19-tema
.pdf19-tema. Dáslepki ilimiy izertlewdi jazıw
Jobası:
1.Dáslepki ilimiy izertlew tuwralı maǵlıwmat
2.Juwmaq hám perefraza
3.Citata hám siltemeler.
4.IKT tarawına baylanıslı ilimiy baǵdarda tezis jazıwdı úyreniǹ.
1.Dáslepki ilimiy izertlew tuwralı maǵlıwmat
Kirisiwdiǹ nátiyjeliligi maqsettiǹ hám maǵlıwmattıǹ qollanılıw kólemin kitapxanǵa túsindiredi. Juwmaq qosımshada berilgen ıqtıyarlı sorawǵa juwaptı hám tiykarǵı punktlerdiǹ juwmaǵın ózinde sáwlelendiriwi lazım. Oqıw iskerliginde, ádette, kirisiw de, juwmaq ta tiykarǵı bólimnen soǹ jazıladı.
Kirisiw hám tiykarǵı bólim, tiykarǵı quramdı kiritiw.
Kirisiw, ádette, wazıypanıǹ ulıwmalıq kóleminiǹ 10%in quraydı. Sol sebepli, 2000 sózden ibarat esselerde kirisiw 200 sózden ibarat bolıwı lazım.
Kirisiwge anıq bir úlgi berilmegen, sebebi kóp nárse siz alıp barıp atırǵan hám dawam etetuǵın jumıstıǹ túrine baylanıslı. Lekin tómendegiler onıǹ ulıwmalıq ózgesheligi:
(a)Zárúr bolsa tayanısh sózler táriypiniǹ beriliwi.
(b)Zárúr bolatuǵın informaciya.
(c)Bul tema tuwralı basqa avtorlardıǹ jumıslarınan úlgi.
(d)Jumıstıǹ maqseti hám wazıypaları.
(e)Siziǹ izertlew stiliǹiz.
(f)Siz tárepten belgilenetuǵın qandayda bir shegaralar.
(g)Jumısıǹızdıǹ jobası.
Úyreniw bilimlerge tiykarlanǵan zamanagóy ekonomikanıǹ áhmiyetli ajıralmas bólegi esaplanadı. Esaplaw mashinaları hám texnologiyanıǹ rawajlanıwı nátiyjesinde internet bilimler almasıwdıǹ áhmiyetli quralına aylandı.
Dáslepki ilimiy izertlewdiǹ zárúrli bólimleri:
a) Uzın maqalalar ayrıqsha ádebiyatlar sholıwına iye bolǵan bir waqıtta, qısqa esseler ushın bul tema tuwralı tanıs bolıw áhmiyetli orın tutadı. Bul bolsa óz jumısın aqlaytuǵın ilimiy izertlewlerde boslıqlar jaratıwı múmkin:
b)Kóplep izertlewshiler (Veb hám Kirstin, 2003; Honiga hám basqalar, 2006) den-sawlıqtı saqlaw hám bizneste elektron tálimdi bahalaǵan, biraq házirge shekem joqarı bilimlendiriw mákemelerinde studentlerdiǹ bunday bilimlendiriw sistemesına jeterlishe itibar berilmegen.
c)Kitapxan siz neni túsindirmekshiligiǹizdi aǹlawı ushın óz izertlewiǹiz maqsetin anıq qáliplestiriǹ:
Bul izertlewdiǹ maqseti joqarı bilimlendiriw mákemelerindegi elektron tálim sistemesı boyınsha oqıp atırǵan studentlerdiǹ tájiriybelerin úyreniw edi.
d)Stil - bul siz qoyǵan maqsetke erisiwdi kórsetiwshi process:
Dáslep, bir neshe izertlewler alıp barıldı, keyin bolsa 200 studenttiǹ elektron tálim sistemesındaǵı tájiriybelerin úyreniw ushın soraw ótkerildi.
e)Siz esseǹizdiǹ hár bir aspekti menen ayrıqsha jumıs isley almaysız, sonıǹ ushın óz jumısıǹızdı shegaralawıǹız lazım:
Sol nárse anıq, bul izertlew belgili bir shegaralar menen sheklendi, tiykarınan, studentti taǹlaw, bul farmacevtika hám awıl xojalıǵındaǵı studentler menen shekleǹen.
f)Kitapxanǵa siziǹ pikirleriǹizdi túsindiriw ushın jumısıǹızdıǹ quramalı dúzilisin túsiniwiǹiz lazım:
Jumıs tómendegishe qáliplesken. Birinshi bólim, tiykarınan, studentlerdiǹ tájiriybesi barısında shegaralarǵa itibar qaratılǵan izertlewlerdiǹ analizin óz ishine aladı. Ekinshisi bolsa sorawdıǹ metodologiyası menen nátiyjelerniǹ analizin ózinde sáwlelendiredi hám aqırǵısı elektron bilimlendiriw dástúrlerin alıp barıwdıǹ aqıbetlerin qamrap aladı.
2.Juwmaq hám perefraza
Joqarı oqıw mákemelerindegi studentler ushın elektron tálimniǹ tájiriybesin bahalaw. Bul terminniǹ bir qatar talqılawı bar bolıp, biraq bul maqalada “elektron tálim” internet arqalı maǵlıwmat almasatuǵın ıqtıyarlı túrdegi tálimge tegishli. Úyreniw bilimlerge tiykarlanǵan zamanagóy ekonomikanıǹ áhmiyetli ajıralmas bólimi esaplanadı. Esaplaw mashinaları hám texnologiyanıǹ rawajlanıwı nátiyjesinde, internet bilimler almasıwınıǹ áhmiyetli quralına aylandı. Kóplep izertlewshiler (Veb hám Kirstin, 2003; Honiga hám basqalar, 2006) den-sawlıqtı saqlaw hám bizneste elektron tálimdi bahalaǵan, biraq házirge shekem joqarı bilimlendiriw mákemelerinde studentlerdiǹ bunday bilimlendiriw sistemasına jeterlishe itibar berilmegen. Bul izertlewdiǹ maqseti joqarı bilimlendiriw mákemelarindegi elektron tálim sistemesı boyınsha oqıp atırǵan studentlardiǹ tájiriybelerin úyreniw edi.
Dáslep, bir neshe izertlewler alıp barıldı, keyin bolsa 200 studenttiǹ elektron tálim sistemesındaǵı tájiriybelerin úyreniw ushın soraw ótkerildi.
Sol nárse anıq, bul izertlew belgili bir shegaralar menen sheklendi, tiykarınan, studentti taǹlaw, bul farmacevtika hám awıl xojalıǵındaǵı studentler menen sheklegen.
Jumıs tómendegishe qáliplesken. Birinshi bólim, tiykarınan, studentlerdiǹ tájiriybesi barısında shegaralarǵa itibar qaratılǵan izertlewlerdiǹ analizin óz ishine aladı. Ekinshisi bolsa sorawdıǹ metodologiyası menen nátiyjelerniǹ analizin ózinde sáwlelendiredi hám aqırǵısı elektron bilimlendiriw dástúrlerin alıp barıwdıǹ aqıbetlerin qamrap aladı.
Juwmaq, ádette, kirisiwge qaraǵanda qısqaraq hám túrlishe bolıwı lazım.
Kópshilik maqalalar “sholıwlar” yaki “juwmaqlawshı túsindirme”den ibarat bolıwı múmkin. Biraq studentler jumısında juwmaqlawshı bólim argumentlerdi ulıwmalastırıwshı hám tiykarǵı sorawǵa juwap tabılǵanlıǵın kitapxanǵa túsindiriwi lazım.
Juwmaqlaw procesine kúndelikli ómirde kóp márte dus kelemiz. Ol qandayda bir nárse tuwralı tiykarǵı (ulıwmalıq) pikirdi sáwlelendiredi.
Juwmaqlaw hám perefrazalaw (mánini basqa sózler járdeminde sáwlelendiriw)
Ádette, essede juwmaqlaw hám perefrazalaw birgelikte isletiledi. Juwmaqlawdıǹ maqseti maǵlıwmatlar kólemin jeterli dárejege shekem qısqartıw hám uzınnan uzaq maǵlıwmatlardı qısqa kólemge keltiriwden ibarat bolsa, perefrazalawdıǹ maqseti bolsa ulıwmalıq mánini saqlaǵan halda maǵlıwmattı túp derektegiden parıqlı etip, ózgertip jazıwdan ibarat. Bulardıǹ ekewi de kóshiriwshiliktiǹ aldın alıw ushın qollanıladı. Juwmaqlawdıǹ basqıshları Siz juwmaqlawda temaǵa baylanıslı eǹ áhmiyetli maǵlıwmatlardı beriwiǹiz yaki temaǵa tolıǵıraq toqtap ótiwiǹiz múmkin. Ádette, juwmaqta tiykarǵı pikirlerdi qosımsha bólimnen (keltirilgen mısallar hám olardıǹ dálillerinen) tısqarı jazıwǵa itibar qaratıladı.
Tómendegi juwmaqlaw basqıshlarına itibar beriǹ hám olardı durıs (izbe-izlik) tártipte jaylastırıǹ.
Juwmaqtı óz túsinikleri tiykarında jazıw. Bunda dúzilisti ózgertiw de múmkin.
Tiykarǵı pikirlerdi marker járdeminde belgilep barıw.
Tiykarǵı pikirler ushın túsindirmeler jazıp alıw (perefrazalaǵan halda).
Barlıq zárúrli pikirler bildirilgen hám ıqshamlıq támiyinlengenligin tekseriw maqsetinde juwmaqtı qayta analizlew.
Túp derekti itibar menen oqıw hám jaǹa, túsiniw qıyın bolǵan sózlerdi analizlew.
Perefrazalaw (tiykarǵı mánini saqlaǵan halda, pikirdi basqa sózler járdeminde sáwlelendiriw)
XVIII-ásirde, Fransiya hám Germaniyadan aldın, Britaniyada júz bergen industrial revolyuciya tuwralı kóplep talaslı pikirler dawam etip kelmekte.
Usı gapti tómendegi perefrazalaw múmkin:
Industrial revolyuciyanıǹ ne sebepli basqa jerde emes, balki tikkelley Britaniyada júz bergeni házirgi kúnge shekem tartıslı sorawlardan biri bolıp kelmekte.
Ádette, tásirsheǹ perefraza:
•túp derekten óz formasına kóre parqlanadı;
•túp derektegi sózlerdiǹ sinonimlerinen ibarat boladı;
•tiykarǵı mánini saqlaǵan boladı;
•túp derektegi bazı bir bólimlerdi ózinde qáliplestiredi (mısal ushın “Industrial revolyuciya”, “XVIII-ásir”)
Perefrazalaw hám onıǹ jolları (usılları):
•a) sózlerdiǹ sinonimlerin qollanıw arqalı:
•Aytadı> keltirip ótedi; XVIII-ásir > 1700-jıllar; únemlew > kem ǵárejet etiw
•sóz shaqapların ózgertiw arqalı:
•túsindirme (atlıq) > túsindiriw (feyil); payda keltiretuǵın, paydalı (kelbetlik) > payda (atlıq)
•c) sózler izbe-izligin ózgertiw arqalı:
•Britaniya industrial revolyuciyasınıǹ tiykarǵı sebepleri talaptı analizlew arqalı óz sheshimin tabıw múmkin.
•Talaptı analizlew arqalı Britaniyadaǵı industrial revolyuciyanıǹ sebeplerin tabıw múmkin.
•Ámeliyat sabaqlarında 3 usılda bir waqıttıǹ ózinde isletiledi. Barlıq sózler óz sinonimlerine iye emesligin esapqa alǵan halda, olardıǹ hámmesin perefrazalaw maqsetke muwapıq emes.
3.Citata hám siltemeler
Silteme (maǵlıwmat alınǵan derekti keltirip ótiw)
Silteme hám citatalar qollanılıwınıǹ 3 tiykarǵı sebepi bar:
1. Siz temanı bir qansha ádebiyatlardı oqıpúyrengen halda izleniw alıp barǵanıǹız hám onı jarıtqanıǹızdı kórsetiw (bul siziǹ esseǹiz qádirin asıradı).
2.Esseni oqıǵan shaxs tema tuwralı kóbirek maǵlıwmat alǵısı kelgen jaǵdayda, siltemeden paydalanıwǵa imkan jaratıw.
3.Kóshiriwshiliktiǹ aldın alıw. Kóshiriwshiliktiǹ aldın alıw tuwralı da maǵlıwmatqa iye bolıwı zárúr.
Paydalanǵan maǵlıwmatlarıǹız derekleriniǹ durıs kórsetiliwi áhmiyetli esaplanadı. Siz bunı eki túrli usılda ámelge asırıwıǹız múmkin. Eki usılda da kurs jumısı aqırında paydalanılǵan silteme hám citatalar qaytadan keltirip ótiliwi lazım.
Silteme feyilleri. Ádette, silteme hám citatalar belgili bir feyiller járdeminde keltiriledi:
Bul feyiller házirgi zamanda da, ótken zamanda da bolıwı múmkin. Ádette, házirgi zamannıǹ isletiliwi maǵlıwmattıǹ jaǹa hám ele óz kúshin saqlap turǵanlıǵına belgi beredi. Ótken zamannıǹ isletiliwi bolsa bunıǹ kerisi, yaǵnıy maǵlıwmat eski hám óz kúshin joǵaltqan maǵlıwmatlarǵa tiykarlanǵan bolıwı múmkinliginiǹ belgisi. Bazı bir hallarda eski maǵlıwmatlar kóbirek payda keltiriwi múmkin.
Silteme formaları. Kurs jumısı temasına qarap, siltemeniǹ turli formalarınan paydalanıw múmkin. Oqıtıwshı sizge baǵdar beredi, siz bolsa oqıtıwshı aytqan maǵlıwmatlardı kutapxana vebsaytınan tabıwıǹız múmkin. Hár qanday halatta ólshemge ámel etiw júdá áhmiyetli esaplanadı. Tómende siltemeniǹ tiykarǵı formaları keltirip ótilgen:
a) Garvardsha forma, bul silteme forması, ádette, pán hám bizneske baylanıslı temalarda kóp qollanıladı.
b)Vankuvershe forma, ilim-pán hám medicina temaları sheǹberinde keǹ qollanıladı. Citatadan soǹ qandayda bir san jazıp qoyılǵan halda, jumıs soǹında oǵan silteme jazıp qoyıladı.
c) Kolontitul usılı, eǹ kóp qollanılatuǵın usıllardan biri bolıp, bul usılda alınǵan derek bet soǹında keltirip ótiledi.
Silteme quramalı process esaplanıp, bunda student jol-jobaǵa zárúrlik seziwi múmkin. Bunda sizge universitetiǹiz saytı kómekshi bolıwı múmkin.
Citatalardan paydalanıw. Citatalardan paydalanıw degende, qandayda bir shaxstıǹ belgili tema dógeregindegi pikirlerin tikkelley keltiriw túsiniledi. Citatalardan normada paydalanıw jumısıǹız qádirin asıradı. Citatalardan tómendegi jaǵdaylarda paydalanıw maqsetke muwapıq:
•Citata avtorınıǹ tikkelley gápi ózgeshe mánini aǹlatsa;
•Avtordıǹ tikkelley gápi sizikine qaraǵanda qısqa hám túsinerli bolsa;
•Avtordıǹ tikkelley gápi hámmege belgili bolsa.
Barlıq citatalar derekke úndewshi qısqa frazalar menen berilıwı hám siziǹ pikiriǹizge mas bolıwı zárúr:
1. Qısqa citatalar birlik qostırnaq ishine, citata ishindegi citatalar bolsa ekilik qostırnaq ishine alıp jazıladı:
Jeyms aytıp ótkenindey: „Martinniǹ “ishki mákan” tuwralı koncepciyası tereǹ analizdi talap etedi.
2.Uzınıraq citatalar qatar basınan baslanadı yaki kishirek etip jazıladı. Bul halatta, hesh qanday qostırnaq qollanılmaydı.
3.Sáneden soǹ, bet sanınıǹ beriliwi zárúr.
4.Citatalar túp derektegidey bolıwına ayrıqsha itibar qaratıw zárúr. Eger belgili bir bólimler zárúr bolmasa, sol jerde (...) belgisinen paydalanıwıǹız múmkin:
“Tariyxta júdá kem ashılıwlar ... mobil telefonınday áhmiyetke iye bolǵan”
e) Bazı bir sózler túsindirme talap etiwi múmkin hám bunday jaǵdaylarda tórtmúyeshli qawıslardan paydalanıw maqsetke muwapıq:
„Jaǹa ideyalar [azatlıq tuwralı] áyyemgi dúnya ideyalarınan pútkilley parıq etedı‟.
Ámeliy tapsırma
1.IKT tarawına baylanıslı ilimiy baǵdarda tezis jazıwdı úyreniw.
2.Dáslepki ilimiy izertlew degende neni túsinesiz?
3.Ózińiz dúzgen hár qanday tekstke juwmaq jazıwdı úyreniń.