18-tema

18-tema. Gáplerdiǹ ózgeshelikleri

Jobası:

1.Gáp haqqında ulıwma túsinik

2.Gáptiń bas hám ekinshi dárejeli aǵzaları

3.Gáp aǵzalarınıń orın tártibi

4.Abzactıǹ ózgeshelikleri

5.Ámeliy tapsırma

1.Gáp haqqında ulıwma túsinik

Til - adamlar arasında óz ara pikir alısıwdıń eń áhmiyetli quralı. Adamlardıń pikir alısıwı tek gápler arqalı ǵana ámelge asadı. Sonlıqtan sintaksistiń tiykarǵı birligi gáp bolıp esaplanadı. Gáp pikirdi adamlardıń sezimin basqalarǵa jetkeriwde xızmet qılatuǵın tiykarǵı birlik. Sonday-aq, gáp arqalıtıńlawshı basqanıń pikirin túsinip qabıl etedi. Bul gáptiń adamlar arasındaǵı kommunikativlik xızmeti bolıp esaplanadı.

Gáp-semantikalıq, intonatsiyalıq pútinlikke iye bolǵan, tamamlanǵan bir pútin oydı bildiretuǵın sintaksislik birlik bolıp esaplanadı. Gáp ózine ılayıq grammatikalıq qurlısına hám gáplik intonaciyaǵa iye boladı. Hár bir gáp ózinshe qanday da bir tuyanaqlı pikirdi bildiredi.Ol tiykarınan úsh nársege baylanıslı.

1.Modallıq mánisine yaǵnıy belgili bir xabardı, sorawdı, buyrıq ótinishti úndew shaqırıqtı bildiredi.

2.Hár bir gáptiń mazmunı belgili bir waqıtta baylanıslı boladı.

3.Gáptiń mazmunı belgili bir betke: sóylewshige, tıńlawshıǵa basqaǵa baylanıslı boladı.

Mine usı úsh nárse qosılıp gápti payda etedi. Mısalı: Erikler gúllep atır. Bul gáp házirgi waqıtqa baylanıslı xabardı bildirip úshinshi betke qarata aytılǵan. Kimniń qızısań? Bul gáp ekinshi betke tiyisli. Házirgi waqıtqa baylanıslı sorawdı bildirgen. Keshe kete bergenimde boladı eken.(Ókinish, ótken máhál, iyesiz gáp, belgili birbetke aytılmaǵan). Solay etip, gáptiń betlik mánisi barlıq gáplerge tán bolmaydı. Mısalı: Balanı shorshıtıwǵa bolmaydı. (Betti bildirmeydi). Al, modallıq hám waqıtlıq máni barlıq gáplerge tán qásiyet. Dara sózlerdiń gápke aylanıwı usılarǵa baylanıslı boladı. Mısalı: Báhár. Qar erip, kún jılıp, terekler bórtip kiyatır. Mısaldaǵı «báhár» sózi sóylenip atırǵan waqıttı házirgi máhál, xabar mánisin gápke tıyanaqlı máni beredi, sol ushın gáp boladı. Gáptiń grammatikalıq kategoriyalarına sintaksislik bet, máhál, modallıq tastıyıqlaw hám biykarlaw kategoriyaları kiredi.

Gáptiń grammatikalıq bet kategoriyası háreket yaki belgi iyesiniń sóylew waqtı qatnasıwshıları menen qatnastı bildiredi. Sintaksislik bet kategoriyası biraz keń. Sebebi sintaksislik bet kategoriyası feyiller qatnaspaǵan gáplerde de boladı.

Sintaksislik bet kategoriyasın ańlatıwda feyildiń betlik formaları almasıqlar qollanıladı.

2. Gáptiń bas hám ekinshi dárejeli aǵzaları

Bas aǵzalar baslawısh penen bayanlawıshtan turadı. Olar gáptiń grammatikalıq tiykarın dúzedi.

Eki quramlı gáptegi bas aǵzanıń birewi - baslawısh. Ol gáptiń tiykarǵı iyesi boladı. Baslawısh bolatuǵın sóz ataw sepliginde turadı. Gáptiń kim, ne haqqında ekenligin bildirip, is-hárekettiń iyesin kórsetetuǵın bas aǵzanı baslawısh deymiz.

Baslawısh kim ne kimler neler kimim nem kimi nesi sorawlarına juwap beredi.

Baslawısh gápte tómendegi sóz shaqapları arqalı bildiriledi:

1.Atlıq sózlerden bolǵan baslawısh: Jumagúl Kegeyliniń boyına qaray júrdi.

2.Almasıq sóz shaqabınan bolǵan baslawısh: Mınaw-Xojakól, anawÀmiwdárya. 3. Kelbetlik arqalı bildirilgen baslawısh: Úlkeni on jasta, kishkenesi segizde.

4.Sanlıq arqalı bildirilgen baslawısh: Birewi úy tazalaydi, ekinshisi awqat pisiredi.

5.Háreket atı feyili baslawısh xizmetinde keledi: Awqat pisiriw, kir juwıw kúndelikli jumısımız.

6.Ráwish sózler arqalı bildiriledi. Jalqawdıń erteńi tawsılmaydı.

Baslawıshtıń is-háreketin, hal jaǵdayın, kim ne ekenin bildiretuǵın aǵzanı bayanlawısh deymiz. Bayanlawısh ne qıldı ne isleydi ne islep atır qanday qansha sorawlarına juwap beredi.

de bir gápti payda etiwi múmkin. Mısalı: Oqıdım. Keldim. Bardım. Bayanlawısh basqa sóz shaqabı arqalı da ańlatılıwı múmkin. 1.Kóbinese feyillerden jasaladı: Meniń tiykarǵı masqetim-oqıw.

2. Atlıq, kelbetlik, sanlıq hám almasıq sózlerden jasaladı: Dúnyadaǵı eń jaqsı nárse-doslıq. Bes jerdegi bes-jigirma bes.

Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları gáptiń mazmunın tolıqtırıp, keńeytip keledi. Olar gápte bir aǵzaǵa, kóbinese bas aǵzalarǵa qatnaslı bolıp keledi. Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları grammatikalıq mánisine qaray tolıqlawısh, anıqlawısh hám pısıqlawısh bolıp úshke bólinedi. Olardıń mánileri ózleri túsindirip kelgen sózlerge baylanıslı sorawlar qoyıw arqalı anıqlanadı.

Ekinshi dárejeli aǵzalardıń biri-tolıqlawısh. Tolıqlawısh gáp ishinde háreketke baylanıslı predmetti bildiredi. Ózi baylanıslı bolǵan sóz benen basqarıw usılında baylanısadı. Gáp ishinde tiykarınan bayanlawısh penen baylanıslı boladı.

Tolıqlawısh bayanlawıshtı zatlıq mánide túsindirip, is-hárekettiń obyektin bildiretuǵın gáptiń ekinshi dárejeli aǵzası. Mısalı: Men dostımdı apası menen kórdim. Mısaldaǵı dostımdı, apası menen predmetti, yaǵnıy hárekettiń obyektin kórsetedi.

Tolıqlawıshlar gáp ishinde ózi baylanıslı bolǵan sózge baǵınıp baylanısadı. Bul sóz kópshilik jaǵdayda feyil sóz boladı da, al ayırım jaǵdaylarda atlıq, kelbetlik, ráwish te bolıwı múmkin. Mısalı: Birewden ekew jaqsı.

Tolıqlawıshlar tuwra hám qıya bolıp ekige bólinedi. Tabıs sepligi formasındaǵı toldıqlawıshqa tuwra tolıqlawısh delinedi. Tuwra tolıqlawısh kimdi neni kimin nesin degen sorawlarǵa juwap beredi. Mısalı: Jazdıń jumsaq jeli júzińdi sıypaydı.

Barıs, shıǵıs, orın sepliklerinde hám geypara tirkewishli qollanılǵan

tolıqlawıshqa qıya tolıqlawısh delinedi. Qıya tolıqlawısh kimge nege kimnen neden kimde nede kim haqqında ne haqqında kim ushın kim menen ne

menen t.b. sorawlarǵa juwap beredi. Mısalı: Keshe ol Serkebay aǵa tuwralı jaman pikir aytpadı. Ol barlıq ıqlası menen ǵawashalarǵa súysinip qaradı.

Anıqlawısh predmettiń belgisin bildiretuǵın ekinshi dárejeli aǵza. Sonlıqtan anıqlawısh predmet mánisin bildiretuǵın gáp aǵzalarınıń (baslawısh, tolıqlawısh, atawısh, bayanlawısh) hár qıylı belgilerin anıqlap keledi. Anıqlawıshlar kelbetlik, atlıq, almasıq, sanlıq, ráwish sózler h.t.b. arqalı bildiriledi. Anıqlawıshlar qanday qaysı qaydaǵı qansha neshe neshinshi kimniń neniń t.b. sorawlarǵa juwap beredi. Mısalı: Altın kúnniń nurlı sáwlesi menen aralasıp, jelpip esken sáwirdiń, jipektey jumsaq mayda samalı adamǵa oǵada jaǵımlı.

Anıqlawıshlar qaysı aǵzanı anıqlasa sol aǵzanıń aldında turadı. Onıń keyninde anıqlaytuǵın sózi bolıwı tiyis. Mısalı: Ol jaqsı adam edi. Anıqlawıshlar anıqlaytuǵın sózi menen jupkerlesip hám izafetlik usıllarda baylanısadı.

Pısıqlawısh is-hárekettiń qandayda bir belgisin bildiretuǵın gáp aǵzası. Pısıqlawısh gáptiń ekinshi dárejeli aǵzası bolıp, is-hárekettiń orınlanıw jaǵdayların, isleniw usılın hám soǵan baylanıslı orın, waqıt, sebep, maqset, shárt, muǵdar dárejesin kórsetedi. Sonlıqtan pısıqlawısh gáp ishinde bayanlawısh aǵzaǵa baylanıslı boladı, onı túsindiriwshi aǵza xizmetin atqaradı. Mısalı: Qádir muzdıń ústinde ersili-qarsılı júrdi, piyadalap ketti. Kempir izinen tigilip qaradı. Ol awılǵa qaray ketti.

3.Gáp aǵzalarınıń orın tártibi

Gáp aǵzaları gápke belgili bir nızamlılıq tiykarında jaylasadı, olardıń hár qaysısınıń gápte óz ornı, belgili bir ornalasıw tártibi boladı. Ayırım gáp aǵzalarınıń ornı turaqsız, jıljımalı bolsa, ayırımlarınıń ornı turaqlı, ózgertiwge bola bermeydi.

Ornı turaqsız gáp aǵzalarınıń orın tártibiniń jıljımalı bolıwına kópshiliginiń belgili bir jalǵawlar arqalı bir-biri menen baylanısıp, bir-birine ǵárezsizligi sebepli boladı. Ornı kóbinese turaqsız bolıp keletuǵın gáp aǵzalarına baslawıshlar, geypara

tolıqlawısh, pısıqlawısh, anıqlawıshlar jatadı. Olar ózi qatnasılı gáp aǵzası menen qatar turıpta, basqa orında turıp ta baylanısıp kele beredi.

Bayanlawıshlar hám jupkerlesip baylanısıp kelgen anıqlawıshlardıń ornı turaqlı boladı. Álbette, shayır-jazıwshılar gáptegi gáp aǵzalarınıń tildegi burınnan qáliplesken orın tártibin stillik maqsetine qaray ózgertip qollana beredi. Bunı inversiya dep ataydı. Ásirese, inversiyanı shayırlar qosıq jazǵanda jiyi qollanıladı. Sonday-aq, tuwra gáplerdi “dedi” kómekshi feyili avtor sózi menen baylanıstırıp, gápte bayanlawısh bolıp kelgende, ol mudamı baslawıshtan burın turadı.

4. Abzactıǹ ózgeshelikleri. Abzactı tómendegishe analizlewimiz múmkin:

1)Abzac bir temaǵa baylanıslı bolǵan halda, bir neshe gáplerden quralǵan. Abzaslarǵa bóliw avtor hám kitapxannıǹ argumentler menen tereǹ shuǵıllanıwı ushın járdem beredi;

2)Abzactıǹ kólemi tekst túrine qarap túrlenedi, biraq, ádette, ol tórt yaki bes gápten ibarat boladı;

3)Ádette (hár dayım emes), birinshi qatar temaǵa kirisiw bolıp xızmet etedi. Keyingileri bolsa táriypler beredi, mısallar, qosımsha maǵlıwmatlar, sebepler hám juwmaqlar;

4)Abzac bólimleri óz ara qalıǹ shriftli dizbek hám dánekerler menen parıqlanadı.

5.Ámeliy tapsırma

1-tapsırma. Gáptiń bas hám ekinshi dárejeli aǵzalarına kórkem shıǵarmalardan mısallar jazıń hám sorawların qoyıń.

2-tapsırma. Gáplerdi kóshirip jazıń. Ishinen gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaların tawıp sıpatlama beriń hám astın sızıń.

“…1806 jıl. Dańǵaralı Aydos awılınıń padashılarınan biri Dospan kúndegi

ádetinshe tań ala gewgimde shańlaqqa kelip, úyrenshikli tóbeshigine aq tayaǵın shanıshtı da, oǵan góne qara qalpaǵın kiygizip, dawısınıń barınsha súren saldı:

- Malıńdı aydaa!!!” (T.Qayıpbergenov “Qaraqalpaq dástanı”, II tom). Otbasqan: - Jaqsı onda. Jurın saq bolǵıl. Qápelimde qalmaǵaymız biypárwa.

Jurın : - Joq, joq, batırım, hesh qayǵı shekpe.

Men barda, hátekki , bolmaydı ókpe. (À.Shamuratov, “Qırıq qız” draması)

Shırashınıń kishkene qayıǵı Ámiwdáryanıń tolıqının bawrında shılpıldatıp arǵı jaǵaǵa qaray júzdi. Qashqınshıǵa tez jetip, onıń menen diydarlasqansha asıqqan Dármenbay eskekti órli-ǵurlı esip baratır. Gózlegen jerden shıǵıwdı oylaǵan shırashı qayıqtıń keynin dúzep qayqayıp otır. Olar demde-aq ekinshi jaǵaǵa

shıqtı. Ámiwdáryaǵa dónip minarlanǵan Qıran taw tur. (T.Qayıpbergenov, “Sońǵı hújim”)