1-tema. Akademiyaliq jaziw

1-tema.Akademiyalıq jazıw. Jazba hám awızeki stil hám onıǹ ózgeshelikleri. Ólshem túsinigi

Jobası:

1.Akademiyalıq jazıw kursı haqqında maǵlıwmat

2.Qaraqalpaq tiliniń rawajlanıwı

3.Ádebiy til túsinigi

4.Ádebiy til normaları

1. Akademiyalıq jazıw kursı haqqında maǵlıwmat

Oqıw procesinde hár bir student tildiǹ barlıq stillerinde jazılǵan tekstlerdi úyreniwde óz bilim hám kónlikpelerin qollanıw, qaraqalpaq tilinde is júrgiziw kónlikpelerin iskerligine qollana alıw, ol yaki bul múnásibet penen óz pikirin tiykarlı bayan etiw kónlikpesine iye bolıwı ushın Akademiyalıq jazıw pánin úyreniwi lazım. Sonıǹ menen birge bul pándi ózlestiriw arqalı qaraqalpaq tiliniǹ sóz baylıǵınan jazba til jaratıw hám onı rásmiy stilde durıs qollanıw hámde olardan orınlı paydalana biliwi, tarawǵa tiyisli hújjetlerdi dúziwde kásiplik atamalardı isletiw, olardı qánigeligi temasındaǵı sáwbette óz betinshe qollay alıwı, qaraqalpaq tiliniǹ sózlik baylıǵı hám qánigelik atamalarınan orınlı paydalanıw, olar járdeminde óz pikir-usınısların tiykarlı bayan etiw tájiriybesine iye bolıwı zárúr.

Bakalavr baǵdarında Akademiyalıq jazıw páni boyınsha bilim hám kónlikpelerdi puxta iyelew ushın hár bir student qaraqalpaq tiliniǹ awızeki hám jazba til formaların tolıq ózlestiriwi, onıǹ sóz baylıǵınan grammatıkalıq bilimler tiykarında durıs paydalana biliwi, is júrgiziw hám rásmiy hújjetler tayarlawda jeterli sawatxanlıqqa iye bolıwı zárúr. Demek, studentler Akademiyalıq jazıw páninen:

-qaraqalpaq tilinde rásmiy is júrgiziw stiliniǹ nızamlıqların biliwi;

-qaraqalpaq tiliniǹ gáp qurılısın tolıq úyreniwi;

-rásmiy stilge tán til birliklerin orınlı islete alıwı kerek.

-hújjet tekstiniǹ dúzilisin;

-hújjetlerdiǹ zárúr (rekvizit) bólimlerin;

-hújjetlerdi rásmiylestiriwdi biliwi lazım;

-qaraqalpaq tilinde sintaksislik jaqtan durıs gáp dúze alıwı;

-mámleketlik tilde tolıq jazba sawatxanlıqqa iye bolıw, is júrgiziw kónlikpelerin miynet iskerligine óz betinshe qollana biliwi;

-tildiǹ barlıq stillerinde jazılǵan tekstlerdi úyreniwde óz bilim hám kónlikpelerin qollanıw, qaraqalpaq tilinde is júrgiziw kónlikpelerin iskerligine qollana alıw, ol yaki bul múnásibet penen

óz pikirin qaraqalpaq tilinde tiykarlı bayan etiw kónlikpesine iye bolıwı lazım.

- qaraqalpaq tiliniǹ sóz baylıǵınan jazba til jaratıw hám onı rásmiy stilde durıs qollanıw hámde olardan orınlı paydalana biliwi;

- tarawǵa tiyisli hújjetlerdi dúziwde kásiplik atamalardı isletiw, olardı qánigeligi temasındaǵı sáwbette óz betinshe qollay alıwı;

- qaraqalpaq tiliniǹ sózlik baylıǵı hám qánigelik atamalarınan orınlı paydalanıw, olar járdeminde óz pikir-usınısların tiykarlı bayan etiw tájiriybesine iye bolıwı zárúr.

Hújjetlerdi úyreniwshi is júrgiziw dáslep til bilimi páni menen baylanıslı bolıp, is qaǵazlarınıǹ tili rásmiy stil talabına muwapıq anıq, túsinikli, ıqsham, logikalı hám isenimli bolıwı menen xarakterlenedi. Hújjetler tili tilimizde qollanıwshı ádebiy tilden ajıralmaǵan halda is kóredi, yaǵnıy qaraqalpaq ádebiy tili nızamlıqlarına boysınadı.

Hújjetler tariyxı áyyem zamanlarǵa barıp taqaladı. Olar haqqında tariyxiy dárekler maǵlıwmatlar beredi. Hújjetler de tariyxıy procesti basınan ótkergen. lslep shı[arıw hám sociallıq múnásibetlerdiǹ ózgeriwi menen rawajlanǵan, qáliplesken. Eskirip, qollanıwdan shıǵıp ketken ayırım hújjetler tariyx bolıp qaldı. Demek, tariyxtıǹ bir bólegi sıpatında adamzat jámiyeti tariyxında óz ornında áhmiyetli orın tutadı degen juwmaqqa keliw durıs boladı.

Hár bir hújjet huqıqıy kúshke iye. Onıǹ mazmunı, dúzilisi, tayarlanıwı jámiyettegi nızamshılıq mazmunına sáykes keliwi, huqıqıy ólshemge boysınıwı huqıqtanıw menen baylanısta ekenligin kórsetedi.

Bizge málim, ómirde túrli baǵdarlar, qánigelikler bar. Hár tarawda ulıwmalıq hújjetlerden tısqarı ózine tán, biri ekinshisinde isletilmeytuǵın is qaǵazları bar. Olardı úyreniw ham is júrgiziw pániniǹ maqseti hám wazıypası. Sol jaqtan qaraǵanda akademiyalıq jazıw qánigelik pánleri menen de baylanısta ekenligi kelip shıǵadı.

2.Qaraqalpaq tiliniń rawajlanıwı

Qaraqalpaq ádebiy tiliniń rawajlanıw tariyxı XX ásirden baslanadı. Bul dáwirde qaraqalpaq xalqınıń jámiyetlik-siyasiy turmısında, ekonomika hám mádeniyatında úlken ózgerisler boldı. Bul ózgerisler qaraqalpaq tiliniń rawajlanıwına keń múmkinshilikler tuwdırdı. Tildiń jámiyetlik xızmeti keńeydi.

Qaraqalpaq tiliniń awızeki sóylew hám jazba túrleri onıń arqa hám qubla dialektlik ózgeshelikleri tiykarında, kóbirek arqa dialektke tiykarlanıp qáliplesti. Ádebiy tildiń bul eki túri házirgi waqıtta xalıqtıń hár turli turmıs tarawlarında, is júrgiziw, kórkem ádebiyat, ilimiytexnikalıq ádebiyatlar, gazeta-jurnal, teatr, radio-televidenie hám t.b. tarawlarda keń qollanıladı.

Qaraqalpaq tiliniń milliy jazıwı 1928-jılǵa deyin arab álipbesi tiykarında júrgizildi. 1924jıldan baslap “Birinshi adım”, ”Iqtıyarlı qaraqalpaq” gazetaları, 1925-jılları basılıp shıqqan mektep sabaqlıqları, 1930-jıllardan baslap “Jetkinshek” gazetaları tilimizdiń rawajlanıwında dáslepki adım boldı.

jılları arab grafikasına, 1928-1940-jılları latın grafikasına,1940jıldan baslap rus grafikasına tiykarlanǵan álipbe hárekette boldı.

Qaraqalpaqstan Respublikası 1994-jıldıń 26-fevralında latın jazıwına tiykarlanǵan jańa álipbesin qabıl etti. Qabıl etilgen jańa álipbeniń quramı 32 háripten ibarat bolıp, qaraqalpaq tiliniń ózine tán seslik ózgesheligin bildiretuǵin 5 háribi ( á , ǵ , ń , ó , ú) ústin belgisi menen, 1 hárip (sh) háripler birikpesi túrinde alındı.

Jańa álipbege tiykarlanǵan imla qaǵıydaları Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesiniń 1995-jıl 30-dekabrdegi qararı menen tastıyıqlandı hám 1996-jılı “Bilim” baspasında kitapsha bolıp basılıp shıqtı.

Qaraqalpaq tiliniń rawajlanıwı, tiykarınan, eki túrli jol: ishki múmkinshilikler hám sırtqı tásir arqalı iske asadı.

Qaraqalpaq tiliniń leksikası óziniń múmkinshiliklerin paydalanıw arqalı tómendegi jollar menen rawajlanadı:

1.Burınnan qollanılıp júrgen túpkilikli sózlerdiń mánisi keńeyip, jańa mánige iye boladı. Mısalı: miynet, awdarıspaq, qatnas, jarıs, gúres, baylanıs, bay, jol, t.b;

2.Burınnan qollanıp kiyatırǵan sózlerimizdi termin retinde paydalanıw jolı menen, Mısalı: ses, buwın, túbir sóz, sóz dizbegi, baspaxana, t.b;

3.Awdarma jasaw arqalı, Mısalı: shıǵarma,húrmet taxtası, kúndelik, t.b.

Sońǵi dáwirde qaraqalpaq tiliniń mámleketlik til retinde nızamlastırılıwı tildiń rawajlanıwına jáne de úlken tásir jasadı. Qaraqalpaq tili usı aymaqtaǵı basqa millet mekteplerinde mámleketlik til retinde oqıtılatuǵın boldı. Bul jaǵdaylar qaraqalpaq tiliniń jámiyetlik xızmetiniń jáne de artatuǵınlıǵınan dárek beredi.

3.Ádebiy til túsinigi

Ádebiy til payda bolǵanǵa shekem sóylew mádeniyatına baylanıslı bolǵan talap hám túsinikler ádebiy til payda bolǵannan keyingi dáwirdegi yaǵnıy ádebiy til menen baylanıslı bolǵan sóylew mádeniyatı túsiniklerinen ózgeshelenedi. Sebebi sóylew mádeniyatı haqıyqıy mánide ádebiy til hám onıń normaları menen baylanıslı.

Ádebiy til xalıq tiliniń, milliy tildiń jetilisken forması bolıp, xalıq tili tiykarında payda boladı. Ádebiy tilden rásmiy mámleketlik til sıpatında paydalanıw bul tildiń jámiyetlik siyasiy tarawlar tili, rásmiy qatnas hám jazıwlar tili, shólkemler hám hújjetler tili, diplomatiyalıq qatnaslar tili, radıo hám televidenie tili, awızeki násiyat hám propaganda tili, ilimiy stiller tili, kórkem ádebiyat ham saxna tili, bilimlendiriw, mádeniyat tili sıyaqlı kóp baǵdarlarda rawajlanıwı ushın jol ashadı. Bul jaǵday ádebiy tilde kóp wazıypalılıqtı júzege keltiredi. Ádebiy tildiń kóp qırlı hám quramalı wazıypaları ádebiy tildiń stillik tarmaqlanıwına, ádebiy til ishinde hár qıylı til stilleriniń payda bolıwına alıp keledi, bul ádebiy tillerge tán bolǵan eń áhmiyetli belgilerden biri.

Ádebiy til jámiyetlik siyasiy hám ilimiy-mádeniy ómirdiń barlıq tarawlarında qatnas quralı dárejesine kóterildi. Bul jaǵday ádebiy tilde mádeniyat hám civilizaciyanıǹ propogandistine, buǵan tiyisli túsiniklerdi bayanlawshı, ózinde saqlawshı hám keyingi áwladlarǵa jetkeriwshi quralǵa aylandırdı. Ádebiy tilde jámiyetlik hám mádeniy ómirdiń túrli tarawlarına tiyisli bay bilimler jámlesken boladı. Sonday-aq ádebiy til abstrakt hám konkret oylawdıń ámelge asıwında da xabarlawshı wazıypasın atqaradı. Ádebiy tilge tán belgiler ádebiy tildiń awızeki forması ushın da tán. Ádebiy til wazıypalarınıń, xızmetiniń keńeyiwi, onda quramalı stillik bóliniwdiń payda bolıwı, ádebiy til quralları hám imkaniyatlarınıń rawajlanıwın hám bay bolıwın talap etedi. Sol sebepli de ádebiy til bay sózlik quramǵa, qáliplesken grammatıkalıq qurılısqa iyeligi hámde stillik tarmaqlarınıń rawajlanǵanlıǵı menen ózgeshelenedi. Ádebiy tilde mine usı stiller talabına qaray sinonimlik qurallar, sóz variantları, kóp mánili sózler, haqıyqıy mánini sáwlelendiriwshi leksikalıq birlikler, sóz formaları payda boladı. Bulardıń barlıǵı tilge kóp qırlı quramalı túsinikler hám pikirlerdi túsinikli hám ápiwayı bayanlaw múmkinshiligin beredi. Ádebiy tildiń sózlik qurılısı, grammatıkanıǹ dúzilisi belgili bir nızamlıqlarǵa boysınadı, olar qaǵıydalarǵa saralanǵan, jetilisken boladı. Ádebiy tilge tán belgiler - onıń normalıq sıpatı, stillik tarmaqlarınıń bóliniwi jumsalıw dárejesiniń keńligi. Ádebiy til barlıq adamlar tárepinen milliy tildiń úlgili hám islengen forması dep qabıllandı hám tán alınadı. Ádebiy tilde durıs sóylew hám jazıw ushın sol normalardı hám olar haqqındaǵı qaǵıydalardı ózlestiriw shárt.

Qaraqalpaq ádebiy tiliniń normalarınıń qáliplesiwinde, tolıqtırılıwında 1920-1940- jıllarda qálem terbetken shayır hám jazıwshılar, jurnalıstler, túrli ilim tarawında jumıs alıp barǵan ilimpazlar áhmiyetli rol oynadı. Nátiyjede qaraqalpaq ádebiy tili jetilisken milliy ádebiy til dárejesine kóterildi, onıń durıs jazıw hám durıs sóylew ushın zárúr bolǵan til quralları jetilisip,

belgili bir sistemaǵa tústi. Ádebiy yaǵnıy mádeniy tildi júzege keltiriwdegi maqset - durıs sóylew, durıs jazıw quralların jaratıw. Bul qural jiyi paydalanılǵanda hám jámiyet aǵzalarınıń óz ara qatnası ushın tabıslı xızmet etkende ǵana onıń haqıyqattan da mádeniy til ekenligi tastıyıqlanadı.

4.Ádebiy til normaları

Til mádeniyatı ádebiy tildiǹ jaratılıwı mádeniy quraldan durıs, orınlı paydalanıw lazım degen talaptı ortaǵa qoyadı. Bul talap ádebiy til ushın norma dep qabıllanǵan til qurallarına, qaǵıydalarǵa ámel qılǵan halda sóylew hám jazıw menen baylanıslı. Norma - til qurallarınan durıs paydalanıw qádeleriniń jıynaǵı. Al ádebiy norma -tildiń leksikalıq, morfologiyalıq, sintaksislik elementleriniń ishinen jámiyetke xızmet etiw ushın eń qolaylı hám durıs dep tańlap alınǵan til qurallarınıń jıynaǵı.

Búgingi kúnde qaraqalpaq ádebiy tiliniń bir qansha islengen belgili dárejede bir qálipke salınǵan normaların tómendegishe kórsetiw múmkin: 1.Leksika-semantikalıq normalar. 2.Orfoepiyalıq norma. 3.Akcentolologiyalıq (sóz hám sóz formalarında páttiń durıs qoyılıwı) normalar. 4.Fonetikalıq norma. 5.Grammatikalıq (morfologiyalıq hám sintaksislik) normalar. 6.Sóz jasalıw normaları. 7.Orfografiyalıq norma. 8. Grafikalıq (jazıw) norma. 9. Punktuaciyalıq norma. 10.Stillik norma. Demek, ádebiy tildiń ómir súriwi ushın normalardıń bolıwı shárt.

Fonetikalıq norma. Fonetikalıq norma qaraqalpaq tiliniń ámeldegi álipbe sisteması, jańa álipbege ótiw mashqalaları hám sol mashqalalardı joq etiw, sheshiw menen baylanıslı. Házirgi kúnde jańa latın álipbesine ótiw menen baylanıslı bolǵan mashqalalar júzege kelip atır. Olardı tártiplestiriw máseleleri kún tártibinde turıptı. Bul álbette oqıw hám oqıtıwdıń túrli basqıshlarında jańa álipbege ámel etiw, onı úyreniw menen baylanıslı bolǵan sabaqlıq hám qollanbalar dóretiw, ilim, texnika tarawlarında, is júrgiziwde bul álipbege ótiw máselelerin óz ishine aladı.

Orfografiyalıq (imla) norma. Orfografiyalıq norma fonetikalıq normanıń dawamı esaplanadı. Fonetikalıq norma tildegi sesler menen baylanıslı táreplerge ámel etse, orfografiyalıq normada tilde kópshilik tárepinen sanalı túrde qabıl etilgen, ózine tán imla qádelerine iye bolǵan norma túsiniledi. Tildegi dawıslı hám dawıssız sesler imlası, túbir hám qosımtalar, qospa, jup qısqarǵan sózler imlası, buwınǵa bóliw, bas háriplerdi jazıwda imla normalarına ámel etiledi.

Orfoepiyalıq norma. Jazıwda imla qádelerine ámel etilse, awızeki sóylewde ádebiy tildiń orfoepiyalıq qádelerin saqlaw talap etiledi. Sózlerdiń aytılıw normasına kópshilik waqıtta dıqqat awdarılmaydı. Bul sóylew mádeniyatına keri tásir etedi. Bulardan qutılıw ushın dialektlik tásirlerdi joq etiw, jaslar hám kekse adamlar sózindegi ózgesheliklerge itibar qaratıw, jazba til tásirinde júzege kelgen jasalmalılıqtan qashıw, basqa tillerden kelip kirgen hám kirip atırǵan sóz hám sóz dizbeklerin qollanıwda itibarlı bolıw talap etiledi. Bunnan basqa da orfoepiyalıq normalar haqqında oqıtıwdıń túrli basqıshlarında belgili dárejede túsinik berilgen halda keń xalıq massasına arnalǵan qollanbalar jaratıw kerek.

Akcentologiyalıq norma. Bul pátti sóz hám gáplerde durıs qollanıw norması. Ayırım sózlerde pátti durıs qoymaw sóz mánisine tásir etiwi múmkin.

Leksika-semantikalıq norma. Sóylewshi yamasa jazıwshı óz pikirin tildiń awızeki hám jazba forması arqalı tıńlawshı yamasa oqıwshısına jetkerer eken, tilde bar bolǵan birliklerdiń kereklisin tańlap qollanıw imkaniyatına iye boladı, áne usı imkaniyatlardıń barlıǵı tilde leksikalıq normanı belgilep beredi. Eger óz ara qarım-qatnas procesinde sózler orınsız qollanılsa, til jarlılıǵı júzege keledi. Leksikalıq normada sóz tańlawda olardıń máni hám stillik bahasın esapqa almaw, dialektlik sózlerdi qollanıwdaǵı itibarsızlıq, paronim sózlerdiń mánisin

túsinbey qollanıw, orınsız awdarmalar, sózbe-sóz awdarıwlar úlken zıyan tiygizedi. Leksikalıq norma belgili bir tildiń sóz qollanıw norması.

Grammatıkalıq norma. Qaraqalpaq til iliminde grammatıkalıq norma jaqsı islegen desek qáte bolmaydı. Usı kúnge shekem jazılǵan sabaqlıq, oqıw qollanbalarında sóylewdiń awızeki hám jazba formalarında bul norma talapları hámme waqıtta da saqlana bermeydi. Bul jaǵday radıo esittiriwlerinde, televidenie kórsetiwlerinde de seziledi. Ásirese, seplik formaların durıs qollanbaw jaǵdayları kóp ushırasadı. Ayırım waqıtlarda dialekttegi variantlardı qollanıwǵa háreket seziledi. Tildiń qay dárejede normaǵa túskenligi onıń grammatıkasınan, grammatıkalıq normalardan málim boladı. Grammatıkalıq normaǵa ámel etiw ushın sol tildiń grammatıkalıq qaǵıydaların, gáp dúziw, sóz hám qosımtalar arasındaǵı qatnas, baslawısh penen bayanlawıshtıń kelisiwi, ekinshi dárejeli aǵzalardıń bas aǵzalarǵa baylanısıw jolların, sózlerdiń orın tártibin jaqsı bilip alıw kerek. Eger sóylew procesinde usılar basshılıqqa alınbasa, sóylew grammatıkalıq jaqtan buzıladı, túsinbewshilik júzege keledi.

Stilistikalıq norma. Tildegi sózlerdi orınsız qollanıw stillik qátelerdiń kelip shıǵıwına tiykar jaratadı. Til birliklerin qollanıwda maqsetke muwapıqlıq stillik norma máselesinde baslı ólshem esaplanadı. Stillik normanı belgilewde qollanılıp atırǵan til birliginiń ulıwma xalıq tárepinen maqullanǵanlıǵı, onıń kópshilik tárepinen sol formada qollanılıwı qabıl etilgen bolıwı kerekligi hám de talqılanıp atırǵan til birligi haqqında bir qararǵa keliwde onıń tekstke sáykesligi esapqa alınadı. Sóylewdiń awızeki formasında bul birliklerdiń orınsız, tákirar paydalanılıwı, sóz qollanıwdaǵı anıqlıqtıǹ jetispewi hár qıylı stillik qátelerdi keltirip shıǵaradı. Tilde sinonimlerdi orınsız qollanıw, tilde bar bolǵan funktsional stillerge tán til birliklerin orınsız qollanıw sıyaqlı jaǵdaylar stillik normanıń buzılıwına alıp keledi.

Punktuaciyalıq norma. İrkilis belgilerin durıs qoyıw norması. Punktuaciyajazıwdıń shártli belgileriniń biri. Jazıwda imla (orfografiya) qanday xızmet atqarsa, irkilis belgileri de sawatlı, mádeniyatlı jazıwdı támiyinlew ushın úlken xızmet atqaradı. Punktuaciya termini (latınnıń punktum - noqat) til iliminde eki túrli mánige iye. Birinshiden, irkilis belgileriniń jıyıntıǵı, irkilis belgileri tuwralı qaǵıydalar jıynaǵı degen uǵımdı bildirse, ekinshiden, ol jazba tilde irkilis belgileriniń praktikalıq qollanılıwın hám olardıń sistemasın úyretedi. İrkilis belgileri de jazba tildiń grafikalıq tańbası, ol tildiń jazba túrin sóylew hám jazıwda mánilik jaqtan durıs oqıw hám túsiniw ushın eń zárúrli qural bolıp esaplanadı.

Soraw hám tapsırmalar:

1.Akademiyalıq jazıw páni haqqında nelerdi bilesiz?

2.Qaraqalpaq tilinde is júrgiziw tuwralı erkin pikiriǹizdi jazıń.

3.Tildiń jámiyetlik xızmeti haqqında aytıp beriń.

4.Qaraqalpaq tiliniń sózlik baylıǵı qalay rawajlanǵan?

5.Ádebiy til normalarınıǹ túrlerine mısallar jazıp úyreniǹ.

Ádebiyatlar

1.Berdimuratov E. Házirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya. Nókis, 1994.

2.N.Mahmudov., A.Rafiev., İ.Yuldashev. Mámleketlik tilde is júrgiziw. Nókis, 2005.

3.Berdimuratov E. Ádebiy tildiń funkcionallıq stilleriniń rawajlanıwı menen qaraqalpaq leksikasınıń rawajlanıwı. Nókis, 1973.