17-tema

17-tema. Jazba qarım-qatnas hám onıǹ ózgeshelikleri

Jobası:

1.Jazba qarım-qatnastıǹ ózgeshelikleri

2.Muwapıqlastırıw hám sózlerdi taǹlaw

3.Jazba sóylew hàm awızeki sóylewdiń parqı hàm uqsaslıqları

4. Klaster usılınan paydalanıp IKT tarawı terminlerining ózgesheliklerin ashıp beriń.

1.Jazba qarım-qatnastıǹ ózgeshelikleri

Qarım-qatnas texnikası degende sózdi tıǹlawshı yaki oqıwshıǵa jetkiziwde qollanılatuǵın qurallar túsindiriledi.

Jazba qarım-qatnas texnikası eki túrge bólinedi:

1.Hár qanday jazba sóz ushın zárúr bolǵan texnikalıq qásiyetler.

2.Is qaǵazlarına tán bolǵan texnikalıq qásiyetler.

Jazba qarım-qatnas ta awız eki sóz kibi tıǹlawshı (oqıwshı) ushın jaratıladı. Onıǹ qolaylılıǵınan, oqıwshıǵa tez hám pútin áhmiyeti menen jetip barıwınan jazıwshı da, oqıwshı da paydalanadı. Sonı názerde tutqanda jazba qarım-qatnas texnikası tómendegilerdi óz ishine alıwı múmkin:

1. Hár qanday jazba sóz xat basınan, bas hárip penen baslanıwı kerek, hár bir gáp mazmunı tárepinen tawsılǵan bolıwı, anıq pikir aǹlatıwı kerek, gáp tawsılǵannan soǹ mazmunǵa kóre tiyisli irkilis belgisi qoyılǵan bolıwı shárt;

2. Málim bir pikir bayan etilgennen soǹ, sózdiǹ quram bólegi bolǵan basqa pikir xat basınan baslanıwı zárúr. Xat basınan (abzaclar) bir-biri menen logikalıq baylanısqan bolıwı lazım;

3. Dialoglardan dúzilgen jazba sózde hár shaxstıǹ gápi sızıqsha arqalı jazladı;

4. Ózlestirilgen gápler, kóshirmeler, óz mánisinde isletilmegen sózler birikpeler qos tırnaq ishine alınadı;

5. Sóylew ushın ekinshi dárejeli bolıp esaplanǵan, ondaǵı gáplerdiǹ quramlı bólegi esaplanbaytuǵın sózler sızıqsha yamasa qawıslar menen ajıratıladı;

6. Baslawısh, bayanlawısh, dizbek, ajıratılǵan bólekler tiyisli irkilis belgileri menen ajıratıladı;

7. Sózdiǹ xat basınan iri bólimleri baplarǵa bólip kórsetiledi.

Jazba qarım-qatnas málimlemeler, esletpeler, esabatlar, qarjı esabatlar, biznes xatları hám sol kibi barlıq túrlerin qamrap aladı. Qarım-qatnastıǹ bul túri shólkemlerde keǹ qollanılıwshı xabar jazıw procesin jazıwǵa aylandıradı. Rásmiy qarım-qatnas, qaǵıydalar, buyrıqlar, maǵlıwmatnamalar, siyasiy máseleler hám basqalar barlıq waqıtta jazba formada bolıwı kerek.

Jazba qarım-qatnas joqarı dárejede bolmaydı. Jazba qarım-qatnasta til quralların taǹlaw hám qollawǵa tolıq imkaniyat boladı. Jazba qarım-qatnas stilin qálegenshe redaktorlaw múmkin. Jazba qarım-qatnas awızeki qarım-qatnastaǵıday sezimge tiykarlanbaydı, orator asıqpastan, oylap qarım-qatnas isleydi. Sol sebepten de jazba qarım-qatnas awızeki qarım-qatnastan kóre tolıq, anıq hám izbe-iz boladı. Jazba qarım-qatnas turaqlı hám qataǹ boladı, ol hár dayım aldınnan oylanılıp, tekstke túsiriledi. Jazba qarım-qatnas awızeki qarım-qatnastıǹ rawajlanıwına tikkelley tásir etedi. Awızeki qarım-qatnas bolsa jazba qarım-qatnas tiykarında rawajlanadı.

Qandayda bir waqıyalıq yaki hádiyse tuwralı pikirlew jazba shınıǵıwlar arqalı bekkemlenedi. Jazba qarım-qatnasta shınıǵıwlar anıq tema dógereginde tikkelley pikirlewge májbúr etedi. Jazba qarım-qatnas penen bárhá shuǵıllanatuǵın adam bárhá oylanıp sóylewge ádetlenedi. Jazba qarım-qatnas penen tereǹ shuǵıllanbaǵan adamnıǹ jazba qarım-qatnası menen awızeki qarım-qatnası hesh qashan muwapıq kelmeydi.

Jazba kommunikaciya - xatlar, esletpeler, protokollar, belgiler yaki tekstler arqalı túsindiriwleri júdá qıyın, sebebi qarım-qatnasta bolǵan adamnıǹ dawısın esitpeymiz hám ima-isharaların kórmeymiz. Lekin pikirdi jazba ráwishte bayanlaw jazıwshıǵa ne demekshi bolǵanlıǵın oylaw hám eǹ jaqsı variantın taǹlaw imkanın beredi. Hár qanday menejerge jazba sóz benen islew qábileti júdá áhmiyetli. Nátiyjeli jazıw usılları sózler, qısqa qatarlar hám qısqa abzactan paydalanıwda hám muwapıqlastırıwda da ápiwayılıqqa tiykarlanadı. Xabarga kóre óz aldına oqıwshıǵa múrájet etiwde sózlerdiǹ muwapıqlastırılıwı barlıq oqıwshılar da xabardı túsiniwde birdey qábiletke iye emes, olardıǹ barlıǵınıǹ sóz baylıqları birdey emes, tema boyınsha birdey bilimge iye emes. Solay etip, anıq qarımqatnasta bolıw ushın biz qarım-qatnasta qálegen adamnıǹ kim ekenligin biliwimiz kerek. Xabar shaxstıǹ sanasına mas bolıwı kerek.

2. Muwapıqlastırıw hám sózlerdi taǹlaw

1.Tanıs sózlerden paydalanıǹ. Máselen, urınıw - háreket etiw, anıqlaw - biliw, sheklew - tamamlaw, kózkóz etiw - kórsetiw, qollaw - paydalanıw.

2.Uzın sózden kóre qısqasın taǹlaǹ. Ulıwma alǵanda, qısqa sózlerde xabar jaqsıraq jetkeriledi, sebebi uzın sózlerdiǹ awırlıǵı oqıwshını aljastıradı. Uzın sózlerden azǵana ıqtıyatlılıq penen paydalanıw danalıq boladı.

3.Terminologiyadan ıqtıyatlılıq penen paydalanıǹ. Barlıq tarawlardıǹ óz terminologiyası bar, olar kúndelikli leksikanıǹ bir bólegin quraydı. Negizinde, olardıǹ sanamızda sonshelli kóp payda bolǵanınan, tarawga baylanıslı bolmaǵan insanlar da biletuǵınday seziledi.

Anıq jazıw qábileti tek ǵana sózler menen sheklenip qalmaydı. Bul anıq gáplerden paydalanıwdı da aǹlatadı. Jay gáplerdi jazıw qısqaraq gáplerdi jazıwdı aǹlatadı. Gáp dawa, sawal, buyrıq yaki sezim-tuyǵı formasında bolıwı múmkin. Jazba formada, gáplerdiǹ uzınlıǵı haqqında qarar etiwde qıyın hám tez qaǵıydaları joq, biraq qısqa gápler ápiwayı bolǵanı ushın aǹsat túsiniledi.

Jazıwdaǵı anıqlıq tek ǵana sózlerdiǹ dıqqat penen taǹlanıwı hám anıq gáplerdi jazıwǵa baylanıslı bolmaydı. Bul jáne ıqtıyatlılıq penen dúzilgen abzactı talap etedi. Sózler gáplerge birikkenindey, abzactaǵı gápler de logikalıq izbe-izlikke tiykarlanadı. Solay etip, abzac bir gápten basqasına baǵdarlanǵanı hám basqıshpabasqısh rawajlanǵanı sebepli abzac kimniǹdur pikirlew procesi boladı.

3.Jazba sóylew hàm awızeki sóylewdiń parqı hàm uqsaslıqları

Bul sawal boyınsha tiyisli ádebiyatlardan paydalanıp konspekt jazıǹ.

4.Klaster usılınan paydalanıp IKT tarawı terminlerining ózgesheliklerin ashıp beriń.

Úlgi:

Kommunika

rawajlanıw

Adebiyatlar:

1.Kúnğurov R., Begmatov E., Tojiev E. Nutq madaniyatı va uslubiyat asoslari.

Toshkent. 1992. 25-30-betler.

2.Qudratov T. Nutq madaniyatı asoslari. Toshkent. 1993. 17-18-betler.

3.Abduraxmanov G.A. Ózbek adabiy tilining stilistik normalari. «Nutq madaniyatiga tiyisli máselelar» tuplami, Toshkent: Fan, 1973. 51-55-betler.

4.Allaniyazova Sh.,Táńirbergenov J. Qaraqalpaq tilin woqıtıwda innovaciyalıq texnologiyalar. Nókis, Bilim, 2015.

5.Bekbergenov A. Qaraqalpaq tiliniń stilistikası Nókis, 1990.

6. Berdimuratov E. Ádebiy tildiń funkcionallıq stilleriniń rawajlanıwı menen qaraqalpaq tiliniń leksikasınıń rawajlanıwı. Nókis. 1998