Adebiyat 5 kl
.pdf
TILEWBERGEN
JUMAMURATOV
(1915 — 1990)
Tilewbergen Jumamuratov — lirik hám satirik shayır. Shayırdıń dáslepki «Júrek muhabbatı» qosıqlar toplamı 1956-jılı basılıp shıqtı. Onıń «Doslıq», «Meniń zamanlaslarım», «Dáwran juldızları», «Tolqında», «Káramatlı tulǵa», «Túrli ótkeller», «Doslıq haqqında qosıqlar», «Ómirimniń ózi filosofiya» atlı toplamları baspadan shıqtı. Onıń gúrrińleri hám ocherkleri «Muhabbat sırı» kitabında járiyalandı. Onıń lirikalıq qosıqları menen ataqlı «Makariya sulıw» poeması rus, ózbek, tatar hám basqa da tillerge awdarılıp baspadan shıqtı.
T. Jumamuratov xalıq erteklerindegi waqıyalarǵa hám obraz jasaw ózgesheliklerine súyene otırıp balalarǵa arnalǵan bir qansha shıǵarmalar jazdı. Usı kózqarastan, onıń «Qásiyetli gáwhar tas hám aqıllı shopan haqqında ertek», «Kiyiktiń eki ılaǵı» hám taǵı basqa shıǵarmaları dıqqatqa ılayıq.
KIYIKTIŃ EKI ÍLAǴÍ
I
Munarlanǵan shıń biyik, Shıǵıs jaǵı tuńǵıyıq. Keń Ústirtti jaylaǵan,
Neshe talay mıń kiyik.
Qoya tursın basqası, Ushırap tawdıń jasqası. Adastı bir aq quyrıq, Basında bar qasqası.
Qasında eki ılaǵı, Tikireygen qulaǵı.
Say jaǵalay oynaqlap,
Úshewi shıńnan quladı.
Kelgendey-aq qonaqqa, Gezlesti bir bulaqqa. Suwı shiyrin, otı mol,
Kiyik penen ılaqqa.
Jay turadı, jay jatıp, Balaların oynatıp. Házlik qurdı úshewi,
Ketkeninshe kún batıp.
Qalıp sonda kúneltti,
Aradan neshe kún ótti. Qáwipsiz júrip janıwar, Tamashanı údetti.
Kórmey heshbir jábirdi, Ótkerdi solay ómirdi. Úshewi de kem-kemnen,
Tulıptay bolıp semirdi.
Gezlespes topar jaqını, Ne bolar istiń aqırı?...
«Bólingendi bóri jer», Degen xalıqtıń naqılı.
«Bir tawdaǵı bir kiyik», Párwaysız júrip zińkiyip. Patıratqa duslastı,
Bul júriske «kóz tiyip».
Talay qoydı sulaytqan, Neshshe jandı jılatqan. Qasqırdıń kókjal sırtlanı,
Suw iship atır bulaqtan.
Zańǵardıń málim talabı, Kiyikti kózi shaladı. «Qızıl kórgen ǵarǵaday» Telmirip jaman qaradı.
Keledi kiyik shapqılap, Ol da kórdi, saq biraq.
Qashıwǵa meyil bergende, Tańlanıp turdı aq ılaq.
Sezbeydi dushpan eken dep,
Qaraydı qayta erkelep. Qıyalı buzıq sum qasqır, Qarsı júrdi entelep.
Kiyik qashtı haplıǵıp, Óz demine mantıǵıp. Ermey eki ılaǵı, Qısıldı qattı jan shıǵıp.
Izine qayta oraldı, Ján-jaǵına qarandı. Qaytarıwǵa shama joq, Mınaw kókjal haramdı.
Kirerine say da joq, Qashıwdan basqa payda joq.
Móldir kózli jaslarda,
Dushpan degen oyda joq.
Qásekeń keler jalaqlap,
Qızıl tili salaqlap. Oynaqshıydı kózleri, Ílaqlarǵa qarap tap.
Minekey, jawdıń jamanı, Ananıń qurıp hamalı.
Birim-birim ılaqtı, Qamtıp qashtı shamalı.
Ílaqlar sonda zıp berdi, Qasqır da dárhal táp berdi. Qalpallaw qawıp sanınan, Kiyikke tisin ótkerdi.
Kiyik birden tuwladı, Tula boyı juwladı. Anası qayım kelgen soń, Ílaqtı qasqır quwmadı.
Sol waqta tuyaq sart etti,
Jawızdıń kózi jarq etti. Balanıń, jannıń ashıwı, Kiyikti de márt etti.
Qasqırdıń shıǵıp bir kózi, Qańsılap qaldı bir ózi...
Usınıń menen toqtadı, Ańshınıń aytqan bul sózi.
II
Ekinshi sózi taǵı bar, (Ańshıdan gáp tabılar). Jeldey zıtqıp jawınnan, Qutıldı úsh janıwar.
Jaman jeri biraq ta,
Shıǵındı taǵı uzaqqa. Barıw endi qáwipli, Úyrenisken bulaqqa.
Kelgen jeri jay emes, Ot-shópke de bay emes.
Adam baǵar deytuǵın,
Eshki emes, qoy emes.
Suwı da júdá tamtarıs, Óris qaldı ap-alıs.
Ushıray ma dep te qorqadı, Ya qasqır, ya jolbarıs.
Sóytse de dushpan darımay, Awqatqa, suwǵa jarımay. Qańǵalaqlap júrgende,
Taǵı ótti yarım ay.
Shóp kórinse jep bolıp, Bul júris te kóp bolıp. Awırıp kiyik biyshara,
Azıp qaldı shóp bolıp.
Bolmadı heshbir taqatı, Júriwge kelmey shaǵatı. Kózinen jası móltildep, Monshaqlanıp aǵadı.
Jetkeninshe shaması, Oyı tek eki balası. Gúptey bolıp asqınǵan, Qasqırdıń qapqan jarası.
Telmirip eki ılaǵı, Jawdırar kózler qıraǵı. Hálsiregen anası
Et-betinen quladı.
Manawradı, alqındı, Ári-beri talpındı. Sóytip, táǵdir kiyiktiń, Keń dúnyasın tar qıldı.
Sılq etip bası jıǵıldı, Kózi de, átteń, jumıldı. Sonda da barıp ılaqlar, Anasına tıǵıldı.
Ketiwge kózler qıymaydı, |
Soqır kóz túspey ólige, |
Emdi, áste tırnadı. |
Ílaqtı quwdı jelige. |
Ne háreket etse de, |
Jetimlerge kóp boldı, |
Biyshara ana turmadı. |
Anaǵa jaqın jeri de. |
Moynınan, bastan jalaydı, |
Ya qutılıp ketti me, |
Sezilip tur bir qayǵı. |
Ya dushpanı jetti me?... |
Jetim qalǵan ılaqlar, |
Málimsiz boldı aqırı, |
Bir-birine qaraydı. |
Zım-zıya bolıp ketti de. |
Anasın qattı ayadı, |
Ízıldadı jer qattı, |
Qıldırıqtay ayaǵı. |
Qarańǵı tústi, kún battı. |
Sozıp sonı qaptallap, |
Gúldirmama gúldirep, |
Anaǵa jaqın qoyadı. |
Kóshken bulttı uzattı. |
Túnerip sál kún astı, |
Eki jetim ılaqtıń, |
Hawanı kem-kem bult bastı. |
Táǵdiri neshik uzaq tún? |
Dúbeleyli jawında |
Ya qasqırǵa jem boldı, |
Bayaǵı qasqır ushırastı! |
Ya ishinde azaptıń... |
Sorawlar hám tapsırmalar:
1.Shıǵarmadan muǵallimniń kórsetken orınların terip oqıń.
2.Ańshınıń birinshi áńgimesi boyınsha ana kiyiktiń hám qasqırdıń táǵdiri qalay bolǵanın óz sózlerińiz benen aytıp beriń.
3.Shıǵarmanı oqıp atırıp kóz aldıńızǵa ne sáwlelengenligin aytıp beriń.
4.«Bólingendi bóri jer» degen qosıq qatarlarınıń mánisin túsindiriń.
JUMANIYAZ
ÓTENIYAZOV
(1959)
Shayır Jumaniyaz Óteniyazov 1959-jılı Taxtakópir rayonında tuwılǵan.
Shayırdıń «Jańa jıl», «Sholaq jayın», «Eki maqtanshaq», «Tınıshlıq saqshıları», «Úmit shuǵlası», «Uzın hám kelte», «Watanıńdı súyip jasa», «Jıńǵıl gúlleri», «Urlanǵan seyf» poeziyalıq hám prozalıq toplamları, «Ana kewli», «Sekseninshi jıllar», «Ótesh batır», «Aydos biydiń ármanı» poemaları baspadan shıqtı.
Ol A. S. Pushkin, Yu. M. Lermontov, V. Gogol, K. D. Ushinskiy, K. Chukovskiydiń bir qatar shıǵarmaların qaraqalpaq tiline awdarǵan.
|
EKI MAQTANSHAQ |
1 |
|
Uzın murtı |
Qulaqları |
Hárriygen, |
Qalqanday, |
Nandı jemey |
Quyrıǵı da |
Gárdiygen. |
Arqanday. |
Kózi janǵan |
Hár tırnaǵı |
Shıraqtay, |
Bir qarıs, |
Tırnaqları |
Misli kishi |
Oraqtay. |
Jolbarıs. |
5—Ádebiyat, 5-klass |
65 |
Biziń úyde pıshıq bar Ol bar jerde
Qızıq bar. Kúndiz uyqılar Pırıldap, Kókiregi Sırıldap.
Erkeleydi
Inimdey, Betin «juwar»
Erinbey.
Ústi-basın Jalaydı,
«Pish-pish» desem Qaraydı.
Meniń menen Jarıssa,
Sekiredi
Alısqa.
Bir oynasa
Tınbaydı, Kúshik quwsa, Tırnaydı. Órmeleydi Aǵashqa, Zıńǵıp shıǵar
Tambasqa.
Qarawılday
Qorıǵan, Tútin shıqsa Morıdan. Soǵan qarap Otırar, Sóytip kúndi Batırar.
2
Túnde «ańǵa» Shıǵar ol,
Tasa jerde
Buǵar ol. Ótirikke Qalǵıydı, Tıshqanlardı Ańlıydı.
3
Poldı tesip,
Kemirgen, Nan urlap jep, Semirgen.
Tıshqan shıǵar
Tesikten,
Shúykildisin
Esitken.
Pıshıq tayın Turadı, Bara pánje Uradı.
Ańsat olja,
Aladı.
4
Pıshıq bir kúni Tıshqandı, Uslap alıp Maqtandı:
— Sen qash!
Taǵı uslayın, Qızıq oyın
Baslayın! |
Sen hiyleni |
Ol tıshqandı |
Basladıń, |
Jiberdi, |
Ańlıp kelip |
Ne boldı deń, |
Usladıń! |
Al endi: |
Endi meni |
Tıshqan kirdi |
Urıp kór! |
Etikke. |
Bul tesikke |
Shıǵıp ketti |
Kirip kór! |
Tesikten. |
Seni tislep |
Pıshıq kirip |
Tırnayman. |
Qonıshqa, |
Ayqasqanda, |
Bara almadı |
Qalmayman! |
Alısqa. |
Áne, eki |
|
Maqtanshaq, |
Tıshqan ayttı |
Tartısıp júr |
Pıshıqqa: |
Tıńlasaq. |
— Háy, maqtanshaq |
Aytıń, qáne, |
Asıqpa! |
Balalar: |
Endi uslay |
Biziń pıshıq |
Almaysań, |
Shaqqan ba? |
Jurttı nege |
Yáki tıshqan |
Aldaysań? |
Shaqqan ba? |
Sorawlar hám tapsırmalar:
1.Pıshıqtıń háreketleri tuwralı aytıp beriń.
2.Pıshıq tıshqanǵa ne dep maqtandı?
3.Tıshqan pıshıqqa ne dedi?
4.Pıshıq tıshqannan qalay aldanıp qaldı?
ALEKSANDR SERGEEVICH PUSHKIN
(1799 — 1837)
Aleksandr Sergeevich Pushkin 1799-jılı Moskvada dvoryan shańaraǵında dúnyaǵa kelgen. Jaslıǵında xalıq dóretiwshiligine ayrıqsha mehir menen qaraǵan. Ol liceyde oqıp júrgen waqıtlarında ádebiyatqa ıqlası oyanadı. Ol ómiriniń kópshiligin súrginde ótkerdi. Kóp qalalarda dóretiwshilik penen shuǵıllandı. «Kavkaz tutqını», «Baqsha saray fontanı» poemaların jazdı. Odessa, Mixaylovsk, Moskva, Kishinyov,
Orenburg qalalarında boladı.
Onıń «Erkinlik», «Awıl», «Háykel» sıyaqlı qosıqları talantınıń biybaha gáwharı esaplanadı.
BALÍQSHÍ HÁM ALTÍN BALÍQ
HAQQÍNDA ERTEK
Munarlanǵan kók teńizdiń qasında,
Qostarı bar qosılısqan jasında.
Otız úsh jıl jırtıq tóle panalap,
Bir ǵarrı shal jasap keldi usında.
Ǵarrı jılım menen balıq awladı,
Kempir jip iyirip, urshıq tawladı. Bir saparı jılım salsa teńizge, Shalań ilindi de, balıq bolmadı.
Jáne taǵı taslap edi jılımdı,
Teńizdiń tek shóp-sharları ilindi.
Sońǵı ret salǵanında jılımdı,
Bir balıqtıń túskenligi bilindi.
Tutasınan altın eken sol balıq, Jalınadı qalayınsha ún salıp. Naǵız adam dawısında sóyleydi: «Teńizime jiber meni qun alıp.
Ózim ushın qımbat nárse tóleyin, Ne tileseń, tilegińdi bereyin», —
Degen waqta hayran qalıp qorqadı,
Hesh kórmegen bunday istiń húreyin.
Kók teńizde islep júrip sonsha jıl, Balıq sóylegenin esitpegen bul. Altın balıqtı jiberdi jayına, Jaǵımlı sóz benen oǵan qattı til:
— «Aytqanıńdı orınlayın, balıǵım, Qunıń kerek emes aytsam anıǵın. Bar kete ber teńizińniń ishine, Qıdıra ber, tereń suwdıń barlıǵın».
* * *
Sóytip, ǵarrı kempirine qaytadı, Tań qalarlıq waqıyanı aytadı: «Usı búgin usladım bir balıqtı, Naǵız altın, ushıraspaǵan oydaǵı.
Jalınadı, sóz sóyleydi bizińshe: «Kók teńizde úy-jayım bar ózimshe. Azat etseń óz qunımdı tóleyin, Keregińniń barlıǵın al ózińshe!» —
Dedi, meniń dawamadı júregim, Nárse almay orınladım tilegin». Sonda kempir topıladı ǵarrıǵa:
«Ańqaw, aqmaq, túwelmedi keregiń?!...
Ne sebepten onnan olja almadıń, Kersenniń de pıt-shıt bolıp qalǵanın. Bileseń ǵoy bir jańasın soramay,
Seniń sonsha qalay aqmaq bolǵanıń?!».
Kók teńizge ketti ǵarrı sharshamay,
(Teńiz tolqıp, oynaqshıdı azǵantay.)
Qaydasań, dep shaqırǵanda dawıslap, Altın balıq jetip keldi toqtamay:
«Qanday nárse kerek boldı, atajan?» — Dep soradı altın balıq, ǵarrıdan. Sonda ǵarrı basın iyip balıqqa:
— «Ráhim et, altın balıq, taqsırxan!
Kempir urısıp, hesh tınıshlıq bermedi,
Qıynay berdi, ǵarrılıqtı kórmedi. Tozıp qalǵan úyde jalǵız aslawı, Sonıń bir jańasın sorap kel, — dedi».
Altın balıq juwap berdi sol manda,
«Onıń ushın bola kórme ármanda! Aytqanıńnıń tayın bolar jańası, Sen kórerseń óz úyińe barǵanda».
* * *
Ǵarrı kelse kempirine asıǵa, Jarqıraǵan kerseni tur qasında. Kempir taǵı topıladı túnerip:
— «Sen bir nadan, miy qalmaǵan basıńda!
Kersennen de bizge dúnya bolıp pa?
Tezden, qayta jóne altın balıqqa! Basıńdı iy, sora, bizge jay bersin, Aqmaq bolmay sol nárseni anıqla!»
Kók teńizge ǵarrı ketip baradı, (Kókshil teńiz ılaylanıp turadı). Barıp shaqırǵanda altın balıqtı, Ózi kelip bul ǵarrıdan soradı:
«Qanday nárse hájet boldı, atajan?», Bas iyip soradı ǵarrı balıqtan: