22-tema

Tema: Ilimiy maqala hám onıń til ózgeshelikleri

Joba:

1.Maqala haqqında maǵlıwmat

2 Ilimiy maqala tusinigi

3. Ilimiy maqalalarǵa úlgiler

1.Maqala haqqında maǵlıwmat

Maqala arabsha sózden alınǵan bolıp, sóylew, kishi dóretpe mánislerin ańlatadı. Sonıń menen birge, jıynaq, jurnal, gazeta hám sol sıyaqlılar ushın jazılǵan yamasa olarda basılǵan, kólemi onsha úlken bolmaǵan ilimiy yamasa publicistik shıǵarma bolıp tabıladı.

Maqalalar ilimiy yamasa publitsistikalıq usılda, kórkem ádebiyatqa baylanıslı til normalarına tolıq ámel etilgen jaǵdayda jazıladı. Maqala jazıwda maqalanıń temasın belgilew de zárú’rli áhmiyetke iye boladı. Maqalanıń atı qısqa, biraq itibardı qaratatuǵın hám maqalanıń bas temasın kórsetip beretuǵın bolıwı lazım. Maqalalarda avtor haqqında qısqasha maǵlıwmat hám paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi kórsetiledi.

Maqalalar ádebiy tilde, ilimiy usılda jazılıwı kerek. Maqalalar tek úshinshi shaxs atınan jazılıwı múmkin. Ápiwayı tildegi hám awızeki sózlerdi qollanıp bolmaydı.

Qalıs oy-pikir menen hám obyektiv tárizde jazıń. Hámme hádiyselerdi biytárep kóz qarastan ańlatıń: eger maqaladaǵı pikir tartıslı yamasa ulıwma qabıl etilmegen bolsa, ol jaǵdayda bul pikirge bolǵan derekti kórsetiw zárúr. Eger qanday da predmet yamasa hádiysege hár túrli qaraslar ámelde bolsa, olardıń hámmesin maqalada ańlatıw maqsetke muwapıq yamasa hesh bolmaǵanda olardıń ámelde ekenligin atap kórsetiw kerek. Ásirese, tartıslı maqalalardı dıqqat penen bayan etiń.

Maqala publitsistik janrda jazılǵanda socialliq ómir hádiyseleri tereń analiz etilip, teoriyalıq hám ǵalabalıq tárepten ulıwmalastırıladı, mámleket siyasatı, ekonomika, texnika, pán hám mádeniyatda erisilgen tabıslar, aldıńǵı jumıs tájiriybeleri ǵalabalastırıladı, xalıq xojalıǵındaǵı kemshilikler sınǵa alınadı. Baspa sózde bas maqala, teoriyalıq hám úgit-násiyatlaw maqala, mashqalalı maqala keń qollanıladı. Bas maqala (yamasa redakciya tárepinen jazılatuǵın maqala) redakciyanıń eń juwapkerli maqalası bolıp, ol jaǵdayda ishki hám xalıq

aralıq turmısqa tiyisli zárúrli máselelerdi oqıwshılar toparına jetkiziw wazıypası qoyıladı.

2. Maqala strukturası

Maqalalar úsh strukturalıq bólekten ibarat boladı :

1.Kirisiw - bunda saylanǵan temanıń aktuallıǵı belgilenedi.

2.Tiykarǵı bólim - avtor tárepinen jobalastırılǵan pikir, mashqala yamasa jańalıq bayanlanadı.

3.Juwmaq - tema maydanınan avtordıń juwmaqları, usınısları beriledi.

Maqalada bárinen burın ulıwma ideya beriledi. Keyin onıń ayırım qaǵıydaları teoriyalıq jaqtan tiykarlanadı. Múmkinshilik dárejesinde olar turmıslıq faktler hám mısallar menen toltırılıwı kerek. Fakt hám mısallar túsinikli, áhmiyetli hám tekserilgen bolıwı talap etiledi. Maqalanıń jazılıw usılı shegaralanbaǵan, ol ocherk usılında jazılıp, kópshilikke maqul bolıwı kerek.

3.Ilimiy maqala túsinigi

Ilimiy maqala akademikalıq jazıwdıń keń tarqalǵan forması esaplanadı. Ilimiy jumıslar studentler hám akademiklerdiń temaǵa tiyisli maǵlıwmatlardı tabıwı (yaǵnıy izertlew), bul tema boyınsha poziciyanı alıw hám uyımlastırılǵan esabatda bul poziciyanı qollap -quwatlaw (yamasa dálillerdi) usınıs etiw bolıp tabıladı.

Ilimiy maqala hám tezisler saldamlı redaktorlanǵan hám rásmiylestiriwdiń barlıq texnikalıq talaplarına muwapıq bolıwı zárúr, atap aytqanda:

-tekst redaktorı – MS Word formatında jazılıwı;

-bet - A4 ólsheminde, kitap kórinisinde, barlıq táreplerden 20 mm qaldırılıwı;

-shrift-TimesNewRoman, ólshewi (kegl) -14;

-qatar aralıǵı hám xatbasıdaǵı aralıq -1,5;

- annotatsiya (Abstract) 250-300 sóz átirapında hám tayansh sóz dizbekleri (Keywords) 5-8 sóz dizbeginen aspawı hám de ush tilde (ózbek, ingliz, orıs tillerinde) bolıwı;

- ilimiy maqala hám tezistiń kólemi minimum 5 bet hám maksimum 8 betten aspawı, betler nomerlenbewi;

-ilimiy maqala aldın baspadan shıǵarılmagan, konferensiya baǵdarlarına tiyisli actual temalardı qamtıp alǵan bolıwı;

-avtordıń tolıq famılıyası, atı hám sharıfi, ilimiy dárejesi hám ataǵı, lawazımı, ilimiy shólkem hám shólkem atı joqarı oń múyeshte, ilimiy maqala atı bolsa ortada

- maqala tekstinde kirisiw (aktuallıǵı ), ilimiy izertlewler hám usıllar, izertlew nátiyjeleri jáne onıń talqılawı, juwmaq hám ádebiyatlar dizimi bolıwı; - barlıq keste, sxema hám súwretler MS Word formatında, Times New Roman

- keste, súwret hám grafiklarda derekler hám tekstte olarǵa siltemeler

- siltemeler hár bir bettiń tómengi bóleginde jaylastırılıwı kerek.

Jiberilgen ilimiy maqala hám tezisler joqarıda keltirilgen talaplarǵa sáykesligi boyınsha ekspertizadan ótkeriledi hám sonıń menen birge, antiplagiat programması tiykarında tekseriwden ótkeriledi. Ekspertlerdiń juwmaǵına kóre ılayıq emes dep tabılǵan materiallar baspadan shıǵarılmaydı hám avtorǵa qaytarıp berilmeydi. Unamlı dep tabılǵan ilimiy maqala hám tezisler baspa ushın elektron jıynaqqa kiritiledi hám rásmiy vebsaytqa jaylastırıladı. Unamlı maqala avtorlarına hám konferenciyada onlayn tikkeley qatnasıw etip lekciya yamasa prezentaciya menen qatnasqanlarǵa sertifikat olardıń electron pochta mánzillerine jiberiledi. Maqala tekstinde keltirilgen maǵlıwmatlardıń durıslıǵına avtor jeke ózi juwapker esaplanadı.

Originalliq

Ilimiy maqala basqa izertlewshiler tárepinen baspadan shıǵarılǵan izertlewlerge tiykarlanǵan bolıwı múmkin, biraq ol avtordıń óz izertlewleri tiykarında jańa

maǵlıwmatlardı óz ishine alıwı kerek. Onıń maqseti ilimiy yamasa ilimiy qızıǵıwshılıq teması boyınsha jańa maǵlıwmatlardı tarqatıw bolıp tabıladı.

Durıslıq

Ilimiy maqalalar málim bir auditoriyaǵa baǵdarlanǵan bolsada, teksttegi anıqlıq oqıwshıǵa neni ańlatıwdı maqset etkenin tez ańǵarıwǵa múmkinshilik beredi.

Anıqlıq

Tolıq mólsherlengen zattı jetkiziw ushın isletilgen sózler anıq bolıwı kerek, sol sebepli qáteliklerge jol joq.

Ilimiy maqalalardı tayarlaw ushın hár qıylı derekler hám tekseriwlerden paydalanılıwın esapqa alsaq, olardıń barlıǵı onı tayarlaw ushın saylanǵan standart usılına ámel etken halda tuwrı keltirilgen hám siltemelengen bolıwı kerek.

3. Ilimiy maqalalarǵa úlgiler

Qaraqalpaq tili (mámleketlik til) sabağında mashqalalı tálimnen paydalanıwdıń bazıbir máseleleri

Jaksımova.U.J- TITU Nókis filialı Gumanitar hám socialıq pánler kafedrası docenti, filologiya ilimleriniń kandidatı

обучение технологии, проблемная ситуация, лексикология.

Key words: The problem of teaching, didactics, process of teaching,teaching technology, problematic situation, lexicology.

Búgin jámiyet bilimlendiriwdiń aldına bilimli, intellektual hám arnawlı qábiletli áwladlardı tárbiyalawdı, olardıń bilimlerin maqsetke muwapıq tárizde rawajlandırıwdı wazıypa etip qoydı.

Áne usı wazıypalardı sheshiwde mashqalalı tálim texnologiyası jetekshi orın iyeleydi. Oqıtıwdıń bul texnologiyası studentlerdi aktiv pikirlewge úyretiw bolıp tabıladı. Bunıń ushın sabaq waqıtında studentlerge hár túrli sorawlar beriledi. Bul másele qóyıp oqıtıw dep ataladı. Lekin “másele” sózi yunon tilinen “mashqala” dep awdarma islengen. Demek, “mashqala” sóziniń mánisi “másele” sózi mánisinen bir qansha tereńirek.

Didaktikada mashqalalı oqıtıw jańa bağdar sıpatında XX ásirdiń 70-80-jıllarında júzege keldi.V.P.Bespalko,V.M.Klarin,Ya.I.Larner, A.M.Matoshkin,

T.V.Kudryavcev, M.I.Maxmutov, O.V.Petrushinler mashqalalı oqıtıw nızamlıqların tereń úyrendi.

Oqıtıw procesinde qarama-qarsılıq payda bolğan halattı S.L. Rubinshteyn mashqalalı jağday dep atadı[4].Studentoqıw (biliw) procesinde qaramaqarsılıqlarğa dus kelse, onıń biliwge bolğan qızığıwshılığı tağıda artadı yağnıy motivaciyapayda boladı. Máselen, Qaraqalpaq tili sabağında“Leksikologiya” temasın úyrengende Omonimiya menen sózlerdiń kóp mániliginiń parqı nede?degen soraw mashqalalı esaplanadı. Bul soraw studentti izleniwge hám oylanıwğaumtıldırıp, student leksikologiya menen baylanıslı alğan bilimlerin qıyalınan ótkerip, omonimler menen kóp mánili sózlerdiń uqsaslıq hám ayırmashılıq táreplerin sanasındatalqılawğa hámanaliz etiwge háreket etedi hám mashqalanı sheshiw ushın tiyisli derekler ústinde islewge ózin májbúrleydi.

Qaraqalpaq tili sabağında mashqalalı oqıtıw halatın jaratıw - bul studentke máseleni usınıw forması bolıp tabıladı.Qaraqalpaq tili sabağınoqıtıwdı shólkemlestiriwde barlıq oqıw iskerligi pán oqıtıwshısı tárepinen mashqalalı halattı jobalı hám izbe-iz qoyıw bolıp,olardı studentler tárepinen oqıw háreketleri arqalı sheshiwden ibarat.Mashqalalı oqıtıw studentlerdiń talqılaw hám pikirlew procesinde ámelge asatuğın talqı-sintetik iskerligine tiykarlanadı. Bul oqıtıwdıń biliw hám studentlerdiń dóretiwshilik qábiletlerin rawajlandırıwğa, sonday-aq olar tárepinen ózbetinshe iskerlik usılın iyelewge qaratılğan evristikalıq izertlew túri bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq tili sabağındamashqalalı texnologiyanı ámelge asırıw ushın:

-Qaraqalpaq tili sabağındaeń aktual hám mánisli máselelerdi ajıratıw;

-oqıw procesiniń túrli kórinislerinde mashqalalı oqıtıw ózgesheliklerin anıqlaw;

-mashqalalı oqıtıwdıń kóptúrli sistemasın jaratıw tiyis.

Sonday-aq oqıtıwshıda studentlerdiń aktiv biliw iskerligin shaqırıwshı hám bağdarlawshı jandasıwlar bolıwı zárúr.

Studentlerdıń dóretiwshilik qábilyetin qáliplestiriw ushınolardı bárqulla soraw beriwgeumtıldırıw lazım. Máselen, “Leksikologiya” teması menen baylanıslı 1.Turaqlı sóz dizbeklerin naqıl-maqallardan qalay parıqlaymız?, 2.Termin sózlerdi kásiplik sózler menen shatastırıwğa bolama?, 3.Dialekt sózlerdi qanday belgiler tiykarında ajıratamız?, 4.Aq, qara sózleri antonim bola alama? sıyaqlısorawlardıń qanday payda bolıwın kórsetiw, sabaq aqırında qarama-qarsılıqlar ashıp beriliwi zárúr. Ataqlı polyak alımı V.Okon bılay dep jazadı: “Oqıtıwshılar izertlewshi ótken jóldı tańlawdı qanshama qálese, nátiyje sonshama jaqsı boladı”[3].

Mashqalalı oqıtıw tálim sıpatınıń jańa basqıshı bolıp,mashqalalı oqıtıw arqalı studentti óz pikirin aytıwğa, onı qorğawğa hám básekilesiwge úyretiw múmkin. Házirgi dáwirde studentlerge mağlıwmat hám usınıslardıń belgili toplamın beriw onshelliáhmiyetli emes, olardıń mağlıwmatlardıóz betinshe alıwıhámóz bilimine aylandırıwı ushın anıq jandasıwlarğa iye bolıwıáhmiyetli. Oqıtıw procesinde qarama-qarsılıq bólmasa tartıs ta, pikir almasıw da bólmaydı. Pikir almasıwsız

bolsa mashqalanıń sheshimi tabılmaydı. Sabaq procesinde bir-birine húrmet, isenimhám issheńlik ruwxı húkimdar bolıwı kerek. Student oqıtıwshınıńúyretiwgeshın kewli menenumtılıp atırğanın biliwi, onıózine teń qarap atırğanın dárriw seziwi zárúr. Buloqıtıwda shaxs faktorın esapqa alıw, birge islesiw pedagogikasın qollanıw hám tálimdi demokratiyalastırıw menen tığız baylanıslı.

Bizge málim, mashqalalı tálimnıń maqseti “ilimiy biliw, bilimler sisteması nátiyjelerin ózlestiriwğana emes, bálkim natiyjelergeerisiw jolın da ózlestiriw”[2].Bul studentlerdıńoqıw materialın ózlestiriwdegi aqılıy izleniwi dóretiwshi iskerliklerine xızmet etedi.

Qaraqalpaq tili sabaqlarında “Leksikologiya” temasın úyreniwde mashqalalı tálimnen paydalanıp ótkeriletuğın ámeliy sabaqlarğa tayarlanıwda tómendegiler jobalastırıladı:

1) úyreniletuğın temanıń maqsetihám wazıypaları, onımashqalalı tálim quralında úyreniw imkaniyatları;

2)temanı úyreniwde studentlerge beriletuğın mashqalalı sorawlar yamasa tapsırmalar mazmunı;

3)studentlerdıń mashqalalı tapsırmalardısheshiwge xızmet etiwshi aldıńğıúyrengen bilim qorları;

4)mashqalalı tapsırmalardıshehsiwge járdem beriwshi studentlerdiń kónlikpe hám bilimleri;

5)tapsırmalardısheshiwge qanday kórgizbeli qurallar, ásbaplar kerek bolıwı;

6)mashqalalı tapsırmalardısheshiw nátiyjesinde bilim hámkónlikpelerinıńshamalıq kólemi;

7)islengen jumıslar hám olardıń nátiyjelerinen qanday juwmaqlar shığarıw lazımlığı haqqındağıpikirler.

Haqıyqattan da, mashqalalıoqıtıw texnologiyası tálimnıń eń nátiyjeli usıllarınan bolıp, oğan ilimiy bilimler tiykarında mashqalalıjağdaylar kirgizilip, oqıw materialı dástúriy formada bayan etiledi.

Qaraqalpaq tili sabağında“Leksikologiya” temasın úyreniwde mashqalalıoqıtıw procesindeoqıtıwshı, dáslep, mashqalalıjağday jaratadı, sorawlar qóyadı, máselelerdi, eksperimental tapsırmalardıusınıs etedi, mashqalalıjağdaydısheshiwge qaratılğan dodalawdıshólkemlestiredi, juwmaqlardıń durıslığın tastıyıqlaydı. Studentler aldınğı bilim hám tájiriybelerine tayanıp, mashqalalıjağdaydısheshiwjolları haqqında oylaydıhámusınıslarkirgizedi. Aldın alğan bilimlerin ulıwmalastırıp, hádiyselerdiń sebeplerin anıqlaydı,olardıń kelip shığıwın túsindiredi, mashqalalıjağdaydısheshiwdıń eńqolay variantın tańlaydı.

Mashqalalıoqıtıwdıń mánisi sonda, studentler ózleri mashqalanıóz betinshe sheshiwge kirisiwitiyis. Bilimlerdi problemalıq jol menen bayan etiw studentlerdiń dóretiwshilik imkaniyatların keńeyttiredi, óz pikirin erkin ayta biliwge úyretedi. Úyrenilip atırğan bilimge qızığıwshılığı kúsheyedi [1].

Sol sebepli student ushın materiallar hám tapsırmalar sisteması sonday dúziliwi kerek, olar tiykarınan, óz betinshe pikir júritiwgehámúyreniwge qaratılıwı lazım.

“Leksikologiya” temasın úyreniwde mashqalalıámeliy sabaqtıoqıtıwshıquramalı etip dúziwi kerek, student sanasında oqıw materialında berilgen oğan tanısemes bilimler haqqında sorawlar tuwılsın.Sol sebepli oqıw materialıoqıw mashqalası formasında beriledi. Studentlerdińbiliminsáwbethámsawallararqalıaktivlestiriw maqsetinde beriletuğın sawallar:

1.Basqa tillerden awısqan sózler sinonim bola alama?

2.Awızeki sóylewde ádebiytil normaların saqlaw ushınnelerge itibar beremiz?

3.Birikken hám birikpegen sózlerdi qanday ózgeshelikler tiykarında ajıratamız?

Bul sawallar negizinde belgili kelispewshiliklerdi atap ótiwshihám bul kelispewshilikti anıqlawshı tálimiy másele logikalıq formada boladı. Kelispewshilikti sheshiwshi sorawğa juwap belgisiz bolıp, onı anıqlawda student intellektual qıyınshılıqtı seziwi shárt.

Oqıtıwshı studentlerdi mashqalanıńaktiv sheshimi procesinetartqanda ğana studentlerdıńóz betinshe dóretiwshi iskerligi marapatlanadı. Oqıtıwshı járdemshi sorawlardı qoyadı, studentlerdińolardı dodalawına aktivqatnasıwın támiyinleydi. Pikir almasıw baslanıwıqollap-quwatlanadı, temanı birgelikte pikirlewge tartadıhám ilimde sáwlelengen anıqsheshimjolların kórsetip, mashqala sheshimine alıp keledi.

Qaraqalpaq tili sabağın mashqalalı oqıtıw pedagog hám studentlerdiń iskerligine baylanıs tárizde túrli dárejede bolıwı múmkin. Studentlerdiń mashqala sheshimi procesine qatnasıwı dárejesine qarağanda tálimnıń túrli dárejede mashqalalı shólkemlestiriliwi parıqlanadı. Birinshi dárejeoqıtıwshınıń usınday iskerligin kózde tutadi, bunda oqıw materialın bayanlawda onıńózi mashqalanı tolıq ashadı jánede onıń sheshimi jolların ashıp beredi hám studentlerdi qarsı sorawlar járdeminde birge pikirlewge tartadı. Mashqalalı tálimnıń ekinshi dárejesi oqıtıwshı tárepinen mashqalanıń qoyılıwıhámdáliyllep beriliwinejol ashadı, keyin studentlerdi onıń sheshimin óz betinshe izlewgebağdarlaydı. Ushinshi dáreje mashqalanıdáliyllemey, oqıtıwshı tárepinen mashqalalıjağdaydıń jaratılıwıhám studentlerdıń keyingi óz betinshe iskerligi kózde tutıladı. Mashqalalıoqıtıwdıshólkemlestiriwdiń tórtınshi dárejesindeoqıtıwshı izleniw tarawın belgileydi, mashqalağa “jaqınlastıradı”, lekin onı kórsetpeydihám studentlerdi óz betinshe izleniwgebağdarlaydı.

Juwmaqlap aytqanda, Qaraqalpaq tili sabağında“Leksikologiya” temasın úyreniwde mashqalalı tálim texnologiyası studentlerdıń tálim procesindegi iskerliklerin asırıwğa, olardıńsabaqlardı dıqqat penen tıńlap, oqıwmaterialın analizlew, salıstırıw,juwmaqlar shığarıw sıyaqlı aqılıy iskerliklerinıń rawajlanıwına járdem beredi.

Ádebiyatlar:

1. Allaniyazova Sh, Tan’irbergenov J. Qaraqalpaq tilin woqi’ti’wda innovaciyali’q teхnologiyalar. –N.: ”Qaraqalpaqstan”, 2015j, 70 bet.

2.MaxmudovM. Maktabda problemali ta’limni tashkil etish. – Т.: O’qituvchi,

1981, 192-бет.

3. ОконьВ.Основы проблемногообучения.- М.: Педагогика, 1968. – 174 с. 4. Рубинштейн С.Л. Основы обшей психологии.- Питер, 2006.- 713 с.

Резюме

Мақолада таълим жараѐнида муаммоли таълим технологиясини қўллаш ва уни қорақалпоқ тили (давлат тили) дарсларида жорий этиш масалалари, муаммоли таълимнинг мақсади, даражалари ва ўзига хос назарий асослари акс эттирилган.

Резюме

В статье показаны проблемы в процессе обучения образовательном технологии и внедрение предметана каракалпакский язык (государственный язык), также отражаются цели, уровны и особенности теоретические основы проблемного обучения.

Summary

In this article are shown problems in the educational technological process and implantation of the subject into karakalpak language, also are reflected the aims, levels and peculiarities of theoretical bases of problem teaching.

Ámeliy tapsırma

4.Oqıǵan ilimiy maqalalar boyınsha annotaciya jazıǹ.

5. Ámeliy tapsırma. Qálegen tarawdaǵı mashqalalar boyınsha ilimiy maqala jazıp úyreniń.