Ádebiyat 6-kl

tezirek jetkeriwdiń ǵamına kirisse eken? Biz ol jerde toy toylawǵa baratırǵanımız joq. Kúppá-kúndiz qıpqızıl qalash deydi. Bara sala kirisip kete bermeymiz be? Sonı aytsam, mına qırsıq tıńlamaydı. Ókpesin qolına alıp ushıp júrgen bir bále.

Durıs,—dedi Bekimbet,—sol jelókpe kapitanǵa. Ol

—Qaysıńızǵa baǵınayın,—dedi kapitan—orınbasarıń barma, ishtegi balıq heshqayda qashpaydı deydi. Al, sen...

—Awa, men bar dep buyıraman,—dedi Bekimbet sózin bólip.

—Aytqandı esittiń be?

—Esitpey ne? Biraq bir saat azlıq etedi...

—Men onıń da bes minutın qısqartaman,—dedi

Bekimbet.

—Házir bes minuttıń ózinde bir keme sazan qolımızǵa kireyin dep tur. Sonı oylaǵan qırq bes minuttan da qısqartıwdıń jolın oylap tap. Narımbetke qaradı.

—Kapitan qırq bes minutta jetkermese, maǵan xabarlarsań. Saat kimde bar?

da miyrimli júrek qaltırap, nurlı júzleri muńaymadı.

Biraq búgin Biybijannıń ishken ası boyına taramadı. Onıń sebebi bar. Ol nawqaslanǵan emes, pútkilley

182

basqasha. Keshe Orımbet degen jigitti batırlarsha frontta qazalandı dep esittirdi. Aq saqallı ǵarrılar jurtqa: «Urıs shıǵınsız bolmaydı. Jeńis teginlik penen qolǵa kire me»,—degendey toqtaw sóz ayttı.

Biraq otırsa da, tursa da Biybijan eki ulın esinen shıǵarmadı.

Bala, bala! Bul hárbir ananıń júreginde uyalaǵan ullı sóz. Onı oylama deseń de, ana biyshara oylay beredi. Onıń bala degende kóz jasında shek bolmaydı. Biybijannıń úyine Óteniyaz keldi. Ol Ernazar menen mal otı jóninde sóyleseyin dep kelip edi. Biraq kempirdiń bet ajarınıń demde ózgergenin kórip ayadı.

«Yapırmay, túr-túsi ájeptáwir bolıp ketipti ǵoy».

Jurt suwıq xabar alıp kele me dep, biymezgil úyine adam kele ǵoysa onnan da qáweterlenetuǵın edi. Biraq, Óteniyazdıń júzi Biybijanǵa jıllı bolıp kórindi.

—«Tiri! Olar tiri»—dedi ol.

—Men saǵan pal ashıp kórsem qáytedi?

Biybijan quwanǵanday túr kórsetip, jıynalıp otırdı.

—Aytqanıń kelsin. Taslarıń durıs ayta alar ma

eken?

—Kóreyin.

Qápelimde mákke-júweri de tabıla ketti. Óteniyaz onı úsh jerge bólip árwaqların shaqırǵan adamday ıńqıldap otırıp bir máhálde: «tiri, tiri»—dep tasların túrtip qoydı.

—Mınaw jetkermeytuǵın jeti álip. Minekey júregine úsh tas tústi. Bul búgin-erteń esigińe eneyin dep turǵan quwanısh. Dushpanıń tabanıńa tústi. Al,

183

pir-ǵurtańdı jubatıwǵa isleytuǵın edi. Onıń sózine

Biybijan da jubanıp qaldı. Ol kúndegiden góre búgin ǵayratlıraq qıymıldap, balasınıń motocikli turǵan jayǵa

Oylasıp kórsetpe alıp, quwanıp qayttı. Balasınan xat

da jaqsı sóz túspey qalıp, ǵarrınıń aldında mińgirley basladı.

qaldıń, degisi kelip turdı da, biraq ishinen:—Tura-tur,

184

Ernazarǵa qarap, keyin shegindi de, onıń qulaǵına sıbırladı:

«Meniń ata-babamda kózi ashıq joq. Sen meni qıynap bunıń astın qazbalay berme. Bul ózimniń shıǵarıp júrgen isim».

Ernazar sózdiń tórkinine jańa túsinip kúldi. Al, Óteniyaz sır bermewge tırısıp, dawısın joqarı kóterip:

—Sen jańa bir nárse dediń ǵoy. Onı aytıwǵa boladı. Azıraq sabır et. Men mákke-júweriden «tas» islep alayın,—dedi.

Biybijannıń kózi —bul aytqısh «aytar» degendey bolıp tur. Biraq, bul máhálde eki ǵarrı ne bilgenin ishine túyip, úyge qaray qádem basıp edi.

Fronttaǵı jigitlerden xat-xabar kelse, bir jerge jıynalıp oqıw awılda dástúrge aylandı. Periyza menen Sánem xat oqımaǵa kiyatır.

ǵarrını ján-jaqtan ortaǵa alıstı:

—Ereke, balańnıń shashıwın ber. Sen búgin kórdiń, kempirdiń jańa bosanǵan kúni.

—Bereyik,—dedi Ernazar kempirine qarap. —

Kempirim túyinshigińdi mında alshı.

Biybijan úsh tawlı arshasın ashtı. Ernazardıń túyinshik dep otırǵanı ap-awır bir zat bolıp shıqtı.

—Xalayıq, meniń taǵı bir aytayın degenim, — dedi Ernazar qolına uslaǵan túyinshigin sheship, mal da, jan da ómir ushın jumsalıwı dárkar. Mına oramaldaǵı kópten berli haq niyetke dep jıynalǵan aqsha edi. Kempir, qansha edi? Eliw mıń! Usıǵan qosıp, biziń balanıń arbasın da jiberińler. Bári frontqa qárejet bolsın.

185

Úy-ishindegiler: —Bárekella,— desti.

Bekimbet ǵarrıǵa mıńda bir raxmet aytıp, óziniń bul usınıstı quwatlaytuǵının hám járdem qorına bir mıńdı beretuǵının ayttı.

—Keshe,—dedi ol,—Aytennen xat alıp edim. Jaqında qaytatuǵını haqqında jazıptı.

—Biziń tamnıń basına mingeni tuwralı jazıp pa?

—Jazıptı. Men ilgeride oǵan eliw aw seple dep tapsırıp edim. Sol buyrıǵıńızdı orınlayman dep Beke,

ólip tústim,—deydi.

Janım-aw,—dep Ernazar oylanıp qaldı,—Biziń tam-

—Jazar, jazar,—dep Ernazar kópshilikke qaradı.—

Oylarıńdı bólip kettim be? Qánekey, aytajaq sózleriń bolsa qarap qalmań. Eliw mıń som jáne bir at arba?

—Bul aqshaǵa awır tank soǵatuǵın bolsın. Ózin oǵada kúshli degendi aytadı.

—Komandirdiń ózi minsin.

Sol kúnniń ózinde-aq rayonlıq baylanıs bólimi ata-ananıń atınan qısqasha radiogramma qabıllap, onı elimizdiń orayına berip úlgerdi. Buǵan pútin «Qızıl nur»shı bolıp quwanıstı.

Sózlik:

kóz ashıq — bilgish musallat — moyınǵa túsiw daq — qapa etiw

almastıń qırınday — ótkir, alǵır uchastka — belgilengen orınlar Brigadir — brigada baslıǵı

Motorıñ kapitanı — motorlı qayıqtıń basshısı Motobot — motorlı qayıq

qıp-qızıl qalash — balıqlar front — urıs maydanı

186

1.Shıǵarmada qaysı jıllardıń kórinisi súwretlengen?

2.Usı jıllardaǵı turmıs qalay bolǵan? Ol haqqında

7.Respublikamızdaǵı qanday jer suw atamaların bilesizler?

1.Ózlerińiz biletuǵın balıqlardıń túrleri haqqında jazıp keliń.

Naqıl

Kóldiń atın balıq shıǵaradı,

Balıqtıń atın xalıq shıǵaradı.

* * *

Balıǵı bolmaǵan kóli qurısın,

Kiyigi bolmaǵan shóli qurısın.

* * *

Balıqtıń tirishiligi suw menen,

Baqanıń kúni kól menen.

* * *

Balıqshınıń úyine barsań qarma jeyseń,

Diyqannıń úyine barsań jarma isheseń.

187

IBRAYÍM YUSUPOV

(1929—2008)

I. Yusupov—qaraqalpaq ádebiyatınıń belgili wákili, Ózbekstan hám

Qaraqalpaqstan xalıq shayırı, «Ózbekstan Qaharmanı», Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń laureatı. Son- day-aq proza, dramaturgiya tarawında qálem terbetken dramaturg, belgili awdarmashı.

Shayır 1929-jılı 5-mayda Shımbay rayonında dúnyaǵa keledi. Shayır

ádebiyat maydanına kirip kelgen dáslepki kúninen baslap-aq, qaraqalpaq ádebiyatınıń tazalıǵı, kórkemligi ushın miynet etti. Tınbay izleniwi hám óz ústinde qunt penen islewi nátiyjesinde onıń dóretiwshiligi kúnnen-kúnge gúllep rawajlandı. I. Yusupov haqqında Sh. Aytmatov, Zulfiya hám t.b. shayır-jazıwshılar joqarı pikirler ayttı.

Onıń «Baxıt lirikası», «Kún shıǵıs jolawshısına», «Oylar», «Jeti asırım», «Dala ármanları», «Zaman aǵımı», «Kewil kewilden suw isher», «Tumaris hám basqa da poemaları» «Ǵarrı tuttaǵı gúz» hám taǵı basqa kitapları baspadan basılıp shıqtı. Qaraqalpaqstan

Resbublikasınıń Gimniniń sózin hám Ájiniyaz operasınıń librettosın jazdı. Tuwısqan xalıqlardıń kópshilik shayırlarınıń shıǵarmaların qaraqalpaq tiline awdarǵan.

Ana tilime

Jıraw seni báygi atınday baplaǵan,

Sheshenler dawda shıńlap seni taplaǵan,

Alpamıslar uran etip urısta,

Berdaq seni qural etip saplaǵan.

188

Bayterekseń ósken góne tamırdan,

Dilwarlıǵıń qıl suwırǵan qamırdan, Qaraqalpaqtıń kewli qusı sayrasa,

Sóz qıysını ǵáziyneńnen tabılǵan.

Gúlparshınlar bawırı ottay qamınıp,

Qızlar sıńsıp muńın aytqan shaǵınıp,

Sen arqalı xandı jumsap qatınlar, Ájiniyaz sayraǵan elin saǵınıp.

Naqıllarıń shaǵıp kórsem, maǵızdan,

Juwabıysań zeyin suwın aǵızǵan, Atam saǵan azamatlıq jan berip, Anam saǵan miyrim sútin tamızǵan.

Rasgóyseń durısın aytqan ańqıldap,

Sahrayısań qattı dawıs shańqıldaq, Jalǵan sóylep jaǵınıwdı bilmeyseń, Sıbırlasań ǵazlar úrker ǵańqıldap.

Men teńeymen seni jegen nanıma,

Uwız benen ruwxıń sińgen qanıma, Es bilgeli til jatırqap kórmedim, Biraq sen dım jaqınsań-aw janıma!

Sazǵa qossam, hawalaǵan alasar,

Ilme sultan sulıwlıǵıń jarasar, Qanday jaqsı aǵayinniń kópligi!

«Jaqınbız» dep saǵan kóp til talasar.

Tallar senshe gúwildeskenin kórdim,

Sennen shól samalı eskenin kórdim, Qara úyde Pushkin menen Berdaqtıń

Qaraqalpaqsha sáwbetleskenin kórdim.

Ana tilim, senbasqadan ayırmam.

Sen turǵanda men de ádewir shayırman, Sonsha qatal súrginlerde joǵalmay,

Bul kúnlerge jetkenińe qayılman.

189

Kúnshıǵıs jolawshısına

Óńirinde shayqalǵan jas qara tal,

Ámiwdárya suwlarınan nár alıp,

Qublasında shókken narday Qarataw, Arqasında aq sazanlı Aralı...

Óz elińniń bul múyeshin aralap,

Júregińde máńgi saqlap ketiwge,

Kúnshıǵısqa sapar shekken azamat,

Asıq, dostım, biziń jaqqa jetiwge.

Bizde sóz bar: miyman—ırıs, bereket,

Qonaq kútiw—ziyneti hár adamnıń, Eger úyge bes kún miyman kelmese, Shayı qonbas meniń bayǵus anamnıń.

Tandır japqan jeńgeylerden bar mirát,

Ruqsat joq awız tiymey ótiwge, Kúnshıǵısqa sapar shekken azamat,

Asıq, dostım, biziń jaqqa jetiwge.

Bunda ósken paxtanıń hár talshıǵı,

Shın doslıqtıń bekkem altın jibindey, Jaylawlarǵa qurday qaplap mal shıǵıp, Keń dalalar dóner surdıń túgindey.

Bunda ómir-qawınınday Shabbazdıń,

Tolıp tasar til úyirgish shirege,

Bunda Pushkin, Nawayı hám Abbazdıń Qosıqların hámme yadtan biledi,

Qaraqalpaq, altın oypat, xalqı shad,

Aydın keleshekke sapar etiwge,

Meyli qal sen, meyli túslen, meyli jat,

Júregińde máńgi saqlap ketiwge.

190

1.Shayır ana tiliniń áhmiyetin qalay jırlaǵan?

2.«Kún shıǵıs jolawshısına» qosıǵında xalqımızdıń

Poshsha torǵayǵa

(qosıqtan úzindi)

Sayra sen, úrpek bas poshsha torǵayım,

Ay-hay, tuwǵan jerdiń hawası qanday! Bir shalqama jatıp seni tıńlayın, Qaytadan jasarıp bala bolǵanday.

Qanıńday baǵlarda shaǵlap júrmedim,

Qansha búlbúllerdi tıńlap ház ettim.

Men hámmesin súydim, qızıqtı kózim,

Sóytip júrip saǵındım bul shańlaqtı, Kókiregimde sayrap shaqırdıń óziń, Sayrawıń kóp ándiysheler ańlattı.

Sen ayttıń: «kel, meniń balalıq dostım,

Eń jaqsı namamdı sayrap bereyin». Seniń sol qódireń sahrayı sestiń,

Tebirenter eń sońǵı demime deyin.

Sayra dostım, ál hawada pırpırlap,

191