Ádebiyat 6-kl

SHAWDÍRBAY SEYTOV

(1937—1996)

Shawdırbay Seytov—belgili shayır hám jazıwshı. Ol 1937-jılı Túrkmenstannıń Góne Úrgenish rayonınıń

Seyit Shúrteniń qalası degen jerde tuwılǵan. Orta mektepti tamamlap respublikalıq gazeta-jurnallarda hám radioesittiriw komitetinde redaktor bolıp isledi. 1985-jılı Nókistegi universitetti pitkerip ómiriniń aqırına shekem

«Qaraqalpaqstan» baspasında bólim baslıq wazıypasında isledi. Sh. Seytov «Úshpelek», «Tawlardan saza», «Soqpaǵım meniń qaydasań», «Jollar» qosıqlar toplamların hám «Kóp edi ketken tırnalar», «Qashqın», «Jınayatlı isine qosıp tigilsin» povestlerin dóretti. Bunnan basqa «Íǵbal soqpaqları»,

«Shırashılar», «Xalqabad», «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» romanların jazdı. Ol rus, qazaq, túrkmen, tájik shayırlarınıń shıǵarmaların qaraqalpaq tiline awdardı.

Sh.Seytov elimizdiń tábiyatına baylanıslı «Qıyal atawı» poemasın Aral teńizi hám Ámiwdáryanıń táǵdirine qurılǵan «Qaytarıp ber meniń Ámiwdáryamdı» qosıǵın jazdı.

Qaytarıp ber meniń Ámiwdáryamdı

«Tilińnen bez!»—dedi, bezdim tilimnen, «Dinińnen bez!»—dedi, bezdim dinimnen, Aldıńda bozlayın bolıp boz ingen,

Allam, ápiw etkil awır gúnamdı.

Sheshenge sıyındım, aldadı meni,

Kósemge sıyındım, aldadı meni,

Basqa sıyınarım qalmadı endi,

Baxıt áylegil, qıynama jandı.

202

Bendem demey-aq qoy, tilensem de nan,

Sennen soramayın tajı-taxt, iyman! Hátte dozaǵıńa hám tap-tayın turman, Tek, sen, qaytarıp ber Ámiwdáryamdı!

Sorlı peshanamnıń sorın juwayın,

Anamnıń sor ashqan górin juwayın, Maǵan awız suw ber, erin juwayın,

Qaytarıp ber, meniń Ámiwdáryamdı.

Ámiwimdi buwǵan jılan bolmasın,

Hám suwın uwlaǵan ılań bolmasın,

Araldı qurıtpaq jobań bolmasın,

Qaytarıp ber, meniń Ámiwdáryamdı.

Óziń ádalatlı, óziń haq bolsań,

Bárshe xalıqqa ádil qaramaq bolsań,

Qaraqalpaq xalqın qırmayjaq bolsań,

Qaytarıp ber, aqırı, Ámiwdáryamdı.

1.Ne sebep Aral máselesi dúnya júzin oylandırarlıq mashqala boldı?

2.Qaraqalpaqstan ekologiyalıq oray degende neni túsinesiz?

1. «Suw jerdiń qanı hám janı» degen temada kishi tekst dúziń.

2. Qosıqtı tásirli oqıp, mazmunın sóylep beriń.

Naqıl

Shólde suwsızlıqtıń azabın shekpegen,

Úyde ıssı nannıń qádirin ne bilsin.

203

TOLÍBAY QABULOV

agentliginde redaktor lawazımında jumıs isleydi.

T. Qabulov qaraqalpaq ádebiyatında talantlı lirik shayır, sheber awdarmashı sıpatında tanıldı. Onıń lirikalıq qosıqları «Qarabuǵa», «Pátulla zor», «Sen tuwılǵan aqsham», «Sen meni qutlıqla», «Pándiw-

tillerinde onnan aslam kitapları basıldı. T. Qabulov

óz dóretiwshiliginde lirikalıq qosıqlar menen birge epikaliq janrda poemalar, balladalar, balalar ushın ertek-poemalar dóretti.

Álem ibrat alar hayal-qızlardan

Ana—tawıs tań aldında taranǵan,

Ana—dawıs álem boylap taralǵan,

Ana—omir materiyanıń máńgilik,

Racional dánesi bop jaralǵan.

Tariyxın bilemiz batır, dananıń,

Ájayıp oylardıń, aqıl-dananıń,

Barlıǵı hátteki ay hám, juldız hám, Binyat bolǵan aq sútinen ananıń.

204

Ana—aqqan dárya, ájayıp jáhán,

Ana—nur jadırap atıp turǵan tań.

Ol—ómir hám mehribanlıq saǵası, Álem ibrat alar hayal-qızlardan.

Búgingi biypayan baǵlar, dalalar,

Búgingi abadan, awıl-qalalar,

Barlıǵı-barlıǵı, mehrińizden,

Binyat bolıp gúllep atır dalalar!

Birińiz duwtarǵa tillá tar bolıp,

Qosıqqa qushaqtı ashıp turıpsız, Bárińizge Quyash, baǵ-ıǵbal bolıp,

Shiyrin zibannan dúr shashıp turıpsız.

Dúnya kórsin danıshpan, dananı,

Gúllendirsin dep sahranı, dalanı,

Biri —márt paxtakesh, biri—márt shopan,

Biri —qurılısshı, al biri maman, Olardıń nur tókken sawlatlarınan,

Búgin ibrat alıp turıptı jáhán.

1.Qosıqta ananıń ullılıǵı qalayınsha táriyiplengen?

1.Qosıqtı kórkemlep oqıń hám yadlap alıń.

205

Jaqsılıǵıń!...

1.Qaysı qatarlarda ana-jer gózzallıǵı súwretlengen?

2.Adamgershilik pazıyletler, hújdan haqqında qaysı qatarlarda keltirilgen?

1.«Ana jer» temasında qısqasha shıǵarma jumısın jazıń.

206

KÚNSHIǴIS ǴÁZIYNESINEN

ZAHIRIDDIN MUXAMMED BABUR

(1483—1530)

Z a h i r id d i n Muxammed Babur ataqlı mámleketlik isker, sárkarda, sonıń menen birge, talantlı shayır, danıshpan tarıyxshı, alım hám dilmashdur.

Z a h i r id d i n Muxammed Babur 1483-jıldıń 14-fevralında Ándijanda tuwıldı. Onıń atası Omarshayx mırza

Temuriylardan bolıp, Ferǵanada hákim edi. Omarshayx mırza Temuriylar

ortasında tajı-taxt ushın gúres keskinlesken dáwirde hákimlik etti hám bul gúreslerde qatnastı.

Babur sawatlı muǵallimler hám ustazlar tárepinen tárbiyalandı. Jas Babur tez arada jazıw hám oqıwdı úyrendi. Ol ilim, ádebiyat hám tariyx penen shuǵıllana basladı. Ol kópshilik waqtın derlik áskeriy shınıǵıwlar menen hám ańǵa shıǵıw menen ótkerdi. Óziniń shaqqan is-háreketleri menen úlkenlerdi hayran

Tashkent hákimi Maxmudjan (Omarshayxtıń qaynaǵası hám Sultan Axmedtiń kúyew balası) óz áskerleri menen Ferǵanaǵa júris qıladı. Bul waqıtta Omarshayx mırza Ándij andaǵı Axsi qorǵanında edi. Tosattan Omarshayx mırza jardan qulap ketip óledi. Omarshayx mırzadan úsh ul hám bes qız qaldı. Balasınıń úlkeni 12 jasqa qádem qoyǵan Zahiriddin Muxammed Babur edi. Ol taxtqa otırdı.

Babur 1530-jıldıń 26-dekabrinde Agrada ózi abadanlastırǵan Zarafshan sharbaǵında qaytıs boldı.

207

«Baburnama» estelikler toplamı. Bul tariyxıy-kórkem shıǵarma 1494—1529-jıllardaǵı waqıyalardı óz ishine aladı.

Baburnama

«Baburnama» — estelikler toplamı bolıp, tariy- xıy-kórkem shıǵarma. 1494—1529-jıllardaǵı waqıyalardı — Mawarawnnaxr, Xorasan, Awǵanstan hám Hindstanda júz bergen hám Baburdıń ózi qatnasqan

qalǵanlarına tiykarlanıp jazılǵan lirikalıq shıǵarma.

Shıǵarmada tariyxıy tulǵalar Omarshayx mırza, Xusayn Bayqara, Sultan Axmed mırza, Xısrawshax usaǵan tariyxıy adamlardıń xızmetleri kórkemlik penen sóz etiledi.

Ómiri sawıt astında ótken adamnıń «Baburnama» sıyaqlı úlken bir shıǵarma jazıwı, ózbek prozasınıń tiykarın salǵan ájayıp miyras qaldırıwı, bul—ájayıp jetiskenlik.

Babur watanınan ayrılǵan jaǵdaylardı:

208

(Awǵanstanda) patsha bolǵanına kewli tolmaǵanlıǵı seziledi.

Hátte óz elin taslap Hindstanǵa ketkeninde de:

Tágdirimde talay shalalıq boldı,

—dep óz xalqınan keshirim soradı. Biraq ol Hindstanda sháwketli ádil patsha bolǵan. Hindstan mámleketiniń mádeniyatınıń rawajlanıwına tiykar salǵan ullı mámleketlik isker, alım hám shayır.

1.«Baburnama» qanday shıǵarma?

2.1494—1529-jıllarda qaysı qalalardaǵı waqıyalar sóz etiledi?

3.Shıǵarmada qaysı dáwirdegi waqıyalar sóz etiledi?

4.Qaysı tariyxıy insanlar haqqında sóz etiledi?

TUWÍSQAN XALÍQLAR ÁDEBIYATÍNAN

MAQTÍMQULÍ

(1730—1790)

Túrkmen xalqınıń ullı gumanist oyshıl shayırı Maqtımqulı Orta Aziya dalalarında jasawshı xalıqlar arasında oǵada keń taralǵan filosofiyalıq lirik anıń teńi-tayı joq sheberi. Shayır Túrkmenstannıń Iran menen shegaralas jaǵında Ǵarrıqala degen jerde 1730-jılı tuwıladı. Ákesi

Azadiy de zamanında ataqlı shayır bolǵan.

Shayırdıń qosıqları qaraqalpaqlar arasına erte zamanlardan beri (ásirese, baqsılar arqalı) awızsha hám qoljazba túrinde keń taralǵan.

Bolarsań

Bálent tawlar biyikpen dep buwsanba,

Erigen bir shanaq zerdey bolarsań,

Tereń dárya, aybatıńa quwanba,

Waqtıń jetse, qara jerdey bolarsań.

Bilgenimdi ayttım, sóz kelgen waqta,

Zawal bar orınsız urǵan tayaqta, Zalımlar xor bolıp, qalar ayaqta, Ǵárip, sen jılama, sherdey bolarsań.

Jaqsılar janında júrgil sen óziń,

Mánisi dúr bolsın, sóylegen sóziń.

Alımǵa uyısań, ashılar kóziń.

Jáhillerge erseń, górdey bolarsań.

Luqmanday kóp dártke dárman berseń de,

Rustemdey dáwlerge párman berseń de,

210

Iskenderdey jerdiń júzin alsań da,

Sońında hámmege teńdey bolarsań.

Maqtımqulı serle ishi-tısıńdı,

Jayın bilip sarp et bolsa asıńdı,

Aqıllınıń qoy jolına basıńdı,

Er izine erseń, erdey bolarsań.

Dáwran tabılmas

Alǵıstı kóp alǵan kógerer gúldey,

Gúldiń máwsimindey dáwran tabılmas, Ǵarǵıstı kóp alǵan úgiler kúldey,

Kúl ornınan qaytıp bostan tabılmas.

Tán jurtında ǵamlı kewil músápir,

Júrek dártli, janım kóp tartqan jábir, Súyener márt izlep bolarman sebil,

Íǵbalıma márdi-maydan tabılmas

Kewil qoyıp gózle haqtıń jolına,

Mashqul bolma «dúnya quwmaq» oyınına,

Adamzat miymandur dúnya úyine,

Bir kún úy ishinde miyman tabılmas.

Maqtımqulı táǵdirine tán berdi,

Hárkim kómeshine kúl tarttı endi,

Jaman eken, ańlamasa dártińdi,

Jáhillik dártine dárman tabılmas.

211