Ádebiyat 6-kl

ústine hayalı, balası baydıń xızmetin isleydi. Oǵan heshqanday haqı almaydı.

Baydıń úyiniń qalǵan-qutqanın ishedi. Kewili kelgende góne-kóksi kiyimin beredi.

Turımbette jalǵız ılashıqtan basqa zat joq. Onı tiklep alǵanına bir-eki jıl boldı. Ákesi paqırdan da heshqanday múlik qalǵan joq. Ómiri kemtarlıq penen

ótti.

túrlisi sonnan tabıladı. Xannan qaǵaz alıp kelip,

—Atın atap dep, senıń ózińe bólek nırq kesiler deyseń be, ógiz bir pay, tuqım bir paydaǵı...

—Tamaqtan awıstırıp tuqımǵa dep saqlaǵan azıraq arpa-jazlıq bar edi, —dedi Turımbet.

—Onda óziń bil,—dedi Jumash.

—Hayalı menen ekewi tırbańlap júrip arpa-jazlıqtı

142

egip boldı. Jazlıǵı qurǵır da basına bolǵanday, ırǵalıp

—Háy, túkirip qara,— deytuǵın edi Turımbet.

Saratannıń ıssısında Ulbosın ekewi kúnge kúyip orıp boldı. Qırman tayın bolǵanda, eki diyqanǵa qabın arqalatıp Jumash keldi.

—Qırman qızıllansın!

—Áwmiyin, aytqanıńız kelsin, aǵa.

Jumash qırmannıń qızılın azsınıp:

eken, —dedi Jumash.

Qırman súzildi. Aq qulasın bılay shetke shıǵarıp qoydı. Eki kepshikti Jumashtıń qabına saldı. Bir kepshikti óziniń qabına salıp, taǵı bir kepshikti salayın dep atır edi:

—Toqtap tur!—dedi Jumash.—Ne qılıp atırsań?

Turımbet ań-tań bolıp:

143

jumısım bar,—dep Turımbetti ákesinen qaytarıp sóge basladı.

—Aǵa, sókpey-aq sóylese berseń-o, hárkimniń atası

jola Turımbet taqat etip tura almadı. Jumashtıń qolındaǵı qamshını julıp aldı.

tamızdı. Basındaǵı góne aydınlı oramaldıń bir ushın jırtıp alıp, basın tańdı. Kún awǵansha basında otırdı. Kún awǵan soń, Turımbet azıraq esin jıynadı. Biraq qańǵalaqlap basın kótere almadı. Oń qolın ıyıǵına salıp, belinen qushaqlap, Ulbosın úyine alıp keldi.

Turımbetti jatqızıp, kúnbatardıń aldında Ulbosın qırmannıń basına keldi.

Qırmannıń basında adam joq. Tek bolǵanı eki buwma qap, taǵı bir orta qap tur. Onnan basqa

144

zat joq. Barlıǵın sıpırıp-sıyırıp alıp ketipti. Qalǵan biydaylardı Ulbosın úyine alıp keldi. Turımbet túni menen jata almadı. Adam túsiniksiz bir nárselerdi aytıp buwlıqtı da jattı.

Ulbosın uyqılay almay, óreli tańdı kózinen atqardı. Erteńine kún awa Turımbet buzıla basladı. Álle nárselerdi aytıp, ózinen-ózi gúbirlendi. Bir nárseni aytqısı

bir nárselerdi ayttı. Oń qolın kótermekshi bolıp edi, dármanı qurıp, shaması kelmedi. Ulbosın súyep, qolın kóterdi. Qolı dir-dir qaltırap, Tóreshtiń mańlayın sıypadı. Aǵıl-tegil bolıp otırǵan apasın kórip, Tóreshtiń kewili buzıldı. Basın ózine tartıp, Turımbet betin betine tiygizdi. Tóreshtiń eki kózinen monshaqlap aqqan jaslar, ákesiniń betindegi qatparlanǵan qandı azıraq jibitkendey boldı. Turımbet Tóreshtiń mańlayınan sıypap, kózinen monshaqlanǵan bir ta mshı jas shıǵarıwǵa ǵana dármanı keldi.

Onnan arǵısına dármanı kelmedi. Tek bolǵanı Ulbosınǵa qarap bir nárse aytatuǵın kisidey tamsandı da, gúldirewishten shıǵıp baratırǵan batar kúnniń sáwlesi menen birge kózin jumıp, uzaq sapar shekti.

Sóytip jaman ılashıqtıń ishine qara qan quyıldı da qaldı. Ulbosın shashın jayıp, betin tırnap, ılashıqtı basına kóterdi. Jılaǵannan ne payda? Tóreshten basqa

Ulbosınnıń qayǵısına ortaqlasqan adam bolmadı.

áwliyege aparıp qoyıp keldi. Súyekshiler qaytıp kelgende dawıs ta shıǵarǵan joq. Kerek dese Bazarbay molla dawısın shıǵarıp quran da oqıǵan joq. Ishinen

qatınnıń ne kórgen kúni bar? Turmısları nasharlay basladı. Jurt egin-tegin jıynap alǵan máhálde, Ulbosındı tolǵaq qıstadı. Sırımbettiń kempiri kelip, náresteni jerden kóterip aldı. Oǵan azan aytıp at qoyǵan adam bolǵan joq.

— Apa, bunıń atı kim?—dedi bir kúni Tóresh.

—Qaraǵım, sen atın qoya ǵoy,—dedi Ulbosın.

Tóresh ań-tań boldı.

—Ne dep aytayıq, qaraǵım!

—Jamal bola qoysın.

Sóytip nárestege Jamal dep at qoyıldı. Qısılıpqımırılıp qıstı ótkerdi. Turımbettiń ólimin quwalasqan aǵayin-tuwǵan bolǵan joq. Esheyinde qun talap etip, xanǵa at shabatuǵın kátqudalar, kerek dese, Ulbosınǵa kewil de aytqan joq. Endi bul karada otırıwdıń sáni bolmas,—dep sol gúzge taman Hákim atadaǵı Ubbi iyshandikine kelgenine bir jıldan artıǵıraq waqıt bolıp edi. Iyshannıń kirin juwıp, digirmanın tartıp kúneltip

1.Burın Turımbetke usaǵan adamlardıń turmısı qanday bolǵan?

2.Jumash baydıń háreketi qanday boldı?

3.Qula dúzde Ulbosın hám Tóresh qanday qıyınshılıq kórdi?

4.Tóresh apasına qalay járdemlesti?

146

5.Ulbosın hám Tóreshtiń azaplı turmıs keshiriwine kimler sebepshi boldı?

6.Bul qaysı waqıttaǵı waqıyalar edi?

1.Hárbir bólimine tema tańlap qoyıń.

2.Sol tema boyınsha sóylep beriń.

IZBASAR FAZÍLOV

(1909—1961)

Izbasar Fazılov—XX ásir qaraqalpaq

texnikumına oqıwǵa kiredi hám onı pitkergennen soń sol dáwirdegi «Qızıl Qaraqalpaqstan», «Jas Leninshi» gazetalarında juwaplı orınlarda jumıs isleydi.

Shayır 1934-jılı burınǵı awqam Jazıwshılarınıń birinshi siezdine keńesshi dawıs penen delegat bolıp qatnasadı.

Shayırdıń «Jeńis jolında» (1934), «Qosıqlar» (1934, 1959), «Awıl báhári» (1975) atlı toplamları basılıp shıqtı.

I.Fazılov repressiya qurbanı bolıp, nahaq jala sebepli, jigirma jılǵa shamalas qamaqta boladı hám aqlanıp shıqqannan soń dóretiwishilik penen shuǵıllanadı.

I.Fazılov shıǵarmaları tematikasınıń baylıǵı, waqıt talabına juwap beriwi, ideyalıq hám kórkemlik birligi, tereń xalıqlıǵı menen ayrılıp turadı. Shayır ótkendegi xalıq turmısın, olardıń awır awhalın anıq kórgen hám jaqsı sezgen. Ol teńsizlik penen eziwshiliktiń barlıq

147

qısıwmetlerin basınan keshirgen. Bunı «Qara qoy» qosıǵında kórkem etip hárbir oqıwshınıń sanasına jetip, oyında qalarlıqtay etip súwretleydi.

I.Fazılov Watandı adamgershilik, azatlıq, báhár gúlindey jaynaǵan gúl watan dep maqtanısh etse,

1957-jılı jazılǵan «Men súyemen watan seni» qosıǵında bul ideyanı tereńletedi hám onı óziniń ishki júrek sezimleri menen beredi. Bul qosıǵında shayır Watanǵa shın muhabbat, asqan súyispenshilik penen birge, tereń filosofiyalıq tolǵanıwların beredi. Shayır shıǵarmalarında jańa ideyanı sulıw, kórkem etip jańa

Írǵaladı shımbır kóldiń qamısı,

Iyrim tartıp Annajaptıń aǵısı, Dóhmetke keledi adam namısı, Moynıma túsip tur meniń qara qoy.

Qoy jayǵanım qara shógir toǵayı,

Qara qoyǵa yar bolmadı «qudayı»,

148

Mollası «haram» dep «haram» qılǵannan,

Sol sebepli «haram» óldi, qara qoy.

Iyeń seniń qıs ǵamıńdı jemedi, Qıstan arıq shıqtıń, mayıń kem edi,

Arıqlıqtan molla, hadal demedi,

Sonıń ushın «haram» boldıń, qara qoy.

Tariyxıńdı ettim, qara qoy bayan,

Men gúnakar emes, hámmege ayan, Tegine ólmediń, keltirdiń zıyan, Qunıńdı moynıma saldı, qara qoy.

Bunsha qımbat bola berer me qoy da,

Ádillik hám insap hám hújdan qayda? Jartı jılǵı haqımdı aldı bir qoyǵa, Óligiń qımbatqa tústi, qara qoy.

Qoldawlı Qallıbek qoyıń qara qoy,

Men bir jetim qolıńdaǵı bala ǵóy,

2.Qosıqta tábiyat kórinisi menen shopanlardıń turmısı qalay baylanıstırılǵan?

1.Qosıqtı kórkemlep oqıp, túsinigińiz boyınsha mazmunın sóylep beriń.

Men súyemen, Watan, seni

Men súyemen, Watan, seni,

Kún-kúnnen gúlleyseń,

Meni shiyrin lázzetińe,

Oraysań, bóleyseń.

149

Sende jasaw qızıqlı,

Súyiwdiń shegi joq,

Tasıǵan kúsh, artqan inta,

Toqtar jeri joq.

Gúllen Watan! Gúllen Watan!

Súyikli seniń gúliń.

Nurın shashqan gúmis kúndey,

Sáwleli seniń nurıń.

Watan, sende rawaj tapqan,

Azatlıq,

Teńlik,

Hám baxıt,

Bul jetiskenliklerdi,

Bizden ala almaydı,

Heshkim, hesh waqıt.

1.«Men súyemen, Watan, seni» qosıǵında tuwılǵan jer, watan súyiwshilik táriypi qalayınsha súwretlengen?

1.«Men súyemen, Watan, seni» qosıǵındaǵı azatlıq, teńlik, hám baxıt degen sózlerde neni túsindińiz?

150

MÍRZAǴALIY DÁRIBAEV

(1909—1942)

Mırzaǵaliy Dáribaev X X ásir qaraqalpaq ádebiyatında shayır, jazıwshı, dramaturg, awdarmashı sıpatında belgili boldı.

Ol 1909-jılı Qońırat rayonında tuwılǵan. 1929-jılı pedagogikalıq kurstı pitkerip, awılında muǵallim bolıp isleydi. 1935-jılı Tashkent Orta Aziyalıq awıl xojalıq mektebin pitkeredi, soń gazetada, Jazıwshılar awqamında jumıs isleydi.

Jazıwshınıń dáslepki shıǵarmaları 1930-jıllardan baslap járiyalana basladı. Onıń 1930 — 40-jıllarda

«Qosıqlar», «Jeńiwshiler», «Gúreske» degen toplamları basılıp shıqtı. Sońǵı jılları M.Dáribaevtıń «Qosıqlar hám poemalar» (1954), «Shıǵarmaları» (1958), «Tańlamalı shıǵarmaları» (1963), «Qálbiyke» (1984) degen toplamları járiyalandı.

M.Dáribaev dramaturgiya tarawında da «Kóklen batır», «Árman», «Ǵárip-ashıq», «Jańa adamlar» atlı piesaların jazdı. Al, jazıwshınıń «Mıńlardıń biri» povesti qaraqalpaq prozasınıń qáliplesiwinde ayrıqsha orın iyeledi.

Mıńlardıń biri

(povestten úzindi)

Pútkil Xorezmniń tolısın tógip, ortasın shayqaǵan

1912-jılǵı «Aq qapshıq» jılı edi. Bul jıl Erpolatlar sıyaqlı jetim bala, jesir qatınlardıń ókpesin qısıp, demin tarıltıw menen qatar, talay jarlılardıń janın

151