15-tema

15-tema. Qarım-qatnas procesi

Jobası:

1.Qarım-qatnas texnikası tuwralı maǵlıwmat

2. Qarım-qatnastıń basqıshları hám oǵan qoyılatuǵın talaplar

3.Dawıstan paydalanıw hám sóz texnikası.

4. Sóylew ádebi, sóz qúdireti haqqında.

5. Kórkem shıǵarmalardan sóylew ádebi, sóz qúdireti haqqında bahalı pikirler toplaw.

1.Qarım-qatnas texnikası tuwralı maǵlıwmat

Qarım-qatnas - adamlardıń birgeliktegi xızmetleri, mútajliklerinen kelip shıǵıp túrli iskerligi dawamında bir-biri menen óz ara munasábetlerge kirisiw procesi bolıp tabıladı. Yaǵnıy, hár bir shaxstıń jámiyette atqaratuǵın xızmetleri (miynet, oqıw, oyın, dóretiwshilik qılıw hám basqalar) óz ara munasábet hám óz ara tásir formaların óz ishine aladı. Sebebi hár qanday iskerlik adamlardıń bir-biri menen til tabısıwdı, bir-birine hár qıylı maǵlıwmatlardı uzatıwdı, pikirler almasıwı sıyaqlı quramalı sheriklikti talap etedi. Sol sebepli de hár bir shaxstıń jámiyette tutqan ornı, tabısı, abroyı onıń qarım-qatnasqa kirise alıw qábileti menen tikkeley baylanıslı.

1) individlerdiń óz ara tásir procesi;

2) individler ortasındaǵı informaciya almasıw procesi;

3) bir shaxstıń basqa shaxsqa múnásibeti procesi;

4)bir adamnıń basqalarǵa tásir kórsetiw procesi;

5)bir-birine kewil bildiriw múmkinshiligi;

6) adamlardıń bir-birin túsiniwi procesi.

Qarım-qatnastiń taǵı bir zárúrli wazıypası - ol adamdı ol yamasa bul iskerlikke tayarlaydı, ruwxlandıradı. Adamlar toparınan uzaqlasqan, olar názerinen qalǵan adamdıń qolı jumısqa da barmaydı, barsa da jámiyetke emes, bálki tek ózine ǵana máp keltiretuǵın islerdi etiwi múmkin. Mısalı, kóplegen izertlewlerde izolyatsiya, yaǵnıy adamdı jalǵızlatıp qoyıwdıń onıń ruwxına tásiri úyrenilgen. Mısalı, uzaq waqıt termokamerada bolǵan adamda aqıl, oylaw, yad, seziw halatlarınıń buzılıwı belgilengen. Lekin baribir hár qanday jalǵızlıq hám qarım-qatnastıń jetiwpewshiligi adamda teń salmaqlılıqtıń buzılıwı, sezimge berilwsheńlik, alaqsıraw, qáwipleniw, ózine isenimsizlik, qayǵı, uwayım sezimlerin keltirip shıǵaradı. Jalǵız jasaytuǵınlar málim waqıt ótkennen soń dawıs shıǵarıp, sóyley

baslaydı. Bul aldın qandayda bir kórgen yamasa sezip atırǵan nársesi tuwralı bolsa, keyinrek negedur qarap sóylew mútajligi payda boladı. Mısalı, M.Sifr degen alım ilimiy maqsetlerin ámelge asırıw ushın 63 kún úńgir ishinde jasaǵan. Onıń keyinrek jazıwınsha, bir neshe kún ótkennen soń, ol turǵan jerde bir órmekshini uslap aladı hám onıń menen dialog baslanadı. «Biz, dep jazadı ol sol úńgir ishindegi jeke tiri janzatlar edik. Men órmekshi menen soylese basladım, onıń táǵdiri ushın qayǵıra basladım... »

2. Qarım-qatnastıń basqıshları hám oǵan qoyılatuǵın talaplar

Qarım-qatnas procesi ayriqsha túrde quramalı bolıp, bunda úsh qıylı basqısh

bar.

a)Dáslepki basqısh - adamdıń óz-ózi menen qarım-qatnası bolıp, T. Shibutani ―Social psixologiya" sabaqlıǵında: «Eger adam azǵantay bolsa da ózin ańlasa, ol óz-ózine kórsetpeler bere aladı»— dep durıs jazǵan edi. Adamdıń óz-ózi menen qarım-qatnası tiykarınan onıń basqalar menen qarım-qatnasınıń xarakterin hám kólemin belgileydi. Eger adam óz-ózi menen ushırasıwdı ádet etip alıp, mudamı jámiyetten ózin shetke tartıp, tartınıp júrse, ol basqalar menen sóylesiwde, til tabısıwda awır qıyınshılıqlardı bastan keshiredi, dew múmkin.

b)Basqalar menen qarım-qatnas-qarım-qatnastiń ekinshi basqıshı bolıp

tabıladı.

v) A. N. Leontev óziniń ―Psixika rawajlanıwınan ocherklar" kitabında qarımqatnastiń úshinshi formasıáwladlar ortasındaǵı qarım-qatnastıń áhmiyeti tuwralı jazadı: «Eger barlıq úlken áwlad ólip ketkeninde de, insaniyat túri joq bolıp ketpes edi, lekin jámiyettiń rawajlanıwı biraz izge jıljıp ǵana emes, bálki joǵalıp ta ketiwi múmkin edi». Haqıyqattan da, áwladlarara qarım-qatnastıń bar ekenligi sebepli hár bir jámiyettiń óz mádeniyatı, materiallıq baylıqları, qádiriyatları ámelde boladı, bunıń áhmiyetin túsingen insaniyattıń eń aldıńǵı wákilleri onı mudami keyingi áwladlar ushın saqlap keledi hám de tálim, tárbiya, kúndelik qarım-qatnas procesinde onı áwladdan -áwladqa jetkeredi. Qarım-qatnastıń turmısımızdaǵı forma hám kórinislerine kelsek onıń hár bir shaxstıń turmıslıq jaǵdaylarǵa sáykes keletuǵın, sol jaǵdaylardan kelip shıǵıp kórinisleri hám túrleri haqqında aytıw múmkin. Lekin ulıwma halda hár qanday qarım-qatnas yamasa rásmiy yamasa rásmiy bolmaǵan túrde boladı.

Eger rásmiy qarım-qatnas adamlardıń jámiyette atqaratuǵın rásmiy wazıypaları hám minez-qulıq normalarinan kelip shıqsa, mısalı, baslıqtıń óz qol astında islep atırǵan xızmetkerler menen qarım-qatnası, professordıń student penen qarımqatnası hám taǵı basqa.

Rásmiy emes qarım-qatnas -bul adamnıń jeke múnásibetlerine tayanadı jáne onıń mazmunı sol sáwbetlestiń oy-pikiri, niyet-maqsetleri hám emocional múnásibetleri menen belgilenedi. Mısalı, doslar sáwbeti, poezdta uzaq saparǵa shıqqan jolawshılar sáwbeti, tánepis waqtında studentlerdiń sport, siyasat,

kúndelikli hádiyseler, jeke munasábetler boyınsha tartısları. Adamlardıń tábiyatına sáykes bolǵanı ushın da rásmiy bolmaǵan qarım-qatnas mudamı adamlardıń turmısında kóbirek waqtın aladı hám bunda olar sharshamaydı. Lekin sonı atap ótiw kerek, adamda áne sonday qarım-qatnasqa da qábilet kerek, yaǵnıy onıń qanshelli sóylemshekligi, ashıq valantyorlıǵı, sóylew jolların biliw, til tabısıw qábileti, ózgelerdi túsiniwi hám basqa jeke qásiyetleri kúndelik qarım-qatnastıń nátiyjesine tikkeley tásir kórsetedi. Sol sebepli hámme adam da baslıq bola almaydı, ásirese, pedagogikalıq jumısqa hámme de qol ura bermeydi, sebebi onıń ushın onnan hám rásmiy, hám rásmiy bolmaǵan qarım-qatnas texnikasınan xabardarlıq talap etiledi.

Oqıtıwshı óz tárbiyalanıwshıları menen kóbirek auditoriyada, sabaqta qarımqatnas boladı. Onıǹ sóylewi ilimiy-pedagogikalıq mazmundı bildiredi. Bunday qarım-qatnasta ilimniǹ túrli tarawlarına tán qaǵıydalar, atamalar, juwmaqlar kózde tutıladı. Sóylewde hár bir nárse óz ornında, normada boladı. Atamalarǵa, jaǹa sózlerge berilgen pikirler ápiwayı, oqıwshı siǹdire alatuǵın sintaktikalıq qurılmalarda beriledi. Qaǵıyda hám teoriyalar turmıslıq, oqıwshıǵa jaqın mısallar menen túsindiriledi.

Oqıtıwshılıq kásipte sóylew júdá kóp zárúr funkciyalardı orınlaydı. Oqıwshılar sol gáp arqalı bilim, pikir isenimge iye boladı, oqıtıwshınıǹ sózleri tásirinde balalarda psixikalıq processler hám psixikalıq jaǵdaylar júzege keledi, jeke xarakteri dúziledi.

Oqıtıwshınıǹ sózi eǹ dáslep baǵdarlanǵan boladı. Bunda aytılıp atırǵan gápti tıǹlawshılar qaysı dárejede qabıl etip atırǵanı esapqa alınadı. Oqıtıwshı materialdı túrli formada bayan etiwi múmkin Máselen, gúrriǹ, lekciya hám sóylesiwler solar esabınan, biraq sın menen hár dayım qarım-qatnasta bolıwı zárúr. Oqıtıwshı sóylep atırǵan waqıtta auditoriyada júzege kelip atırǵan ózgerislerge hár dayım itibar berip túradı hám lazım bolǵan waqıtta pikir júritiwdiǹ bir túrinen ekinshisine óte beredi.

Hár bir adam sóziniǹ ózine tán ózgeshelikleri boladı. Oqıtıwshılardıǹ studentlerge oqıw materialların túsindiriwi, olar menen sóylesiw alıp barıwına qarap tómendegi sóylew qásiyetlerin kórsetedi.

Ayırım oqıtıwshılardıǹ gápi júdá tásirli boladı. Bunday oqıtıwshılar sózi tuyǵılar menen suwǵarılǵan bolıp, olar ózleri sóylep atırǵan gáplerden ózleri tásirlenedi, áne sonda ǵana oqıwshılarǵa belgili keypiyattı «juqtıradı».

Basqa oqıtıwshılarda bolsa, sóz júdá áste, tásirsiz, kem pikirli, dálilli hám logikalı boladı. Bunday sóylewdi «diskursiv», yaǵnıy pikirli gáp deydi. Bunday oqıtıwshılardıǹ sózi shıraylı gáplerge tolı bolmaydı hám hátte tez-tez bólinip túradı. Bunnan onıǹ oylap, keyin sóylegeni, sóylep túrıp oylaǵanı kórinip turadı. Ol oqıtıwshı óz háreketlerin oylap alıwı ushın toqtaǵanında, ózi menen birge hámme tıǹlawshılardı da oylawǵa májbúr qıladı, onı gúzetip turǵan hám onıǹ pikirine erip baratırǵan hámme tıǹlawshılardı da oylawǵa májbúr qıladı. Bunday gáp diskursiv bolıp tabıladı.

Jáne bir topar oqıtıwshılar bar, olardıǹ gápleri emocional hámde diskursiv emes, biraq studentler olardıǹ sóylewin jaqsı ózlestiredi. Bunday sózlerde zor isenim kúshi jaǹıraydı, aytılıp atırǵan gápke tereǹ isenim payda etiwshi adamnıǹ kúshi barlıǵı sezilip túradı, óz studentlerinde ıqtıyarsız isenim payda etedi.

Oqıw materialın túsinikli etip bayanlaw ushın sol pándi tereǹ biliw ulken áhmiyetke iye. Materialdı jaqsı biliw oqıtıwshıǵa onı ápiwayılastırıp túsinikli etip bayan etiwge imkan beredi.

Oqıtıwshı sóziniǹ sırtqı forması, oqıtıwshı dawısınıǹ jaǵımlılıǵı (onıǹ reǹliligi hám kúshi), tınıqlılıǵı, dawıslı bolıwı ulken áhmiyetke iye. Sózdiǹ bul tárepin jaqsılaw ústinde islew hár bir adam (oqıtıwshı) ushın kerek.

Qarım-qatnas texnikasınıǹ zárúriy shárti - bul oqıtıwshınıǹ óz itibarı hám oqıwshılardıǹ itibarların basqara alıwı bolıp tabıladı. Ol 2 faktorǵa qarım-qatnaslı boladı:

1.Miynet - bul tınımsız izleniw hám óz ústinde islew.

2. Kórkem-óner - bul qanday da bir qol menen uslap bolmaytuǵın, aqıl parasat penen ámelge asırılatuǵın is-háreket.

Qarım-qatnas texnikasında ushırasatuǵın kemshilikler:

Qarım-qatnas texnikasınıǹ quram bólekleri:

1.Qarım-qatnas mádeniyatı - sawatlı sóylew, óz sózin kórkem hám túsinikli, tásirsheǹ bayan etiw, óz pikir hám tuyǵıların sózde anıq aǹlata alıw.

2.Mimikalıq pantomima - anıq ima-ishara, mánili qaraw, qollap-quwatlawshı yaki jaǵımlı kúlimsirew.

3.Psixologiyalıq halat – qataǹlıq dárejesi, qollap-quwatlaw keypiyatın saqlaw, óziniǹ psixologiyalıq halatın shólkemlestiriw.

Qarım-qatnas texnikasına qoyılatuǵın talaplar:

1.Dawıstıǹ sıpatına itibar beriw;

2.Qarım-qatnas procesinde durıs dem alıw;

3.Hárip hám sózlerdi anıq aytıw;

4.Tolıq hám anıq dikciya;

5.Sóz hám gáplerdiǹ qaytalanbawı;

6.Fonetikaǵa tiyisli bilimlerden xabardar bolıw;

7. Sóylewdegi nuqsanlardı saplastırıwǵa járdem beretuǵın shınıǵıwlardan paydalanıp barıw.

Qarım-qatnastıǹ tásirsheǹligin támiyinlew tek ǵana lingvistikalıq, balkim ekstralingvistikalıq faktorlardı da óz ishine aladı. Tilimizde hár qanday waqıyahádiyselerdi sáwlelendiriw ushın sóz hám sóz dizbekleri tabıladı, lekin qarımqatnas ushın eǹ jaqsı sáykes mánili sóz dizbegin tabıw oqıtıwshınıǹ bilimi, uqıplılıǵı, mádeniyatı, sheberligine qarım-qatnaslı.

Qarım-qatnastaǵı ırǵaqtıǹ tezligi, joqarı-pásligi de tásirsheǹlikti asıwshı faktorlar bolıp tabıladı. Bunday sóylewler, ádette, áhmiyetli qararlar, maǵlıwmatlar, biylikler oqılǵanda isletiledi.

3. Dawıstan paydalanıw hám sóz texnikası.

Qarım-qatnas texnikası dawıs qásiyetleri menen baylanıslı. Jaǵımlı hám kúshli dawısqa iye bolǵan adam basqalardı dawısınıǹ shireliligi menen de tarta aladı. Bunday jetiskenlikke erisiw ushın adam óz dawısınıǹ kúshin, shireliligin, jaǵımlılıǵın biliwi zárúr. Lazım bolǵanda onnan paydalana biliw tájiriybesine iye bolıwı kerek. Óz dawısında kemshilik sezgen adam onı joǵaltıwǵa háreket etedi. Bunıǹ ushın dawıstan paydalanıw hám onı jaqsılaw texnikası ústinde hámme waqıt úziliksiz shınıǵıp barıwı lazım boladı. Sebebi bir-eki shınıǵıw menen dawıstı jaqsılap bolmaydı.

Dawıs texnikasında tómendegi qásiyetler bolıwı kerek:

-kúshli dawıs (dawıstıǹ tazalıǵı hám tembrdiǹ jarqınlıǵı) ;

-keǹ diapazonlıq (dawıstıǹ eǹ páslikten eǹ joqarıǵa shekem bolǵan dárejesi) ;

-hawa (Erkin sóylegende jaqsı esitiwsheǹlikke iye bolıwı);

-ıqshamlılıq, háreketsheǹlik;

-shıdamlılıq (uzaq islew qábiletine iye bolıw) ;

-iykemlesiwshilik (dinamika, tembr, melodikanıǹ esitiliw shárayatına beyimlese alıwı) ;

-qarsı shawqımlarǵa qaraǵanda turaqlılıq (kesent beriwshi shawqımǵa qarsı tembrdiǹ ózgerip turıwı) ;

-suggestivlik (dawıstıǹ albırap táriyplew hám bul arqalı qanday sóz aytılıp atırǵanına qaramastan, tıǹlawshınıǹ minezine tásir qılıw qásiyeti).

Sóylew texnikası degende sózdi tıǹlawshı yaki oqıwshıǵa jetkiziwde qollanılatuǵın qurallar túsindiriledi.

Sóylew eki túrli kóriniste bolǵanlıǵınan onıǹ texnikasın da eki túrli kórsetiw múmkin:

1.Awız eki sóylew texnikası

2.Jazba sóylew texnikası.

Awız eki sóylew texnikası dawıs, buwın, sózlerdiǹ, onıǹ formalarıǹ aytılıwın jaqsılaw barısında sóylew organların aktivlestiriwshi shınıǵıwlardı aǹlatadı. Buǵan dem alıwdan paydalanıw, dawıs tembrlerin jaqsılaw, dikciyaǵa itibar beriw, dawıslardıǹ pás-bálent tawlanıp turıwı, únli hám únsizlerdi ayta alıw, tezlik hám aralıqtı taǹlaw, dawıs kibiler kiredi.

4. Sóylew ádebi, sóz qúdireti haqqında bahalı pikirler toplaw

Qaraqalpaq xalıq awızeki dóretpelerinde klassik shayırlardıń shıǵarmalarında da sóylew ádebi, sóz qúdireti haqqında bahalı pikirler aytılǵan.

Jaqsı sóz jan azıǵı,

Aytılǵan sóz atılǵan oq,

Sóz súyekten ótedi, tayaq etten ótedi.

Jıllı-jıllı sóyleseń, jılan ininen shıǵadı, qattı-qattı sóyleseń musılman dinnen shıǵadı.

Biyday nanıń bolmasa, biyday sóziń joqpa edi usaǵan danalıq sózler xalqımızdıń sóz kúshi, sóz qúdretin qanshelli dàrejede bahalaytuǵınlıǵınan derek beredi.

Qaraqalpaq xalqı sóz ónerin júdà qàdirlegen, onı meńgeriwge, úyreniwge talarlanǵan, sóz sheberleri bolǵan sheshenlerin júdà ardaqlaǵan xalıq. Atababalarımız zamanında sóz sheberleri dawdı sheshken. Sózi tawır sóyleytuǵın adamlar húrmet, izzette bolǵan. Bir ǵana Jiyrenshe sheshen haqqındaǵı àńgimelerdiń ózi buǵan ayqın mısal bola aladı. Awızeki adebiyatımızda dilwar qız jeńgeleri menen sheshen jigit aǵalalarınıń aytısları, dilwar qızlar menen jigitlerdiń sóz jarastırıwları, sózge sheshenligi menen xandı jumsaǵan hayal haqqında àńgimeler saqlanıp qalǵan. Shayır T.Matmuratov óziniń bir qosıǵında:

Sózlerim sózleriniń dógeregi,

Babalarım ne degen sheber edi dep aytqan. Babalarımızǵa qulaq salayıq.

Qaraqalpaq klassik shayırı Berdaq Ǵarǵabay ulı óz qosıqlarında sóylew ádebi haqqında bahalı pikirler bildirgen.

Ata-anańdı qàdirle,

Ólgenińshe jaqsı sóyle,

Mal tapsań torqaǵa bóle,

Óserińe jaqsı balam (Berdaq. «Balam» qosıǵı).

Jaqsı sózge qulaqtı túr,

Jaman sózden qashqıl balam,

Erme hasla shuǵıl sózge,

Ǵıybat sózden qashqıl balam.

Jamanlarǵa sırıńdı aytpa,

Kelgen jerde sózden qaytpa,

Jaman aytpa jaqsı sózle,

Haq isińne hesh bir oylanba («Oylanba» qosıǵı). Ótirik sózler aytpaǵan,

Ózin-ózi uyaltpaǵan,

Dos balasın jılatpaǵan,

Àdil erler maǵan kerek («Maǵan kerek»).

XIX àsirde jasaǵan klassik shayırımız Àjiniyaz Qosıbay ulı da óz shıǵarmalarında sóylew ádebi, sóz qúdireti haqqında bahalı pikirler aytqan.

Aytqan sózdiń maǵanasın bilmese,

Ol adamnan tilsiz ósken mal jaqsı («Jaqsı»).

Oylamay sóyleme haslan,

Aqıl alma xalıqqa qastan,

Kórseń aqılıń alar shiyrin sóz benen («Qırmızı»).

Jayılmasa sózi xalıqqa,

Shayır góne tamǵa megzer («Megzer»).

Sóziń nayza sipet óter,

Óz bashıńa sóziń jeter («Bàrshe birdey bolǵan emes»). Yaqshınıń bir sózi mànàwiyat tajı,

Yamannıń bir sózi zàhàrden ashshı.

Xalıq awızekei dóretpelerinen de, klassik shayırlarımızdıń shıǵarmalarınan da sóz qúdreti, sóz ádebi haqqında aytılǵan bunday pikirlerdi kóplep keltiriw múmkin.

Úyge tapsırma:

5. Kórkem shıǵarmalardan sóylew ádebi, sóz qúdireti haqqında bahalı pikirler toplaw hám mánis-mazmunına túsindirme jazıw.

Ádebiyatlar:

1.Bekbergenov A. Qaraqalpaq tiliniń stilistikası Nókis, 1990.

2.Berdimuratov E. Ádebiy tildiń funkcionallıq stilleriniń rawajlanıwı menen qaraqalpaq tiliniń leksikasınıń rawajlanıwı. Nókis. 1998

3.Dáwletova U. Qaraqalpaq tili stilistikası. (lekciya tekst) Nókis, 2008.

4.Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası. Sóz jasalıw hám morfologiya.

N, Bilim, 2005.

5.Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası. Sintaksis. Nókis, Bilim, 1997.

6.Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi. I,II,III,IV tomlar. N, 1982-1992.