24-tema

24-tema. Qánigelikke baylanıslı sóz hám terminlerdiń jazılıwı, jasalıwı hám qollanılıwı. Til hám terminologiya

Jobası :

1.Til hám jámiyet

2.Tildiń leksik qatlamı 3.Terminologiya túsinigi

4. Taraw terminleri hám olardıń qollanıwı

5. Qánigelikke baylanıslı sóz hám terminlerdiń jazılıwı, jasalıwı hám qollanılıwı

1. Til hám jámiyet

Jámiyetti tilsiz hám tildi insaniyat jámiyetinen bóleklengen halda kóz aldımızǵa keltirip bolmaydi. Til hám oylawdıń payda bolıwı hám de olardıń rawajlanıwı insaniyat jámiyeti menen bekkem baylanıslı. Sebebi til insanlar arasında óz ara baylanıs quralı, pikir almaslawdıń eń zárúrli quralı retinde payda bolǵan hám neshe mıń jıllardan berli sol wazıypanı nuqsansız atqarıp kiyatır. Til hám oylaw insandı basqa janzatlardan ajıratıp, sanalı janzat retinde jámiyetke birlestirdi. Jámiyet rawajlanǵan sayın til de, oylaw da hátte insannıń ózi de tınımsız rawajlanıp baradı. Jámiyet rawajlanıwı sebepli tildiń sózlik quramı bayıydı, grammatikalıq qurılısı rawajlanıp baradı. Til rawajlanıwındaǵı ózgerislerdi, atap aytqanda, túrkiy tiliniń qay dárejede rawajlanǵanlıǵın M.Qashg'ariydiń “Túrk sózligi toplamı” shıǵarmasında keltirilgen qosıq úzindileri, Yusuf HasHajibtiń “Qutadg'u bilig” dástanı, A.Nawayınıń tilsimli ǵázzelleri tili menen XX asirde dóretiwshilik etken hám biz menen zamanlas shayırlarjazıwshılardıń búgin jaratıp atırǵan dóretpeleri tilin salıstırıw arqalı ayqın kóz aldımızǵa keltiriw múmkin.

Til ulıwma jamiyetlik, sociallıq hádiyse retinde belgili bir millet wákillerine birdey xızmet etedi. Ol sol til iyeleri ushın ulıwmalıq. Sóylew bolsa menshikli bolıp tabıladı. Til patshaǵa da, gedeyge de, bayǵa da, xızmetkerge de, urıǵa da birdey, biraq olardıń sóylewi hár túrli bolıp tabıladı. Sebebi belgili bir tilde sóylesetuǵın qansha adam bolsa, sonsha reń-báreń sóylew bar. Hár bir shaxs hámme ushın ulıwma bolǵan milliy tilden óz múmkinshiligi dárejesinde paydalanadı, pikirleydi, sóyleydi. Sóylewde sóylewshiniń sóylew aǵzaları jaratqan dawıs, dawıslardıń jińishke-juwanlıǵı, tez-ásteligi, tınıq-shawqımlılıǵı, bilimi, dárejesi, dialekti, qaraqalpaq tili sózlik baylıǵınan qay dárejede paydalana alıwı, sóylew mádeniyatı hám basqa sol sıyaqlı pazıyletleri menen bir qatarda sóylewinde ámelde bolǵan nuqsan hám kemshilikleri de kórinetuǵın boladı. Til bolsa bunday kemshiliklerden taza bolıp tabıladı. Qısqası, til hám onıń paydalanıw procesindegi materiallıq qabıǵı bolǵan sóylew shaxstı jámiyet penen baylanıstırıp turadı, insanlardıń bir-biri menen baylanısınıń negizi boladı. Til baylanıs materialı bolsa, sóylew baylanıs forması bolıp tabıladı. Tildi ásirler dawamında xalıq jaratadı, sóylewdi bolsa sol til materialları tiykarında hár bir shaxs payda etedi.

2. Tildiń leksikalıq qatlamı

Leksikologiyada sózler, olardıń kelip shıǵıwı (etimologiyası), mánisiniń rawajlanıwı (sózlerdiń tuwra hám awıspalı mánileri, forması hám máni múnásibetine kóre túrleri), turaqlı sóz dizbekleri (frazeologik birlikler) hám basqa sol sıyaqlı máseleler úyreniledi.

Sóz hám onıń mánilerin úyreniwshi filologiya bólimine leksikologiya dep ataladı. Sózdiń grammatik máni bildiriwshi qosımtalarsız bólegi leksema esaplanadı. Sóz leksikologik máni (mısalı: qálem-oqıw quralı) hám grammatik mánige iye boladı (mısalı: qálem-atlıq, menshikli atlıq). Mánili sózler leksikalogiyalıq hám grammatikalıq máni ańlatadı; kómekshi sózler bolsa tek grammatikalıq mánini ańlatadı. Leksikalogiyalıq máni ańlatıwshı til birlikleri leksikalogiyalıq birlikler dep ataladı. Leksikalogik birlikler tómendegiler: 1) sóz; 2) sóz dizbegi; 3) termin (termin); 4) qospa sóz; 5) kórkem sóz.

Sózler bir mánili (monosemantik) hám kóp mánili (polisemantik) boladı. Menshikli atlar hám terminler ádette bir mánili boladı. Mısalı: termometr, affiks, prefiks, Andijan, Samarqand, Tashkent. Sózlerdiń kóp mániligi kontekstte anıqlanadı. Solay eken, polisemantik sózler kóp mánili boladı.

Termin (atama). Pikirdi, maqsetti ayqın etip beriwde mánisi anıqlanǵan, isletiliw sheńberi sheklengen, tek bir túsinikti ańlatıp kelgen sózler termin (atama) dep ataladı. (latınshadan shegara belgisi, shek mánisin ańlatadı).

3. Terminologiya túsinigi

Atamalar (terminler) - ilim, texnika, kórkem ónerge tán sózler bolıp tabıladı. Bular ádette bir mánisti ańlatadı: (filologiyada) pát, kesim, qaratpa sóz, anıqlawısh, tolıqlawısh, pısıqlawısh hám b.

Atamalar eki toparǵa bólinedi:

Ilimiy atamalar

Kásiplik atamalar

Belgili bir pán sheńberinde qollanılatuǵın atamalar ilimiy atamalar dep ataladı.

Belgili kásip-óner sheńberinde anıq bir mánisti ańlatıw ushın qollanılatuǵın sózlerge kásiplik atamalar dep ataladı.

Atamalar ilimiy tilde qollanıladı. Olar eki túrli usıl menen payda boladı:

a)putkil xalıq isletetuǵın sózler arasınan ayırımlarınıń mánisi tarayıp, putkil xalıq tilinde bir mánisti, ilimiy tillde bolsa basqa mánisti ańlatatuǵın bolıp qaladı: peyili (putkil xalıq tilinde xarakter, minez-qulıq mánisin ańlatadı);

b)basqa tillerden kirgen sózler arqalı payda boladı: omonim, paronim hám b.

Termin [lat. (terminus - shek, shegara] Pán, texnika, kásip-ónerdiń qandayda bir tarawına tán arnawlı bir túsiniktiń anıq hám turaqlı mánisi bolǵan sóz yamasa sóz dizbegi; termin. Botanika terminleri. Zergerlik terminleri. Paxtashılıq terminleri.

Terminologiya [lat. terminus - shegara + yun. logos - pán, táliymat]

1. Pán, texnika, kásip-ónerdiń qandayda bir tarawında qollanılatuǵın terminler kompleksi. Texnika terminologiyasi. Áskeriy terminologiya. Ilimiy terminologiya. Qaraqalpaq tili terminologiyasi.

1.Termin - ol yamasa bul sóz hám sóz dizbeginiń ilim tilinde atalatuǵın funkciyası bolıp tabıladı. Sol sebepli termindi noterminge keri qoyıw jolı menen olardı táriplewge háreket etiw nátiyjesiz usıl esaplanadı.

2.Sóz hám sóz dizbegi zat -hádiyseniń ulıwma hám menshikli atı bolsa, termin túsiniktiń atı bolıp tabıladı.

3.Termin, hesh bolmaǵanda, bir tarawdıń sheńberinde tek bir mánisti ańlatıwı, anıq, qısqa, túsinikli, sistemalı hám tiykarlanǵan bolıwı kerek.

4.Termin jasawda ana tili múmkinshiliklerinen paydalanıw eń alternativ hám durıs jol esaplanadı. Keri jaǵdayda, hár qanday terminosistema ádebiy til normalarınan uzaqlasadı hám sonıń nátiyjesinde tek ǵana ápiwayı oqıwshıǵa, sonday-aq, qánigelerge de túsiniksiz bolıp qaladı, tildiń tazalıǵı principine biraz ziyan jetkeredi.

5.Bizde ulıwma terminologiyaǵa qaraǵanda, tarawlıq terminologiya kóbirek úyrenilgen. Sol sebepli terminologiyaǵa tiyisli teoriyalıq bilimlerimiz sayız.

6.Terminologiya hám nomenklatura, olardıń ulıwma hám menshikli tárepleri analizine arnalǵan izertlewler joq esabı.

4. Taraw terminleri hám olardıń qollanıwı

Hár bir tilde óziniń isletiliwi sheńberine kóre sheklengen, tiykarınan bir ǵana mániske iye bolǵan, bir ǵana túsinikti ańlatatuǵın sózler de boladı. Bunday sózler, atap aytqanda pán-texnika, kórkemóner, siyasat, til hám ádebiyat, ónermentshilik sıyaqlı túrli tarawlarda ushraydı.

Terminlerdiń zárúrli ózgesheligi sonda, olar kóp mánisli bolmaydı, awıspalı mániste isletiliwi júdá kem ushraydı. Lekin ámeliyatta ayrım terminler, mısalı, házirgi zaman orıs hám ózbek tillerinde operaciya sózi termin retinde:

1)medicina tarawında jarıw, kesiw, kesip alıp taslaw, jańasın salıw hám sol jollar menen kesellikti emlew mánisinde;

2)áskeriy tarawda qandayda bir wazıypa hám maqsetti ámelge asırıwǵa qaratılǵan urıs háreketleri mánisinde;

3)mámleket keńselerinde rásmiy qatnasta (mısalı, bank operaciyası, pochta operaciyası sıyaqlı ) mánislerde qollanıladı.

Ilim, texnika, awıl xo jaligi hám kórkemónerge tiyisli túsiniklerdiń anıq atın bildiriwshi bir mánisli sóz hám dizbekler terminler dep ataladı.

Terminler jıyındısı hám sol terminlerdi úyreniwshi taraw terminologiya dep ataladı. Termin grekshe terminos sózinen alınǵan bolıp, shek, shegara mánislerin ańlatadı.

Sózler ilim hám texnikanıń belgili tarmaǵında qollanılıp, tutınıw sheńberi shegaralanǵan mániste isletilse terminlerge aylanadı.

Termin anıq, konkret túsiniklerdi bildirip, sezim-tuyǵı mánislerinen uzaq boladı. Terminler rásmiylesken sózlar bolǵanlıǵı sebepli respublika kóleminde, hátte dúnya kóleminde bir túsinikti ańlatadı.

Termin taraw terminleri sistemasınıń bir elementi bolıp, mudamı bir sistema sheńberinde qollanıladı.

Termin kásiplik mánis bildiriwshi, kásiplik túsinikti ańlatıwshı hám qáliplestiriwshi ayırım obyiektler hám olar ortasındaǵı baylanıslardı arnawlı bir kásipler kózqarasınan biliw hám de ózlestiriw procesinde isletiletuǵın sóz yamasa sóz dizbegi bolıp tabıladı.

Ekonomika tarawınıń qatar terminleri bolıp, olar arnawlı bir til iyeleriniń derlik barlıǵınıń sóylewinde teńdey isletile beredi. Bazar, buyım, sawda, sawda-satıq, pul, qarıydar, bazarshı, alıpsatar sıyaqlılar usılar qatarınan bolıp tabıladı.

Qaraqalpaq til biliminde terminlerdi úyreniw, olardı tártipke salıw, terminologiyalıq sózlikler dúziw sıyaqlı qatar ilajlar XX ásirdiń 30-jılları ortalarınan baslanǵan.

Tildiń óz qatlamına tiyisli sózler onıń qáliplesiw dáwirinde qanday neler zárúrli orın tutqanın, tildiń sózlik quramı bolsa xalıq ne haqqında pikir júrgizgenin kórsetip turadı.

Nawayi dóretpelerinde tek ullıwmatúrkiy ekonomikalıq atamalar qollanılıp qalmay, olardıń arabsha, parsı-tájikshe sinonimleri óz mánisin tapqan: sawdapisha- sawdager-sawdagershilik; qarjı -dáwlet-aqsha ; bay'ona-baha, bay aqshası; máp-payda - dáramat ; baj-xiroj; dáslepki aylanıs ushın ǵárejet-farmoya-naq- pul-naq pul; baha-qun ; pensiya -is haqı -ǵárejet hám basqalar.

5. Qánigelikke baylanıslı sóz hám terminlerdiń jazılıwı, jasalıwı hám qollanılıwı

Ilim, texnika, awıl xojalıǵı hám kórkem -ónerge tiyisli túsiniklerdiń anıq atın bildiriwshi bir mánisli sóz hám dizbekler terminler dep ataladı. Házirgi sociallıq-ekonomikalıq hám de ilimiytexnikalıq túpkilikli ózgerishler dáwirinde jańa pánler hám túsinikler júzege kelip atır. Atap aytqanda, qaraqalpaq tilinde de jańa terminler payda bolıp atır, aldınnan isletip kelingen qatar leksemalar jańa mánislerdi ańlatpaqta.

Ámeliy, ásirese, teoriyalıq máselelerdi sheshiw ushın qánigelik terminleri sistemasın, olardıń jasalıw nızamların, qáliplesiw dereklerin, tilde qollanıw sheńberin, usı sistemada júz berip atırǵan kemshiliklerdi hám olardı saplastırıw yamasa jasalıwın anıqlaw sıyaqlı qatar máselelerdi úyreniw zárúriyatı payda boldı.

Pánniń taǵı bir maqseti házirgi ózbek tilinde qollanıp kelinip atırǵan tarawlıq terminlerdi toplaw hám sistemalastırıwdan da ibarat esaplanadı. Házirgi basqıshta, yaǵnıy joqarı dárejedegi ilimiy-texnikalıq revolyuciya dáwirinde islep shıǵarıw, pán hám texnikanıń barlıq tarawlarında tazadan -jańa zat, predmet hám túsinikler payda bola basladı. Bul halat tildiń sózlik quramınıń salmaqlı túrde bayıwına alıp kelip atır. Sonlıqtan, termin mashqalası házirgi leksikologiyanıń tiykarǵı máselelerinen biri bolıp qaldı.

“Terminler payda bolıp qalmaydı”, kerisinshe, olardıń zárúriyatı ańlanǵan halda “oylap tabıladı”, “dóretiledi”.

XIX ásirdiń ekinshi yarımı hám XX ásir baslarında qaraqalpaq tiline orıs tilinen hám orıs tili arqalı Evropa tillerinen sóz hám terminler kirip kele basladı. 1950-jıllardıń ekinshi yarımınan tarawdıń terminologiyası rawajlanıwında jańa dáwir baslandı. Turkiy tillerde leksemalar payda etiwdiń keń tarqalǵan usıllarınan biri affiksler arqalı sóz jasaw bolıp tabıladı. Bul usıldıń terminler jasaw kólemi keyingi dáwirlerde jáne de keńeydi, terminologik sistemaǵa tiyisli terminlerdiń sol usıl menen jasalıp atırǵanlıǵı sonnan derek beredi. Terminologiyaǵa tiyisli izertlewlerden málim bolıwınsha, qandayda bir terminologik sistemada affiksatsiya usılı menen terminler jasaw keń orın alǵan.

Morfologiyalıq usıl menen termin jasawda ózek-túbirge sóz jasaytuǵın qosımshalar qosıladı hám jańa terminler payda boladı. Qarıydar, isbilermen, mal-múlkli, shártnama, bólistiriw, bajıxana

Sintaksislik usıl menen termin jasawda dizbekli terminler payda boldı. atlıq+ atlıq = bazar baha, jer rentası;

kelbetlik+ atlıq = jalpı ónim, sap dáramat;

kelbetlik feyil+ atlıq = sheklengen ǵárejet, keshiktirilgen talap, jámlengen bahalar

Semantik usıl menen termin jasawda mánis kóshiwiniń metaforalıq usılı tiykarǵı roldi oynaydı. Toplanǵan kórsetkish, kredittiń elastikligi, kapital sıyımlılıǵı, óndirilgen pul,

órmelewshi inflyaciya, pul massası

Akronim. Bul sıyaqlı qısqartpalar sózlerdiń bas háriplerinen dúziledi. Mısalı, OITSarttırılǵan immunitet jetispewshiligi sindromı. Bul sıyaqlı qısqartpa -akronimler bir sóz retinde aytıladı.

Basqa túrdegi qısqartpalar. Olar jeke tárizdegi háriplerdiń jıyındısı. Mısalı, AQSH - Amerika Qurama Shtatları, BMT - Birlesken Milletler Shólkemi. Bul túrge kiretuǵın kópshilik qısqartpalar qanday sózlerden dúzilgeni belgisiz bolıp qaladı. Mısal ushın, DvD, DNK. Punktuatsiya. Birpara qısqartpa sózlerden paydalanılǵanda, álbette, olardı noqat penen juwmaqlaw kerek boladı (1 mln. = 1 million). Akronim hám basqa túrdegi qısqartpa sózlerde irkilis belgisi (noqat) qollanılmaydı (mısalı, AQSH yamasa BMT).

Tema boyınsha tapsırmalar

1- tapsırma. Qálegen tarawǵa tiyisli 10 terminge anıqlama beriń.

2- tapsırma. IKT tarawında kem qollanılatuǵın terminler tiykarında kishi kólemli tekst dúziń.

3- tapsırma. ”Termin” sózi úlgisine kóre “Multimedia” sózine sinkveyn dúziń hám ulıwmalastıratuǵın juwmaq shıǵarıń.

“Sinkveyn” (5-qatar ) texnikası:

1-qatar - túsinik - atlıq

2-qatar - 2 sózden ibarat kelbetlik

3-qatar - 3 sózden ibarat feyil 4-qatar - 4 sózden ibarat múnásibet 5-qatar - 1 sózden ibarat sinonim

Úlgi:

1.Termin

2.Ekonomikalıq, tarawlıq

3.Ańlatadı, isletiledi, anıqlaydı

4.Bir ǵana mániske iye sóz.

5.Termin.