqqındaǵı ulıwma baqlawlardan baslanadı. Keyin bul sanaq sistemasında jazılǵan sanlardı qosıw, ayırıw, kóbeytiw hám bóliw qaǵıydaları bayanlanıp, mısallar menen túsindiriledi. Sonnan keyin alım bólshek sanlar haqqında túsinik beredi hám olar ústinde arifmetikalıq ámellerdi alpıslıq sanaq sistemasına tıykarlanıp orınlaw qaǵıydaların aytadı. Kitaptıǹ bas bóleginiń latınsha awdarması saqlanǵan.

Soraw hám tapsırmalar:

. Ilimiy stil hám onıǹ ózgeshelikleri tuwralı maǵlıwmat toplaǹ.

. Ilimiy jurnallardaǵı maqalalardan tańlap alıp, pikir jazıp úyreniń.

3. Ilim, bilimge baylanıslı hikmetli sózler hám naqıl-maqallarǵa túsindirme beriń.

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1.Axmetov S., Esenov J., Járimbetov Q. Ádebiyattanıw atamalarınıń orısshaqaraqalpaqsha túsindirme sózligi, Nókis, “Bilim”, 1994.

2.Berdimuratov E. Qaraqalpaq terminologiyası, Nókis, “Qaraqalpaqstan”,

1989.

3.Berdimuratov E. Qaraqalpaq tili terminleri, “Bilim”, 1989.

4.Internet materialları.

1.«Aqılıy hújim» metodı sorawları

1.Stil degenimiz ne?

2.Til stillerin atap ótiǹ?

3.Ilimiy stildiǹ basqa stillerden ózgesheliklerin aytıǹ?

4.Ilimiy stil tiykarınan qaysı tarawlarda qollanıladı?

2.«Klaster» metodı

«Klaster» metodı - berilgen tema boyınsha studentlerge erkin hám ashıq túrde pikirlewge járdem beriwshi pedagogikalıq strategiya. Ol oylaw iskerligin stimullastırıw ushın qollanıladı. Belgili tema boyınsha túsinikke iye bolıw ushın, studentlerdiń ózleriniń jeke bilimlerine qatnasın kórsetiwshi strategiya.

3.Sinkveyn metodı

Sinkveyn sózi francuzsha «sink» sózinen alınǵan bolıp, «bes» degen mánini yamasa «bes qatarlı qosıq» degen mánilerdi bildiredi. Sinkveyndi jazıp shıǵıw qaǵıydası tómendegishe:

1.Birinshi qatarda bir sóz benen tema jazıladı.

2.Ekinshi qatarǵa temaǵa baylanıslı eki kelbektlik sóz jazıladı.

3.Úshinshi qatarǵa is-háreketti bildiretuǵın úsh sóz jazıladı.

4.Tórtinshi qatarǵa temaǵa baylanıslı gáp jazıladı.

5.Besinshi qatarǵa temaǵa mániles bir sózden ibarat sinonim jazıladı. Mısalı: 1. Termin

2.ilimiy, konkret

3.Qàliplesedi, dálilleydi, rawajlanadı.

4.Ilim-texnika tarawında qollanıladı.

5.atama

4.Venn diagramması metodı

Venn diagramması metodı – studentlerdıń úyrenilip atırǵan temalardıń ózine tán ayırmashılıq hám uqsaslıq táreplerin talqılaw kónlikpelerin qáliplestiriwge qaratılǵan metod. Bunda studentler úyrenilip atırǵan temanıń bólimleriniń bir-birinen parqın hám qay jerde qanday uqsaslıq bar ekenligin bilip aladı.Bul metodtı qaraqalpaq tili sabaqlarında keń padalansaq boladı. Temanıń ózgesheligine baylanıslı sheńberler úsh, tórt, besew bolıp keliwi múmkin.

Ilimiy stil

1.Kitabıy stil

2.Jazba

3.ilimiy miynetlerde qollanıladı.

4.Ózgermeytuǵın sóz hám toplamlar qollanıladı

5.Qospa gàpler

5.“Túsiniklerdi tаlqılaw” metodi