Ádebiyat 6-kl

Awqatımnan jep toyıp al,

Sońın sońınan kóre qal, Mınaw zuwıldaǵan júyrik, Kútip turǵan sennen buyrıq

Quwsań, qashqanǵa jeteseń,

Qashsań, qutılıp kelerseń,

Barasań, tilegen jerge,

Tap óziń qálegen jerge».

– Jaqsı!—dedi, wáde etip, Dawıs semdi, sózi pitti,

Awqattan jep toyıp aldı, Mazası shiyrin, tań qaldı, Aldına júyrik keledi, Ǵarrı ústine minedi, Zuwıldap júrip baratır, Ílǵaldı urıp baratır, Ǵarrınıń oyın tabadı.

Mallarǵa qaray shabadı,

Az waqıt ótpey-aq qaldı,

Baqqan malın jıynap aldı, Keshqurın úyine keldi, Quwandı, súyine keldi, Tamashanı kóre berdi, Tilegeni kele berdi,

Turmısı ráhát boldı,

Bay torınan azat boldı.

IV

Kún artınan kúnler ótti,

Birneshe jıl ótip ketti, Balanıń aldı er jetti, Ǵarrıdan kem-kem hal ketti, Uzaq jas salmaǵı battı, Basqanday janınan qattı.

Shaqıradı úsh balasın, Biliw ushın eń danasın,

162

Olardı sınap kórmekshi,

Gáwharın endi bermekshi, Biraz oylanıp turadı, Balalarına qaradı:

— Áy, qádirli balalarım, Óssin, aqıl sanalarıń,

Ómirinshe jan qıynadıq, Azlı-kópli pul jıynadıq, Qolımızda pulımız bar, Barlı-joqlı halımız bar, Bir jumbaq aytıp bereyin,

Bilińiz sınap kóreyin, On jeti maldı bólińiz, Tiykarın sózdiń bilińiz, Bálki men ólip ketemen, Tirimde bólip ketemen, Bar maldı eki bólińiz Birin úlkeniń alıńız,

Jası on segizge jetti, Kómek berdi miynet etti.

Bar maldı úshke bólińiz, Birin ortanshıń alıńız,

Jası on altıǵa jetti, Shamalı xızmet kórsetti. Bar maldı toǵızǵa bólińiz, Birin kishkeneńizge beriń,

Sizler solayınsha bólińiz. Bólgennen keyin kelińiz, Aytatuǵın shártimiz sol— Satıwǵa berilmesin jol.

Soyıwǵa sirá bolmaydı, Bólseńiz kesir qalmaydı,

Biraq kesirli bólmeńiz, Sonı pitkermey kelmeńiz!

163

—Jaqsı!—dep balalar ketti, Ketti de mallarǵa jetti,

Biraq durıs bólmek qayda,

—Awısqanın men alaman,

—Men almay qalay qalaman!

Dep tartıs kúsheydi ketti.

Aradan eki kún ótti, Sonda biri dedi bılay:

Soǵan bólgizip qarayıq,

Ol bir jaqsı biylik berer, Mallardı shataqsız bóler, Bul sózge barlıǵı turdı, Qazınıń ústine kirdi. Onnan bir aqıl soradı, Biraq, ol haqı soradı:

—Bir maldı qazı aladı,

Sonda on altı qaladı,

Besewin taǵı beremiz, Endi eki mal qaladı, Birewin qazı aladı, Kishińizge biri jeter,

Sonıń menen tartıs piter. Dep qazı birden úsh maldı,

164

Alıw ushın tásil saldı,

Balalar oǵan kónbedi,

Qazıǵa nárse bermedi.

—Bolmaydı!—dep shıǵıp ketti,

Górqaw qazı quwdı ketti.

—Men sizlerge aqıl ayttım,

Tawıp ayttım, maqul ayttım,

Nege haqımdı bermeysiz, Jay adam qurlı kórmeysiz,

Men kimmen, bilesizler me? Ya mennen ólesizler me? Aqmaqlar, jeńil oylaysız, Sizler kim menen oynaysız?— Dep qazı birden baqırdı,

Eshektey bolıp aqırdı: Kórgen adamlar qaradı, Birazlar juwırıp baradı, Geybirewge ermek kerek, Bul ne tartıs kórmek kerek. Birewler júr tamashalap, Geybirew júr arashalap. Qazıǵa hesh erk bermedi, Balalardı jibermedi.

—Bul ne tartıs?—dep soradı,

Qazı badabat uradı,

Qopallıǵın hámme kórdi,

Balalar aytıp ta berdi, Tum-tustan hárkim sóz ayttı,

Tartıstı qayta molayttı, Birew qazını qolladı, Jaramsaqlanıp aldadı, Geybirewler qarsı turdı.

—Qazımız nege qutırdı,

Búgin bir bále tapqan ba?

Ya bolmasa «jin qaqqan ba»? Burınnan-aq edi solay,

165

Kórip júrmiz talay-talay.

—Bul aqmaqtı «quday» attı,—

Dep hár jaqtan sóylep jattı,

Sózi adamǵa jaǵadı, Aqıl tapsa sol tabadı, Bayaǵı Aqılbek bala, Awa, ol sonıńday dana, Usı pikir júdá maqul, Ras, bul tabılǵan aqıl.

—Házir shaqırtıp alayıq.

Dediler, hámme xalayıq.

Bir adam soǵan ketedi, Bala da kelip jetedi,

Turdı kópshilikti kórip, Húrmet etti sálem berip, Istiń mán-jayın soradı, Hámme oǵan jalt qaradı,

—Kópshilik adastıńlar ma? Mennen aqıllı jan bar ma?— Degen waqta sóylep bala, Bılay dedi nıqlap ǵana:

—Mal iyeleri kelińiz,

Aytayın sizler bólińiz,

166

On jeti barlıq malıńız,

Men bir mal berdim alıńız,

Eń kishińiz ekewin alıń, Bóldik biz on jeti maldı, Óz malım awısıp qaldı,—

Dedi de, sózdi pitkerdi,

Aqılın jurttan ótkerdi, Ǵarrı, kempir, jigit-jaslar, Kelinshek, qız-qarındaslar, Barlıǵı tıńlap tur edi,

Bári qazıǵa kúledi,

Jas balaǵa hayran qaldı, Aqıl taptı, alǵıs aldı, Jaqtırmaǵan qazı boldı, Bir ózi narazı boldı,

Adamlar tarasıp ketti, Balalardıń kewli pitti, Atasına qaytıp bardı.

Kórgenlerin aytıp bardı, Onıń ózi bilgen eken, Gáwhar menen kórgen eken, Balalardıń tıńlap sózin, Tiklep otırdı ózin:

—Aqılbektiń sózi durıs,

Qazınıń tilegi urıs,

Aytqanınıń maqulı joq, Bala qurlım aqılı joq, Bárha paranı súyedi, Ózi alǵanın oylaydı,

167

Jaman ádetin qoymaydı,

Jaqsı islepsiz, bermepsiz,

Tásil sózine ermepsiz, Sizler de nadan bolmapsız, Qazıday jaman bolmańız, Bolsańız danaday bolıń, Aqılbek baladay bolıń,

Dep ǵarrı násiyat etti, Ullarınan sonı kútti.

V

Ekinshi sınap kóredi,

Bılay dep buyrıq beredi:

—Dalaǵa barıp kelińiz! Júz shıbıq alıp kelińiz! Ulları barıp keledi, Aytqanın alıp keledi,

—Ullarım taǵı aytayın, Kúshlerińizdi bayqayın,

Júz shıbıqtı buwıp kóriń, Buwıń da, sındırıp beriń.

Bul sózimniń deregi bar, Maǵan sonday keregi bar, Dep buyırdı ǵarrı jáne,

Ullarınan etip dáme. Balalar buwıp qaradı, Bastı tawladı, buradı, Qansha kúshlerin saladı, Sharshap qolları taladı. —Biziń kúshimiz jetpedi, Shıbıq sirá shırt etpedi, Sharshadıq, qolımız taldı, Dep olar moynına aldı,

Atası da kórdi, bildi, Ullarınıń sózin bóldi?

—Birimlep sındırıp kóriń.

168

Mánisi ne, aytıp beriń,—

Dep taǵı buyrıq beredi. Olar sındırıp kóredi, Shıbıqlardıń bári sındı,

Balalardıń kewli tındı, Biraq mánisin bilmedi, Sóylep awzına kelgenin,

Ayttı hárbiri bilgenin, Birewi ayttı ol bılay:

—Shıbıq jaǵıwǵa kóp qolay.

Birewi ayttı:—Olay emes,

—Mánisi bılay boladı,

Buwmasań ońay boladı,

Atası hesh úndemedi, Bul sózlerdi jón demedi, Balalar shıǵıp ketedi, Barıp mollaǵa jetedi, Onnan mánisin soradı, Molla shırrıyıp qaradı:

— «Ózlerińiz bilseńdanı, Shıbıq birla ur balanı,

Yashidin kózin oyıńız,

Demak u dur bilip qoyıńız. Sháriyattıń buyrıǵı bu, Atańızdıń oylashı shu,

Hár waqıt mańa kelińiz, Qayır sadaqa berińiz»,—

Dedi, bularǵa jaqpadı, Molladan payda tappadı. Bári kewilsiz tıńladı. Qáte ekenin ańladı,

Atasına qaytıp keldi, Ondaylarǵa ere kórmeń, Asa kewil bere kórmeń, Túsip qalarsız duzaqqa, Shatılıp júrmeń azapqa!

169

Atası solaysha dedi,

Onnan keyin úndemedi, Ulları da bilisedi,

Sırtqa shıǵıp kúlisedi,

Endi oylasıq quradı:

—Ne isleymiz?—dep turadı.

—Qayda, sol Aqılbek bala,

Sol bala aqılǵa dana,

Onı tez tawıp alayıq,

—Tap sonnan aqıl sorayıq,— Dep bular izlep ketedi,

Eki kún waqıt ótedi, Júrip jol boyı soradı,

Bir egislikke baradı.

Birewler egin egipti, Qos aydap ógiz jegipti,

Jerinde bir kesegi joq,

Ya boyan, ya páshegi joq, Islewi júdá jetipti,

Jaqsı tárbiya etipti, Atqan kesek sińer jerge,

Qarap tursań eginlerge, Ullı miywalı baǵı bar, Baw-baqshaları taǵı bar, Qawınlar ósip ketipti, Aldı sarǵayıp jetipti, Alması ǵarbızday eken.

Ǵarbızı úylerden náhán, Balalar jawqıldasıp júr,

Birewler miywe teredi, Birewler qaǵıp beredi, Kimi tasıp úyip atır, Kimi jıynap qoyıp atır,

Qarap turǵan birewi joq, Jalqawlıqtıń deregi joq, Shad balalar erinbeydi,

170

Úlken adam kórinbeydi,

Bular da barıp turadı, Bir baladan sóz soradı:

— Sizler jas diyqan, balalar, Biz kelgen miyman, balalar,

Soraspaqlıq jón boladı, Bunda basshı kim boladı? Turǵan miymanlardı kórdi,

Sorawına juwap berdi, Basshımız da bizdey bala, Qatarınan asqan dana,

Hámme soǵan baǵınamız, Kórmey júrsek saǵınamız,

Barlıǵımız bas iyemiz, Basshını janday súyemiz, Islengen is tolıp atır, Endi qala salıp atır, Aqılgóyi—jalǵız ana. Sonnan keńes alar bala, Xabarıńdı bildirdim tek,

Atın aytayın—Aqılbek.

Shaqırtsańız bolar tayın.

Yamasa ertip barayın.

—Sóylestiriń, soǵan bizdi.

—Aytayıq jumısımızdı.

—Jaqsı, dedi ertip júrdi.

Bir baǵdıń ishine kirdi.

Otırǵızdı, húrmet etti, Biraz bala xızmet etti,

Aqılbek te kele qaldı, Miymanlardı jaqsı kútti,

Shad etip kewlin xoshladı.

—Atamız júz shıbıq berdi, Buwǵızdı, sındırıp kórdi,

Oǵan kúshimiz jetpedi, Sınbaq túwe shırt etpedi,

171