Ádebiyat 6-kl

XVIII ÁSIRDEGI QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍ

Túrkstan, yaǵnıy, Sırdárya boyında jasaǵan qaraqalpaqlar sol waqıtları, sol jerdegi qazaq xanlarınan siyasiy jaqtan ǵárezli bolǵan hám olarǵa tiyisli muǵdarda salıq tólep otırǵan.

Bul dáwirde qaraqalpaqlar bir-birine baylanıslı xojalıq jumısı menen shuǵıllanadı. Diyqanshılıq penen birge mal ósiriw, ónermentlik kásibi de orın alǵan.

Túrkstandı jaylaǵan dáwir ishinde qaraqalpaqlar birge otırǵan qazaqlar menen qatar Jońǵar xanlarınıń shabıwıllarına jiyi-jiyi duwshar bolıp otırǵan.

1762-jılı jigirma mıńday ásker menen qaraqalpaqlardı Eralı xan shabadı.

Sırdáryanıń hám Jańadáryanıń boyında otırǵan qaraqalpaqlar bul shabıwıl nátiyjesinde úlken búlginshilikke ushıraydı, ózleriniń ata mákanın taslap, Xorezm tárepke kóshedi. Bunıń kórkem ádebiyattaǵı sáwlesi bolıp Jiyen jırawdıń «Posqan el» tolǵawı jarıqqa shıqtı.

JIYEN AMANLÍQ ULÍ

Qaraqalpaq xalqınıń XVIII ásirdegi tariyxıy turmısın óz shıǵarmalarında ayqın sáwlelendirgen, xalıqtıń oy-ármanları, qayǵı-hásiretlerin shınlıq penen jırlaǵan

xalıq arasınan jıynaldı. Usı jılları onıń «Xosh bolıń, doslar», «Posqan el», «Ílaǵım», «Ber túyemdi» sıyaqlı shıǵarmaları ádebiyatshı Sádirbay Máwlenov hám

102

Shámshet Xojaniyazovlar tárepinen jazıp alınǵan.

Bulardıń kólemi hám ideyalıq mazmunı jaǵınan eń bahalı shıǵarması esaplanǵan «Posqan el» Taxtakópir rayonında jasawshı Bektursın jırawdıń qoljazba kitabınan kóshirilgen. Usınıń ózi Jiyen jırawdıń shıǵarmaları burınnan-aq qoljazba halında saqlanıp kelgenliginen derek beredi.

Sońǵı jılları, ásirese, 50-jıllardan baslap, Jiyen jırawdıń shıǵarmaların úyreniw, izertlew hám xalıq arasınan taǵı da, onıń ómiri menen shıǵarmaların jıynaw boyınsha jumıslar keń kólemde alıp barıldı.

Shayırdıń jasaǵan jerlerine birneshe mártebe ádebiy ekspediciya, ilimiy saparlar shólkemlestirildi. Nátiyjede, shayırdıń ómirine baylanıslı jańa maǵlıwmatlar, burın baspada járiyalanbaǵan shıǵarmaları tabıldı.

Jiyen Amanlıq ulı tek ǵana shayır bolıp tanılmastan, ataqlı jıraw da. Watandı súyiwshilik, gumanistlik sezimge bay, xalıqlıq dástanlardı, tariyxıy jırlardı, terme-tolǵawlardı saqlawshı, onı qádirlewshi hám xalıqqa jetkeriwshi xızmeti menen de ol ayrıqsha kózge túsedi. Qaraqalpaq xalıq dástanları «Qoblan»,

«Alpamıs», «Máspatsha», «Qurbanbek» hám basqalar shayırdıń repertuarlarınan keń orın alǵan.

Jiyen jıraw Sırdáryanıń ayaǵı, Quwandárya, Jańadárya boylarında hám xalıqtıń jańa qonısı Xorezmde ómir súrdi. Shayır bul dáwirdiń barlıq awırmanlıǵın xalıq penen birge kórdi. Onıń mayda terme-tolǵawları menen kólemli «Ullı taw», «Posqan el» sıyaqlı shıǵarmaları sol dáwirdiń naǵız kórkem sáwlesi bolıp tabıladı. Bul shıǵarmalarında ayawsız miynetkesh xalıqtı ezip kelgen xanlar, baylar, biyler hám sırtqı feodallardıń jawızlıqları áshkara etiledi. Xalıqtı jazıqsızdan jazıqsız búlginshilikke, óz mákanınan postırıwǵa, ash-jalańashlıqqa duwshar etken sol toparlar ekenligi ashıq, anıq súwretlenedi. Shayır jawızlıqtıń, teńsizliktiń hárqanday qıyınshılıǵın kórip, qorlanıp

103

atırǵan ash-jalańash xalıq turmısına qattı qıynaladı.

Olardıń oy-ármanınan, ishki sezimin, qayǵı-hásiretlerin jırlap, usı qayǵını birge bólisedi. Xalıqtı óziniń patriotlıq, gumanistlik shıǵarmaları arqalı bildiriwge, sırtqı dushpanlarǵa qarsı gúresiwge ruwxlandırdı.

XOSH BOLIŃ,

DOSLAR

Qolımdaǵı qobızım,

Shalsam nama saladı,

Qayǵılı sesi shıqqanda, Qol-ayaǵım taladı. Kúnnen kúnge kewlimde, Nege dártler toladı, Kózimniń jası kól bolıp, Etek-jeńim sel bolıp, Ókpem awzıma tıǵadı, Alqınaman halıqlap,

Sarı uwayım sarǵaytıp, Jiliktiń mayın shaǵadı,

Men jılamay kim jılar, Ata-ana sen, qaldıń, Qurbı menen qurdasım, Oynap ósken jasımnan,

Bawırman júrgen, joldasım,

Keynimde sen qaldıń, Hadallap jıynaǵan mallarım, Shımshırqaday ballarım,

Tarıqqanda hal bergen,

Ańlı sulıw quwlarım, Oynap-ósken mákanım, Búgingi kún sen qaldıń,

Jaylap ósken jerlerim, Mańlaydan aqqan terlerim,

Biyorın jerde sen qaldıń, Súyip alǵan qostarım,

104

Oynap ósken doslarım,

Qayǵıǵa tústi baslarım,

Keynimde qaldıńlar. Qutı qashtı jerimnen, Qaysı birin aytayın, Kúyik bolıp bul qaldı,

Men jılayman qudayǵa, Erte menen keshinde, Quday maǵan bermeydi, Bir nárseniń ózinde,

Men júrmen sońınan sarǵayıp,

Qayǵı qaynap ishimde, Xosh bolıńlar, ósken jer, Kettim kelmes jerlerge, Ata jurtı Túrkstan,

Hesh kórmegen ellerge, Xosh bolıń, aydın kóllerim,

Kettim basqa ellerge, Quwraǵan quw jerlerge, Xosh bolıń, qatar-qurdaslar, Razı bolıń kórgenshe,

Endi qaytıp kelgenshe, Men ketermen, ketermen, Qayaqlarǵa jetermen,

Qaysı elge bararman, Qayaqtan jay tabarman,

Ósken jerim sen qaldıń,

Bararıma jerim joq,

Qosılıp dáwran súrgenshe,

Kelermen be men qaytıp, Kelmey ólip qalarman,

Xosh bolıń, doslar, xosh bolıń,

105

Keler dep oylayman ólim,

Xosh bolıń doslar, xosh bolıń. Kózime kórindi árman,

Bul basımnan ótti dáwran, Xosh bolıń, doslar, xosh bolıń,

Keter boldım alısqa,

Tıǵılarman quwısqa,

Shıday almay baraman,

Artıq pitken tuwısqa, Shıdamadı shırqırap,

Alqımınan buwısqa, Bunnan ketsem, doslarım,

Kózim túspes tanısqa, Ketpeyin dep oylap em, Turar jerim bolmadı,

Aytqanımdı burınnan, Heshbir zalım qılmadı,

Xosh bolıń, doslar, xosh bolıń, Kórisermiz aqırı,

Ay jarılqap kún tuwsa,

Oǵan deyin ájelden, Shıbın janlar saw bolsa, Quwrap qalǵan shańǵıttan, Aydınlı shalqar kól bolsa, Munarlanǵan qızıl qum, Qumlar túsip, sel bolsa,

Kóriskeymiz sol waqta,

Xosh bolıń, doslar, xosh bolıń. Men ketermen, ketermen, Qayaqlarǵa jetermen,

Qaysı elge bararman, Qayaqtan jay tabarman,

Ósken jerim sen qaldıń,

Bararıma jerim joq, Batarıma kólim joq, Ketpeyin desem kúnim joq,

106

Shıǵararǵa únim joq,

Keynimde inim joq,

Qayǵırarlıq sińlim joq,

Artımda meniń ne qaldı?

Asqar biyik tawlarım, Kólge salǵan awlarım, Jánjel qılǵan dawlarım, Kólden ushqan quwlarım, Tasıp aqqan suwlarım, Qurırma dep tamırı,

Dushpanǵa sepken uwlarım,

Qayǵıda júrip qarayıp, Kóp oylaǵan oylarım, Aq tayaq alıp qolıma,

Jasımnan baqqan qoylarım, Qoylar baǵıp jasımnan, Sharǵa bolǵan boylarım, Kelispey heshbir talabım,

Qayǵıdan boldı toylarım,

Bul jerlerden ketken soń, Qalay bolar hallarım, Qanlar qashtı betimnen, Kimler erer keynimnen,

Ómirim ótti qorlıqta, Góne túspey iynimnen, Jaslayımda jetim bop, Ayrıldım aǵa-inimnen.

Áy, jigitler, jigitler

Áy, jigitler, jigitler, Zamanımız tar eken,

Kómekeyde turǵandı,

Aytalmastay kún eken, Aytajaǵım, balalarım,

107

Diyqan bolsań jer ekken,

Kón sharıǵıń keń bolsın,

Bay ulınan bir-eki, Aytar sóziń kem bolsın, Óytpese jigitler,

Aytajaqtı ayttırmay,

Bas quwsırlıp jaq bolar, Bir násiyat, ullarım, Kóz kórgenin aytayın:

Saratanda suwıqtan, Sarı ala sıyırdıń, Múyizi qaq jarıldı,

Sarı tal bolǵan biydaydıń,

2.Qaraqalpaqlardıń jırawshılıq muzıka ásbabı qaysı?

Naqıl

Patsha alım bolsa,

Jurtı ozadı.

Patsha zalım bolsa,

Jurtı tozadı.

108

XIX ÁSIRDEGI QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍ

kúnlikshilik etiw, shopan bolıp jallanıw, jarımshı, sherikshi dep atalǵan egin sheriklik, kúsh-kólik alıp paydalanıw, óniminen ǵálle qarız alıw hám taǵı basqa da eziwshiliktiń kóp túrli awır formaları boldı.

Jallanba miynet adamlarınıń barǵan sayın kóbeyip barıwınıń saldarınan olardıń da miyneti barǵan sayın arzanladı hám jumıs tabıw da qıyınlastı. Sonıń ushın da, kóp ǵana jarlılar tuwǵan jerlerin, ata-anasın, bala-shaǵasın taslap basqa jurtlarǵa talap etip ketiwge

Úshinshisi—1858—1859-jıllardaǵı Bozataw atı menen baylanıslı kóterilis.

Bul kóterilislerdiń barlıǵı XIX ásir shayırlarınıń belgili shıǵarmalarında ózleriniń realistlik kórkemlik súwretleniwin xalıqtıń kózqarasınan durıs bahasın taptı.

XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatı mine usı tariyxıy waqıyalar ishinde dóredi. Bul dáwirdiń ádebiyatın dúzetuǵın Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq hám basqa da shayırlardıń shıǵarmalarında usı ásirdiń barlıq siyasiyekonomikalıq jaǵdayları keńnen sáwlelengen.

109

ÁJINIYAZ QOSÍBAY ULÍ

(1824—1878)

Ájiniyaz Qosıbay ulı —qaraqalpaq xalqınıń klassik shayırı. Onıń tuwılıp ósken jeri Moynaq rayonınıń házirgi

5-awıl keńesi.

Ájiniyaz — qaraqalpaq xa lqınıń

Jiyen, Kúnxojadan sońǵı belgili bolǵan shayırı. Ájiniyaz Xiywada Sherǵazıxan, Qutlımurat inaq medreselerin pitkergen. Shıǵıstıń ullı shayırları: Nawayı, Ferdawsiy, Saadiy,

Maqtımqulınıń shıǵarmaları menen jaqsı tanıs bolǵan.

shayırlardı kórgen. Shayır Qazaqstanda bolıp, molla Qojban degen baydıń úyinde qazaq balaların oqıtqan. Qaraqalpaqlar haqqında qızıqqan molla Qojbannıń sorawına juwap retinde «Ellerim bardı» qosıǵın jazadı.

da anglichan imperiyasınıń tásiri astındaǵı túrkmen feodalları Bozataw jerindegi tınısh otırǵan xalıqtı shabadı. Eldi qırǵınǵa ushıratıp, kóp adamlardı aydap alıp ketedi.

Shayır usı waqıyaǵa baylanıslı óziniń tariyxıy áhmiyetke iye bolǵan «Bozataw» shıǵarmasın jazıp qaldırǵan.

Ellerim bardı

Sorasań elimdi Qojban bizlerden,

Qalpaǵı qazanday ellerim bardı.

Qáte shıqsa, keshirińler sózlerden,

Qıtay, Qońırat atlı ellerim bardı.

110

Jaylawım—Úrgenish, arqası—teńiz,

Jawırını qaqpaqtay malları semiz, Ruqsatsız bir-birine salmas iz, Birlikli Qońırat ellerim bardı.

Tabıladı izlegenniń keregi, Kólinde bar qasqaldaǵı, úyregi

Quwları, ǵazınıń pútin búyregi, Dúnyanıń ańları kólimde bardı.

Ótirikti ıras etip aytpaǵan,

Tuwrı joldan bas ketse de qaytpaǵan,

Námáhramdı hasla joldas tutpaǵan, Atı qaraqalpaq ellerim bardı.

Sóylegende sheker eter sózińdi,

Kórgende biymaǵrur eter ózińdi, Báhári toydırar eki kózińdi, Láyli, Zúlayhaday qızları bardı.

Gúdarı belbewi dizege túsken,

Boyı aq terekti aralap ósken,

Ǵanım kórse qaynap dáryaday yoshqan, Qalpaqtıń qalqanlı jigiti bardı.

Belleskende xan palwanın qoymaǵan,

Kúsh-qarıwı bir boyına sıymaǵan Shaqırmasa merekege barmaǵan

Qońırattıń Gújektey palwanı bardı.

Yadıma túskende kewlim ósken,

111