14- tema

14-tema: Arnawlı atamalar. Ilimiy informaciya

Jobası:

1. Arnawlı atamalar hám ilimiy informaciya alıwdı úyreniw

2.Taraw sózlikleri menen islesiw

3. Arnawlı atamalardı jaǹa pedagogikalıq texnologiyalarda úyreniw

1. Arnawlı atamalar hám ilimiy informaciya alıwdı úyreniw

Informaciya birinshi náwbette, analiz etiw, jıynaw, menen baylanıslı bolǵan ilimiy jumıs esaplanadı. Tariyxta informaciya ilim menen baylanıslı kompyuter ilimi, psixologiya, texnologiya hám razvedka agentlikleri, sonıń menen birge arxivlestiriw, sawda, huqıqtanıw, til bilimi, muzeytanıw, menejment, matematika, filosofiya, mámleketlik siyasat jáne social pánler sıyaqlı hár qıylı tarawlardı óz ishine aladı. “Ilimiy informaciya” túsinigi birinshi isletiliwi 1955-jılda bolǵan. Informaciya iliminiń dáslepki táriypi (1968-jılda, Amerikalıq Hújjetler Institutı ózin Amerikalıq Informaciya Pánleri hám Texnologiyaları Jámiyeti dep ataǵan jıl): operatciyalardı izertlew, grafika, baylanıs, menejment hám soǵan uqsas basqa tarawlar.

Ilimiy informaciya isletiliwine qaramastan úyrenetuǵın sap ilimiy strukturalıq bólekke, xızmetler hám ónimlerdi islep shıǵaratuǵın ámeliy pán quramına iye. Bir qansha avtorlar óz shıǵarmalarında ilimiy informaciya atamasın keń qollanıla basladı. Bul ásirese, 1960-jıllardıń ortalarında A.I. Mixaylov hám basqa sovet avtorları tárepinen islep shıǵılǵan koncepciya menen baylanıslı. Mixaylov mektebi informatikanı ilimiy maǵlıwmatlardı úyreniwge tiyisli pán retinde kórdi. Tarawdıń tez rawajlanıp atırǵan hám pánler arasındaǵı tábiyatı sebepli informatikanı anıq anıqlaw qıyın.

Ilimiy informaciya jıynaw, úyreniw klassifikaciyası, manipulyaciyası (ruwxıy, psixologik tásirdiń bir túri), saqlaw, júklew hám tarqatıw, informaciya insan bilimin ulıwma jetkizip beriwden kelip shıqtı. Maǵlıwmatlar analizi ilimpazlar tárepinen hesh bolmaǵanda, Efiopiya imperiyasi dáwirinen baslap, búgingi kúnde kitapxanalar hám arxivler dep atalıwshı materiallıq saqlaw orınları payda bolıwı menen qáliplesti. Informaciya XIX ásirde kóplegen basqa sociallıq pánler qatarında payda bolǵan. Pán retinde, sonday-aq, onıń negizgi túbirlerin úyrenedi, Ilim izertlew tariyxında birinshi máselelerdi járiyalaw menen baslanadı. Birinshi ilimiy jurnal 1665-jılda Patshalıq Jámiyeti (London) tárepinen basıp shıǵarılǵan. Ilimniń qáliplesiwi XVIII ásirde júz bergen. 1731-jılda Benjamin Franklin shólkemlestirgen Filadelfiya kitapxanası kompaniyası tez arada kitaplar áleminde keńeytirilgen ilimiy eksperiment orayına aylandı, mámleket puqaraları tárepinen birinshi kitapxana hám ilimiy tájiriybeler jámiyetlik kórgizbeler bolıp ótti. Benjamin Franklin Massachusets shtatındaǵı qalashaǵa qarjı kirgizip, kitaplar kompleksi menen birinshi jámiyetlik kitapxanasın qurdı.

1950-jıllarǵa kelip ádebiyatlardı izlew, saqlaw hám alıw ushın avtomatik apparatlardıń

múmkinshilikleri tuwralı maǵlıwmatlar kóbeydi. Usı túsinikler dárejesi hám potencialı asıp

barıwı menen hár qıylı informatikaǵa qızıǵıwshılıq ósti. 1960 hám 70-jıllarda partiyalardı qayta

islewden onlayn rejimlerge, tiykarǵı kadrlardan mini hám mikrokompyuterlerga ótiw baslandı.

Bunnan tısqarı pánler ortasındaǵı dástúriy shegaralar joǵaldı hám kóplegen informatika

ilimpazları basqa programmalarǵa qosıldı. 1980-jıllarǵa kelip, “Grate Med” de úlken

maǵlıwmatlar bazaları payda boldı. Medicina milliy kitapxanası hám Dialog hám Compuserve

sıyaqlı paydalanıwshılarǵa mólsherlengen xızmetler birinshi ret adamlar tárepinen jeke

kompyuterlerinen paydalanıw múmkinshiligine iye boldı. On jıllıqtıń aqırına kelip, baspa ǵalaba

xabar quralları, sociallıq pánler, energiya hám qorshaǵan ortalıq hám jámiyetshilliktiń

informaciya sistemaları qatnasıwında arnawlı qızıǵıwshılıq toparları payda boldı. Búgingi kúnde

informatika tiykarınan texnikalıq bazalardı, sociallıq salalardı hám onlayn maǵlıwmatlar

bazaların teoriyalıq túsiniwdi, húkimet, óndiris hám tálimde, internet tarmaǵın rawajlandırıwdı

hám keń paydalanıwdı úyrenip atır.

Muhammed Ibn Musa al-Xorezmiy

Xorezmiy, Abu Jafar (Abu Abdulloh) Muhammed ibn Musa al-Xorezmiy (783, Xiva -

850, Baǵdad) - matematik, astronom, geograf, ilim tariyxındaǵı dáslepki enciklopedist ilimpazlardan biri. Dáslepki bilimdi Xiywa qalasında alǵan hám jetik alım bolıp qáliplesken.

Amerikalı tariyxshı George Sarton Xorezmiydi „Óz dáwiriniń eń ullı matematigi, eger barlıq jaǵdaylar itibarǵa alınsa, barlıq zamanlardıń eń ullı matematiklerinen biri“, dep bahalaǵan. Bunday bahalaw Xorezmiydiǹ matematika tariyxında tutqan ornınıǹ kútá úlken ekenligin kórsetedi. Biziǹ eramızǵa shekemgi VI ásirden eramızdıǹ V ásirine shekem gúllengen grek mádeniyatı IV ásirge kelip kriziske ushıradı. 415-jılda grek iliminiǹ ǵáziynesi bolǵan Iskandariya kitapxanası wayran etilip, mıńlaǵan kitaplar jaǵıp jiberildi. Nátiyjede ilim rawajlanıwdan toqtap, hátteki qolǵa kirgizilgen tabıslar da umıtıla basladı. IV-VIII ásirlerde Qıtay hám Hindstandaǵı ayırım ilimpazlar iskerligin esapqa almaǵanda, Konstantinopol (Vizantiya) hám Gandishapurda (Irannıń házirgi Huziston wálayatında) jan saqlaǵan grek ilimpazları grekshe kitaplardı saqlaw, awdarmalaw, sholıw islew menen de shuǵıllanǵan, diniy mútajlikler sebepli ayırım astronomıyalıq baqlawlar alıp barılǵan. IX ásirde Arab xalifalıǵı kúsheyip, onıń paytaxtı Baǵdad úlken ekonomikalıq-sociallıq orayǵa aylandı hám bul jerge alımlar kele basladı. Ilimpazlar hind tilindegi kitaplardı arab tiline awdarma isledi, arab tilinde dáslepki túsindirmeler jazıldı. Lekin ilim-pán jańa shoqqılardı iyelewi ushın onı jańa rawajlanıw basqıshına kóteriw kerek edi. Tariyxshı ilimpaz Joqlıq Mets sózi menen „Musulman renessansı“ dep atalǵan ilim tariyxındaǵı bul hádiyse birinshi náwbette Xorezmiy atı hám ilimiy jetiskenlikleri menen baylanıslı. Xorezmiy Baǵdad qalasında grek iliminiǹ jetiskenliklerin úyrenedi, hind hám Iran dárekleri, hátte tikkeley Bobildan kelgen ayırım faktler hámde Qıtay dárekleri menen de tanısadı, olardı óziniń zárúr jańa ashılıwları menen bayıtadı hám ilim tariyxında máńgi ız qaldırǵan fundamental dóretpeler jaratadı. Sol sebepli Xorezmiy ózinshe ámeldegi bolǵan civilizaciya miyrasların sintez etip, bayıtıp jáhánge jayǵan ilimpaz esaplanadı.

Xorezmiy algebra pánine tiykar salǵanı, bul pán termini onıń „Kitap qısqa min esap aljabr valmuqobala“ („Aljabr valmuqobala esabı haqqında qısqasha kitap“) dóretpesi atınan kelip shıqqanı bárshemizge málim. Lekin geyde Xorezmiy tek ózinen aldın belgili bolǵan sızıqlı hám

kvadrat teńlemeler sheshiw usılın sistemaǵa salǵan, degen kóz qaras ushıraydı. Bul pikir Xorezmiy dóretpesi sol temadan baslanǵanlıǵı sebepli payda bolǵan. Xorezmiydiǹ kitabı, birinshi náwbette, algebralıq esapqa arnalǵan. Kitap atı eki zárúrli algebralıq ámel - aljabr hám almuqobala menen atalǵan. Xorezmiy dóretpesi XII ásirdiń baslarında kremonalı Gerardo, chesterli Robert tárepinen latınshaǵa awdarma etilgen, atı qısqarib „aljebra“ (fransuz, ingliz tillerinde), „algebra“ (nemis, orıs tillerinde) dep atala baslaǵan hám pán atamasına aylanıp ketken.

2.Taraw sózlikleri menen islesiw

Terminler sózlik quramdaǵı arnawlı túrde arnawlı uǵımlardı definitivlik anıqlawshı leksikalıq birlikler qatlamınan ibarat. Termin - ózgeshe leksikalıq birlik, ol sózlik quramnıń basqa birliklerinen ayrıqsha belgileri arqalı ayırılıp turadı. Usıǵan sáykes til iliminde termindi anıqlawdıń norması júzege keldi. Bul belgiler belgili bir nızamlılıq tiykarında terminge baha beriw ulıwma terminologiyalıq qatlamnıń mazmunın hám xızmetin túsiniwde, onı durıs paydalanıwda teoriyalıq jaqtan da, ámeliy jaqtan da úlken áhmiyetke iye. Terminlerdiń payda bolıwı hám jasalıwı ulıwma sózlik quramǵa tán rawajlanıw nızamlılıqlarına qáliplesken usıllarǵa hám ulıwma xalıqlıq úlgilerge tiykarlanadı. Olardıń payda bolıwı da, jasalıwı da obyektiv xarakterde boladı. Degen menen terminlik qatlam sózlik sostavtıń eń háreketsheń hám úzliksiz ózgerisler enip otıratuǵın ajıralmas bólegi. Sonlıqtan termilerdi qabıl etiw hám paydalanıw barlıq waqıtta ulıwma xalıqlıq baqlawdı, tártiplestirip otırıwdı talap etedi. Bul jaǵday olardıń unifikaciyalıq sistemalılıǵın támiyinlewge járdem etedi. Jeke tillerdiń terminologiyasın baqlap, konkret ilajlar qollanıp barıwǵa qaratılǵan rásmiy terminologiyalıq komitetke usınday wazıypa júklenedi. Terminlerdi qabıl etiwde sóylew mádeniyatınıń barlıq tárepleri tolıq esapqa alınıwı shárt. Terminlerdiń tilde qollanılıwında kórkem ádebiyattıń da ornı ayrıqsha. Joqarıda keltirilgen mısallarǵa tiykarlanıp sonı aytıw múmkin, terminlerdiń jazıwshı-shayırlardıń dóretpelerinde keń qollanılıwı olardıń xalıq arasında da keń túrde óris alıwına, en jayıwına sebepshi boladı eken. Álbette, dóretiwshi adamlar, kóbinese, terminlerdi stillik maqsette, kórkem obraz boyawları menen beredi. Bul orında termin sózlerdiń dál terminlik mánisinen kórkemlik mazmunı basımıraq bolıp keliwi de múmkin. Degen menen shayır sol termindi keltirgende onıń negizgi mánisine de júzlenedi hám sonıń tiykarında termindi qollanıladı. Bunnan kórkem shıǵarmalarda qollanılıp atırǵan terminler az da bolsa óziniń terminlik mánis-mazmunın alıp júrgenligin kóremiz.

Qaraqalpaq tiliniń szólik quramındaǵı terminler tematikalıq jaqtan turmıstıń arnawlı tarawların óz ishine alatuǵın bir neshe toparlardan turadı. Bul toparlar sol turmıs tarawları boyınsha dóregen arnawlı uǵımlardı, soǵan sáykes atamalardı qamtıydı. Máselen, lingvistikalıq, ximiyalıq, matematikalıq, jámiyetlik-siyasıy t.b. Olardıń hárbiri ulıwma terminler sistemasında terminologiyalıq shaqapshalar túrinde qáliplesken. Sol sıyaqlı sawda-satıqtıń, texnikanıń rawajlanıwı menen tilimizge kóp ǵana jańa termin sózler kirip kele basladı. Bulardı biz shayır Ibrayım Yusupovtıń qosıqlarında da kóriwimizge boladı. I.Yusupovtıń dóretpelerinde de hár qıylı tarawlarǵa baylanıslı terminlerdi ushıratıw múmkin. Bunnan shayırdıń ilim-pánniń kóp ǵana tarawlarınan xabardar ekenligi sáwlelenip turadı.

Til – óziniń mánisi, xızmeti hám qurılısı boyınsha ashıq, sheksiz hám dinamikalıq sistema. Bul ayrıqshalıq eń birinshi gezekte sózlik sostavta kórinedi. Sózlik sostav qollanılıw shegarası kózqarasınan túrli xarakterde: bir toparı sóylewde heshqanday shekleniwshilikti bilmeydi, sol tilde sóylewshi hárbir kollektiv aǵzasınıń sózligi ushın aktiv. Sózlerdiń bul toparı sózlik sostavtıń tiykarǵı qatlamın quraydı. Al, ekinshi toparı qollanılıw órisi boyınsha sheklengen xarakterge iye. Til iliminde usı kózqarastan sózlik sostavtı eki toparǵa bólip qaraydı: ulıwma qollanılıwshı sózler hám qollanılıw órisi sheklengen sózler. Keyingi toparı dialektizmlerdi, argotizmlerdi, tar kólemli professionalizmlerdi, sonday-aq tilde kólemli jaǵınan keń qatlamdı quraytuǵın arnawlı

professionallıq-terminlik leksikanı óz ishine aladı. Professionallıq-terminlik leksikanı arnawlı leksika dep ataydı. Onda terminler ayrıqsha orındı iyeleydi.

Terminler arnawlı uǵımlardı logikalıq jaqtan dál anıqlaw maqsetinde qollanılatuǵın nominaciyalıq atamalardan ibarat. Olar ádettegi leksikalıq birliklerden arnawlı definitivlik xızmeti arqalı ayırılıp turadı. Terminler ilim menen texnikanıń, sanaat penen awıl xojalıǵınıń, siyasıy hám mádeniy turmıstıń rawajlanıwı nátiyjesinde payda boladı, qáliplesedi hám paydalanıladı. Qaysı tildi alıp qarasań da, onıń sózlik sostavınıń ádewir bólegin terminler quraydı. Aytayıq qaraqalpaq tiliniń sózlik sostavı sońǵı jıllar ishinde socialistlik turmıstıń xáwij alıwı, qaraqalpaq tiliniń jámiyetlik xızmetiniń keńeyiwi, ilim hám texnikanıń, óndiristiń, jámiyetlik-siyasıy hám xalıq mádeniyatınıń órkenleniwi menen tolıp atırǵan terminler menen bayıdı. Nátiyjede sózlik sostavta basqa sózlik qatlamlardan ayrıqsha belgileri arqalı parıq qılatuǵın terminler sisteması payda boldı. Qaraqalpaq til biliminde leksikologiyanıń ajıralmas bir tarawı bolǵan terminologiya júzege keldi. Terminologiyalıq leksika xarakteri, mánisi hám arnawlı xızmetine baylanıslı qospalı xarakterge iye. Ásirese, onıń qospalılıǵı ayrıqsha sociallıq belgililiginde kórinedi, sonlıqtan da terminologiya ulıwma xalıqlıq baqlawda boladı. Usı tarawdaǵı barlıq ózgerisler rásmiy esapqa alıp barıladı, ádebiy tildiń normalarınıń obyektiv talaplarına sáykes ilajlar kóriledi. Terminlerdiń qollanılıw órisi jazıwshı-shayırlardıń shıǵarmalarında da óz kórinisin tawıp otıradı. Máselen, I.Yusupovtıń qosıqlarında ushırasatuǵın terminlerdi anıqlaw, olardı analizlew arqalı shayır jasap ótken dáwirdiń ruwxı, sol zamannıń turmıs dárejesin anıqlaymız. Qanday terminler qollanılǵanına qaray ilim hám texnikanıń rawajlanıwı, xalıq arasında keń óris alıw jaǵdayların da baqlap otıramız. Shayır dóretpelerinde ilim-pánniń kópshilik tarawlarıan baylanıslı terminelr jiyi qollanılǵan. Ásirese onıń 2004-jılı shıǵarılǵan toplamında jańa turmıs, jańa zaman kelbetin sáwlelendiriwshi ekonomikaǵa baylanıslı birqatar terminlerdi ushıratıw múmkin.

Ekonomika tarawına baylanıslı terminler

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında qaraqalpaq xalqınıń pútkil tariyxıy ómiri, kún kórisi, aqıl-oyı, psixologiyası, ruwxıy dúnyası, intellektuallıq rawajlanıw jaǵdayları, pútkil turmısı – barlıǵı óz sáwlesin tapqan. Terminler ilim menen texnikanıń, sanaat penen awıl xojalıǵınıń, siyasıy hám mádeniy turmıstıń rawajlanıwı nátiyjesinde payda boladı, qáliplesedi hám paydalanıladı. Sol sıyaqlı sawda-satıqtıń, texnikanıń rawajlanıwı menen tilimizge kóp ǵana jańa termin sózler kirip kele basladı. Bulardı biz shayır Ibrayım Yusupovtıń qosıqlarında da kóriwimizge boladı. Ásirese onıń qosıqlarında ekonomikaǵa baylanıslı birqatar terminlerdi ushıratamız. Shayır dóretpelerinde ushıraytuǵın ekonomikalıq terminlerdiń birazlarına toqtap ótsek:

Bank – latın tilinen alınǵan bolıp “taxta, orınlıq” degen maǵananı bildiredi. Bank – bul kredit-finans mákemesi; tiykarınan waqıtsha bos pul qarjıların toplaw, kárxanalarǵa hám ulıwma pulǵa mútájlarǵa kredit, naq pulsız esap-kitaptı ámelge asırıw, pul hám túrli qımbat bahalı qaǵazlar shıǵarıw, altın hám shet el valyutaları menen baylanıslı operaciyalardı orınlaw hám basqa da isler menen shuǵıllanadı. Bank isiniń tiykarǵı baǵdarları depozit (amanat) qabıl qılıw, kreditler beriw hám qarıydarlarǵa kredit-esap xızmet kórsetiwdi ámelge asırıw esaplanadı.

Ómir aldanbaydı adamnan biraq,

Bankler de payızsız kredit bermes,

Tólew múddetine deyin azıraq,

Burqıp jasaw múmkin, ol da úndemes.

(“Hárkimniń óz zamanı bar” 2004-jıl, 49-bet. “Ómir aldanbaydı adamnan biraq...”

qosıǵı).

Bankrot – italyan tilinen alınǵan bolıp “sınǵan kúrsi” degendi bildiredi. Bankrotlıq (sınıw) – puqara, kárxana, firma yamasa banktiń qarjısı jetispewshiliginen óz májbúriyatları boyınsha qarızların tólewge imkanı kelmewi; qarızdardıń májbúriyatları mal-múlkinen artıp ketkenligi sebepli tovar (isler, xızmetler)ǵa haqı tólew júzesinen kreditorlardıń talapların qandırıw qolınan kelmewi, sonday-aq byudjetke hám basqa fondlarǵa májbúriy tólemlerdi támiyinlewge qurbı jetpewi túsiniledi.

Kimler bayıp, kimler bankrot bolıp,

Dúnya házir biznes ıshqında jasar.

( “Hárkimniń óz zamanı bar” 2004-jıl, 6-bet. “Dollar” qosıǵı).

Barter – inglis tilinen alınǵan bolıp “tovar almaslaw” degendi bildiredi. Barter – valyutasız (pul zatları qatnasısız) tuwrıdan-tuwrı tovar almasıw; belgili bir tovar (tovarlar) muǵdarınıń qunı boyınshabasqa tovar muǵdarına almaslaw shártnaması. Kóbirek rawajlanbaǵan tovar qatnasıqları, ótiw dáwiri ushın tán bolǵan kelisim. Barterdiń tuwrıdan-tuwrı almaslaw, kompensaciyalı kelisimler hám kliring sıyaqlı túrleri bar.

Dástúrdiń “qalıń mal” degen shıǵının,

Aytıssaq, zamanǵa bolmas ılayıq,

Eń abzalı, bazar qatnasıǵınıń

Dástúri boyınsha barter qılayıq. ( “Hárkimniń óz zamanı bar” 2004-jıl, 55-bet. “Barter” qosıǵı).

Bazar – satıwshılar menen qarıydarlar ortasındaǵı tovar almasıw qatnasıqları. Islep shıǵarıw menen paydalanıwdı óz ara baylanıstırıwshı mexanizm. Bazar obyekti satılatuǵın tovar hám xızmetler, subyekti bolsa bazar qatnasıwshıları (satıwshı hám qarıydarlar) bolıp, olar firmalar, úy xojalıqları, mámlekettiń shólkem, mekemeleri hám basqalardan ibarat.

Tússeńdaǵı házir qaysı gúzarǵa,

Barlıq jollar aparadı bazarǵa,

Sóziń qarıydarsız qalmasın shayır,

Bul jaǵın da esińde tut jazarda.

( “Hárkimniń óz zamanı bar” 2004-jıl, 4-bet. “Tórtlikler”).

Biznes – inglis tilinen alınǵan bolıp “business – is, iskerlik” degen maǵananı bildiredi. Biznes – baylıq, payda arttırıwǵa baǵdarlanǵan is, iskerlik. Biznes xojalıq júrgiziw kólemine qarap iri, orta hám mayda túrlerge bólinedi. Jumısshılardıń ortasha sanı hám ónim kólemine qarap ajıratıladı.

Hárre jıyǵan palǵa shıbınlar qonıp,

Áwmeti júrgenniń dáwleti tasar.

Kimler bayıp, kimler bankrot bolıp,

Dúnya házir biznes ıshqında jasar.

( “Hárkimniń óz zamanı bar” 2004-jıl, 6-bet. “Dollar” qosıǵı).

Investiciya – nemis tilinen alınǵan bolıp, “investition, latınsha investre – kiyindiriw” degendi bildiredi. Investor tárepinen qanday da bir isti ámelge asırıw ushın kapital qarjılardı járiya qılıw, payda alıw maqsetinde sarıplaw. Investiciya mámleket ishinde (ishki investiciya) hám shet mámleketlerde (sırtqı investiciya) ámelge asırılıwı múmkin.

Sheshiń iynińizden uzın shapandı,

Qoyıń til qıshıtqısh “danalıqlardı”,

Shaqır Investiciya degen apańdı,

Engiz óndiriske jańalıqlardı.

(“Hárkimniń óz zamanı bar” 2004-jıl, 18-bet. “Isbilermenlerge” qosıǵı).

Import – latınsha “importo – kiritemen” degendi bildiredi.

1)mámleket ishine paydalanıw yamasa satıw ushın shetten alıp kelingen shet eldiń ónimleri;

2)kapital import – shet elden mámleketke kelip atırǵan kapital (kredit, zayom t.b.)

3)shetten alıp kelingen ónimlerdiń ulıwma sanı.

Import etiketi kerek,

Kimge qustıń súti kerek,

Kenguridiń eti kerek,

Háwes etseń mazalı dep.

( “Hárkimniń óz zamanı bar” 2004-jıl, 8-bet. “Erkin bazar” qosıǵı).

Kredit – latınsha “creditium – qarız, credoisenemen degen maǵananı ańlatadı. Pul qarjıları, tovar hám xızmetlerdi kelisilgen ústeme (payız) tólep qaytarıp beriw shárti menen málim múddetke qarız beriw. Qarızǵa pul beriwshi tárep kreditor (mámleket, bank, kárxana, jeke shaxs h.t.b.) kredit alıwshı tárep bolsa debitor (qarızdar) delinedi.

Ómir aldanbaydı adamnan biraq,

Bankler de payızsız kredit bermes,

Tólew múddetine deyin azıraq,

Burqıp jasaw múmkin, ol da úndemes.

( “Hárkimniń óz zamanı bar” 2004-jıl, 49-bet. “Ómir aldanbaydı adamnan biraq...”

qosıǵı).

Makler – Birjada alıp-satıw islerinde kelisimler dúziwshi, baylanıstırıwshı.

Banklerdi óz maklerindey sorawsız,

Xızmetine jegip gúllan gúzarda,

Pul áwladın urıp-jıǵıp ayawsız,

Óz húkimin júrgizer ol bazarda.

( “Hárkimniń óz zamanı bar” 2004-jıl, 6-bet. “Dollar” qosıǵı).

Valyuta – italyan “valuta” tilinen alınǵan bolıp, (latınshası “valere”) “qádirleniw, qádiri” degen maǵanalardı bildiredi. Mámlekettiń pul birligi hám onıń tipi (altın, gúmis, qaǵaz, pul) ne teńlestirilgen tólem usıllarınan biri. Valyuta kursı – mámleket pul birliginiń basqa mámleket pul birliginde ańlatılǵan bahası.

Bunda qoylar tuwar zer qırpıq, surdı,

Qara taw mármeri merwerttey janar,

Hátte jabayı shóp – boyan tamırdı

Dúnya valyutaǵa – altınǵa alar.

(“Hárkimniń óz zamanı bar” 2004-jıl, 19-bet. “Isbilermenlerge”

qosıǵı).

Kórkem óner tarawına tiyisli terminler

Til tariyxıy dáwirler dawamında payda bolǵan xalıq dóretpesi bolıp tabıladı. Onda xalıqtıń pútkil tariyxıy rawajlanıw jolları menen basqıshları, sol tariyxta dóretiwshi xalıqtıń turmısı kórinedi. Al sol xalıq wákilleri dóretken shıǵarmalarında qollanǵan atamalar arqalı xalıqtıń mádeniy, ekonomikalıq jaǵdayların ańlaw múmkin. Shayır Ibrayım Yusupovtıń dóretpelerinde de hár qıyńı tarawlarǵa baylanıslı terminlerdi ushıratıw múmkin. Bul shayırdıń kóp ǵana ilimlerden xabardar bolǵanlıǵın, kópshilik tarawlarda miynet etkeliginen derek beredi. I.Yusupovtıń dóretpelerinde kórkem óner tarawına baylanıslı birqansha terminlerdi ushıratıw múmkin:

Kifara – muzikalıq atama. Saz ásbabı.

Tasqınlar tartılıp, basılar boran,

Kifarańnan shıqqan sırlı hawazǵa,

Arzıwlıńdı shaǵıp óltirgen jılan,

Basın tasqa urıp oynasın sazǵa...

( “Dáwir samalları” 1982-jıl, 70-bet. “Orfeyge” qosıǵı).

Koncert – (nemisshe Konzert, italyansha concerto – garmoniya, úylesiw, latınsha concerto – báseke) kópshilikke arnalǵan muzikalıq, operalıq, estrada yamasa balet oyınları qoyılatuǵın muzikalı baǵdarlama. Koncertte birneshe instrumentler járdeminde belgili bir shıǵarma atqarıladı.

Uyatsızlıq háwij alǵan bul dúnya,

Rok-koncert saxnasına aylanıp,

Adamlardıń qayta bastan maymılǵa,

Usap kiyatırǵanına quwanıp.

( “Begligińdi buzba sen” 1995-jıl, 72-bet. “Alıs Malayziya keshelerinde” qosıǵı).

Maestro – sózi italyan tilinen alınǵan bolıp, bizińshe “úyretiwshi”, “oqıtıwshı” degen mánilerdi bildiredi. Iskusstvo wákillerinen biri bolıp, muzikant, kompozitor mánilerine jaqın keledi.

Maestronıń sırlı shıbıǵı ushında,

Janım sen shaqırǵan keńlikke ushar,

Oq jegen anasın kórip túsinde,

Mańıraǵan quralay – elikke usar.

( “Hárkimniń óz zamanı bar” 2004-jıl, 29-bet. “Soprano” qosıǵı).

Repeticiya – latın tilinen “repetitio” – “qaytalaw” degen maǵananı bildiredi. Tamashagóylersiz teatr saxnasında saxna kórinisleri (geyde muzika, cirk tamashaları) qoyılıwınan aldın tayarlıq kóriw.

Repeticiya tánepisinde

Bul oynaqı kózler boyawsız waqta,

Meni kórip, kúlimlegen pishinde,

Juwırısar edi álle qayaqqa.

(“Tańlamalı shıǵarmaları” II tom. 1992-jıl, 67-bet. “Amira azapları”).

Soprano – bálent hawazdaǵı hayal adamnıń dawısı. Qosıqshınıń hawazı juwan-jińishkeligine hám jaǵımlılıǵına qaray Evropa qosıqshılıq ónerinde 6 túrge bólinedi. Hayal qosıqshılar dawısı – soprano, metssosoprano hám kontralto, er adamlar dawısı – tenor, bariton hám bas.

Soprano! Soprano! Áziyz miymanım!

Bar ma ózi seniń iymanıń?

Men ne jazdım saǵan? Aytshı! Olsız da

Qıynawlı janımdı bunsha qıynadıń.

Soprano! Sen júregimniń jarasın,

Tırnama, gúńirenip bulaq basında...

( “Hárkimniń óz zamanı bar” 2004-jıl, 29-30-betler. “Soprano” qosıǵı).

3. Arnawlı atamalardı jaǹa pedagogikalıq texnologiyalarda úyreniw

“Túsiniklerdi tаlqılaw” metodi

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1.Axmetov S., Esenov J., Járimbetov Q. Ádebiyattanıw atamalarınıń orısshaqaraqalpaqsha túsindirme sózligi, Nókis, “Bilim”, 1994.

2.Berdimuratov E. Qaraqalpaq terminologiyası, Nókis, “Qaraqalpaqstan”, 1989.

3.Berdimuratov E. Qaraqalpaq tili terminleri, “Bilim”, 1989.

4.Internet materialları.