Adebiyat 5 kl

tuwra gápler menen beriledi. Dramalıq shıǵarmalar tiykarınan dialoglar formasında beriledi. Epikalıq shıǵarmalarda da dialoglar jiyi qollanıladı. Olar personajdıń til ózgesheligin beriwge yamasa qanday da bir jaǵdaydı kórsetiwge járdem beredi. Máselen, «Mıńlardıń biri» shıǵarmasında avtor personajlardıń óz ara sóylesiwi arqalı bir úydiń qıyın jaǵdayın kórsetip, turmıs shınlıǵın ashadı.

—Tamaǵımızdı tawıp asırap otırǵan sen ediń, sen ketseń, halımız ne boladı? — dep kempir jıladı.

—Qanlı qaqpanǵa túsken jannıń qaytıp shıǵıwı qıyın. Qaytıp kele almaspan, apa, — dep Aytbay basın tómen sala berdi.

—Apa! — dedi Húrziya, jılamań, bosqa jılaǵan menen hesh nárse shıqpaydı, aqıl tawıp qalay da aǵamdı alıp qalıwdıń jolın tabayıq.

—Ne ilaj tabamız, qayıǵımız qayırlap otırǵan joq pa? — dep kempir qızına qaradı.

(M. Dáribaev «Mıńlardıń biri»).

Monolog (grekshe monos — bir hám logos — sóz) kórkem shıǵarmada qaharmannıń kópshilikke yamasa ózine qarata aytqan sózleri. Monolog kóbinese dramalıq shıǵarmalarda ushırasadı. Mısalı, Shekspirdiń «Gamlet» tragediyasında Gamlettiń monologı onıń obrazın hám ulıwma sol shıǵarmanıń ideyasın kúsheytip beriwge járdem etedi. Lirikalıq qaharmannıń ishki keshirmelerin, ruwxıy halatların beretuǵın lirikalıq shıǵarmalardı tikkeley monologqa jatqarıwǵa boladı. Monolog roman, povestlerde de úlken xızmet atqaradı. Mısalı, T. Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq qızı» romanında Jumagúldiń, K. Sultanovtıń «Aqdárya» romanında Nazlı kempirdiń monologları atı atalǵan qaharmanlardıń ishki keshirmelerin beriwde úlken áhmiyetke iye. Mısalı, K. Sultanovtıń «Aqdárya» romanınıń «Anamnıń hásireti» bólimindegi Nazlı kempirdiń monologı júdá sheber jasalǵan: «Urıs!... Biygúna náresteniń atasın,

atanıń botasın miyrimli qushaǵınan julıp alıp, ıssı bawırın sholan (qara muz) etken — sen! Qaralı tóbeń kórinse altın ay tutılıp, kúlip turǵan kúndi hásiret basadı. Jerdi qırq párshe, eldi toz-toz etip jaralap, tınıq suwdı bılǵaysań!... Adamzattıń ólshewli kóz jası menen qırmızı qanın teńiz qılǵan — sen zalım, seniń nápsiń qashan toyar eken. Onda personajdıń tili menen onıń ishki sezimleri, keshirmeleri beriledi. Al, lirikalıq shıǵarmalardı shayırdıń monologı dese de boladı.

SAǴÍYDULLA

ABBAZOV

(1930 — 1990)

Saǵıydulla Abbazov — balalar shayırı. 1930-jılı 5-mayda

Taxtakópir rayonında tuwılǵan. Ol balalar hám jas óspirimler ushın kóp ǵana shıǵarmalar dóretti. Onıń «Sırlı albom», «Kel báhárim!», «Mektepte de, úyde de», «Meniń inim», «Mektepte bayram» sıyaqlı toplamları hám tańlamalı shıǵarmalarınan ibarat bir tomlıǵı jarıq kórdi. Onıń bir qatar shıǵarmaları basqa tillerge de awdarılǵan, namaǵa túsirilgen qosıqları da bar.

MILICIONER KELDI BIZIŃ

KÓSHEtE

Milicioner keshe kelip, Polattı,

«Úyi qayda?» dep hárkimnen soraptı. Nege onı izleydi dep adamlar, Úylerinen shıǵa-shıǵa qaraptı.

Birew ayttı: oǵan bir is bolǵan dep,

Birew ayttı: tóbelesip qalǵan dep.

Birew ayttı: qarap júrmey ol bala,

Birew ayttı: awır jara salǵan dep.

Birew ayttı: aldawlıqqa ergen dep,

Birew ayttı: urlıq islep júrgen dep.

Milicioner keliwiniń sebebi,

Birew ayttı: sonı birew kórgen dep.

Biraq, olay bolmay shıqtı izinde,

Mehribanlıq otı jaynap kózinde.

Mektepten kelmegen, Polat joq edi,

Ushırastı ata-ananıń ózine.

Siziń Polatıńız — dedi, azamat, Joldan tawıp alǵan eken ol bir zat.

Ózi aparıp miliciyaǵa tapsırdı, Jazıp aldıq hámmesin de atpa-at.

Sol zattıń iyesi bizlerge keldi,

Joytılǵan nársesin sol jerden kórdi.

Nachalnik ayttı ol maqtanısh etip,

Polat degen bala ákelip berdi.

Zatın tapqan adam quwanıp qayttı,

Júzleri kúlimlep mıń alǵıs ayttı.

Polattıń da ata-anası bilsin — dep,

Bul jigitti miliciya jollaptı.

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.Milicioner ne sebep Polattı izlep keldi?

2.«Júzleri kúlimlep mıń alǵıs ayttı» degen sózlerdiń mánisin túsindirip beriń.

3.«Altın alma, alǵıs al» degen temada shıǵarma jumısın jazıń.

ÁSSALAM, JAŃA JÍL — NAWRÍZ!

XALMURAT

SAPAROV

(1932 — 2009)

Xalmurat Saparov — balalar shayırı. Ol 1932-jılı 20-mart- ta Shımbay rayonında tuwılǵan.

Shayırdıń «Nálshe», «Jas usta», «Qurqıltay», «Baxıtlı balalıq», «Ayǵa ushıp barǵanda», «Meniń kúnlerim», «Quslar menen sırlasqanda», «Altın dáwran», «Watan suńqarı», «Tábiyat — óz úyim», «Quyash balalarımız», «Bala baqsha qosıǵı», «Tábiyatqa sayaxat», «Kásibim — maqtanıshım», «Sap denede — sap aqıl», «Kiyikler» qosıqlar toplamları basılıp shıqtı.

Onıń «Jas usta» qosıqlar toplamı 1970-jılı Tashkentte basılıp shıqtı. «Qawınnıń shiresi», «Qasqırlar menen betpebet» gúrrińler toplamı «Qaraqalpaqstan» baspasında jarıq kórdi.

X. Saparov 1984-jılı «Baxıtlı balalıq», «Qurqıltay», «Ayǵa ushıp barǵanda» hám «Jiyrentay» qosıqlar toplamları ushın Qaraqalpaqstan Respublikası Berdaq atındaǵı sıylıqtıń laureatı boldı.

Sonday-aq, oǵan Qaraqalpaqstan Respublikasına miyneti sińgen mádeniyat xızmetkeri húrmetli ataǵı berildi.

NAWRÍZLÍQ tÓJE

Toyıp alıp nawrız gójege,

Diyqan baba qolǵa bel aldı.

Otırıwǵa janı tóze me,

Atız betke qaray jol aldı.

Úmiti zor diyqan babanıń, Jer qoynınan tuqım túsedi. Sótilgen soń qıstıń qamalı, Balqıp atır tońlar keshegi.

Húrmet etip kútedi jerdi,

Toyındırǵan hámme xalıqtı.

Topıraqtı qısımlap kórdi,

Atız tapqa kelip qalıptı.

Diyqan baba qalmas boldırıp,

Nawrızdan soń quwat alǵanday.

Qoyǵanlıqtan jerin qandırıp,

Mol ónimge tiykar salǵanday.

Sorawlar hȧm tapsırmalar:

1.Nawrız ayında diyqan babada qanday táshwish payda boladı?

2.Hawa rayında qanday ózgerisler boladı?

3.«Nawrızlıq góje», «Súmelek» taǵamları tuwralı óz túsinigińizdi aytıp beriń. Basqa da qanday milliy taǵamlardı bilesiz?

GÚLAYSHA

ESEMURATOVA

(1930)

Qaraqalpaq prozasınıń belgili wákilleriniń biri G. Esemuratova 1930-jılı 18-fevralda Shımbay rayonında tuwılǵan. Xızmet jolın xalıq aynası — jurnalistlik xızmetten «Jetkinshek», «Jas Leninshi» (házirgi «Qaraqalpaqstan jasları») gazetalarında, sońınan «Ámiwdárya» jurnalında bólim basqarıwshısı, al 1991-jılı «Aral qızları» atamasındaǵı hayalqızlar jurnalınıń bas redaktorı bolıp isledi.

Jazıwshınıń «Dasturqan», «Keste», «Ayday qız», «Qızım, saǵan aytaman», «Ana», «Meniń ushın ele balasań», «Ana sezimi», «Máyekbórek hám kempir», «Qara pıshıqtıń ılaysańı» h.t.b. shıǵarmaları baspasóz betlerinde jarıq kórgen.

JIYREN

(povestten úzindi)

JIYREN TÚWE BAS QAYǴÍ

Awıl adamlarınıń mánet qayǵıları, urıs zardabı kem-kem ózin tanıtıp, baspalatıp baratır. Bala-shaǵa betin sıpırıwǵa waqtı joq. Suwıq, ashpız degendi awzına almaydı. Mınaw úlkenniń jumısı, mınaw kishkeneniń jumısı, deytuǵını burın eken, házir ayırmaydı. Qolınan kelmeydi degendi tiline bassa ne deyseń, halınıń barınsha qıymıldaydı.

Kishemler bolsa sabılıp qas qarayǵanda úyge zorǵa keledi. Jaǵdaylar burınǵıday emes, kúnde birew ketip atırǵan. Úylerdiń arası ásten bosap atır. Sonıń arasında urıstıń áńgimesi de aytılıp atadı. Kimdi kórseń sol, qıyın boldı-aw bala, bul nálet bolǵır fashist, eń bolmasa, biziń balalar barǵan soń keyin qayta ma desek, kem-kem basıp kiyatırǵan bále ǵoy, — dep qıynaldı. Kimniń balası ketken, kimniń balası endi ketedi. Hámme sonı qayǵıradı. Áytewir, qarap otırǵan adam joq. Bári de jawǵa qarsı gúresip, qolınan kelgen talaptıń basında. Meniń talabım Jiyrenge qaraw.

—Seniń Jiyrenge jaqsılap qaraǵanıń jawǵa qarsı oq atqan menen barabar, — degen Turdımurat aǵamnıń dawısı qulaǵımda qalıp, ózimdi jaw menen alısıp júrgendey sezemen. Jiyrenge jıldaǵıday ot-jem de jıynay almadıq. Úydiń qasındaǵı jońıshqanı ózim orıp, jıynap qoydım, ol ne boladı, qashshan qaǵıp saldı. Úydiń ishiniń de Jiyrenge bası aynalmaytuǵınday kórinedi maǵan. Kisheme ara-tura Jiyrenniń jaǵdayın aytıp tońqıldayman.

—At túwe iyesinen xabar bolmay ózlerimiz daǵdarıp júrippiz, — dedi. Bul sóz Turdımurat aǵamdı saǵınıp júrgen maǵan júdá awır tiydi. Men kúnde xat jazaman da otıraman. Men hár xat jazǵan sayın anam qasımda otırıp: «Jas jigitlik etip juqa kiyinbesin, tamaǵınıń awırıwı shıǵadı. Qalıń kórpe jamılsın. Tepkilep kórpesin ashıp taslaytuǵın ádetin qoysın. Ashılıp qalsa jawıp jiberetuǵın men joq oǵan. Ol jerlerde awırsa kim qaraydı, aytagór», — dep zinharlaydı. Biraq, Turdımurat aǵam bizlerdiń xatımızdı ala ma, joq pa, bilmeymen.

Bizler de, endi bir mezgil oqısaq, bir mezgil atızda apamlardıń janında júremiz. Buǵin Qızlargúl kishem de atızda. Ol burın ara-tura keletuǵın bolsa, endi hámmeden burın atızda kórinip, úyine hámmeden keyin ketedi. Ózi de paxta tergish. Kúnine 100 — 150 kilogramm teredi.

Geyde bir kúnde tuwılǵanday gil jas kelinshekler jıynalıp, qolı jırılsa kishkene qáyinlerin janına shaqırıp, olar menen degiship ayqasıp oynap atırǵanı. Bir kúni gil kelinshekler

Quwanıshbek aǵamdı janına shaqırıp aldı. Umıtpasam, ol sol waqıtta on bes jaslarında. Boyı zıńǵıttay, up-uzın.

— Aǵańlar bolsa urısqa ketti. Sen bizlerdiń úyimizden kirip shıǵasań... Írastan da, Quwanıshbek aǵa gódek pe, erke me? Qay waq kórsem, sol waq úyiniń ishinde ókpelep bultıyıp otırǵanı. Bul aǵamız da kelesi jılı urısqa ketti...

Sózlik

Jiyren — jılqınıń qızǵılt-sarı túri, túsi

sabılıw — sharshaw, boldırıw, qara terge túsiw qas qarayıw — qarańǵılıq túsiw, kún batıw

Sorawlar hȧm tapsırmalar:

1.Turdımurat urısqa keterinde qarındasına qanday tapsırma berdi?

2.Urıs dáwiri elge qanday qıyınshılıq tuwdırdı?

JIYRENNIŃ QOSQA QOSÍLÍWÍ

Mart ayınıń bası edi. Bul bir jaǵınan tógin tógip, jayıp, bir shetinen jer súretuǵın waqıt. Awıldaǵı bar kólikti jıynap, qosqa qosıp, arbaǵa jegip atır. Qıbırlaǵan jan qıyı bar seyisxananıń janında kimi shelek penen, kimi qapshıq penen, áytewir, kókireginde janı bar adam tógin tasıwda. Onıń ústine kimdi kórseń sol, kólik jetpeydi dep zar qaqsaydı. Atlardı bolsa urısqa alıp ketti.

— Azamatlar qan maydanda júrgende mına Jiyrendi jumsap ráhátin kórmeyseń be? — dep qoyadı, qıyın is basına túsken jası úlkenler... Jer aydalmay, shigit sebilmey atır. Aprel degen kelip qaldı. Ele egiletuǵın jerdiń úshten birine tuqım sebilgen joq. Burın apreldiń yarımı bolmayaq jerge shigit túsip bolatuǵın edi. Bıyıl eki ǵana kólemdi egip boldı. Bar xalıq islep-aq atır. Sonda da, is ónbeydi. Allamurat aǵam qısınǵanınan Jiyrenniń aldı-artınan aylanıp dógerekley beredi. Endi bunı da jumsayjaq-aw! Biraq, ele ashıp aytqan joq. Jiyrendi jumsaw ushın hámmemizdiń kelisimimiz kerek...

— Qane, Gúlxan Turdımuratqa xat jaz!

Jiyren aman, kelgennen keyin toyǵa shabasań? Hesh ǵam jeme, inim, — dep izine meniń atımdı jaz, — dedi Allamurat aǵam. Jiyrenniń qosqa qosılǵanın basqalardan esitip júrer. Ózimnen xat alsa pitegene arqayın boladı ǵoy! Bul jaqtaǵı qıyınshılıqtı qaydan bilsin, — dep qoydı bir kúni atızdan qaralay óship keldi de.

Men jazbadım. Hámmemiz: apam da, atam da! Ne dep otırǵanıńa óziń túsineseń be? — dep shuwlastı...

—Qansha shuwlasańız da Jiyren qosqa qosılmasa bolmaydı! — dep kesip ayttı Allamurat aǵam. Men Aysultan apama juwırdım. Meni Aysultan apam tınıǵıp tıńlap bolıp:

—Álbette, jurttıń jalǵızı ketken ǵalaba iske Jiyren qarap jata ala ma? Biraq ol, otırdı, turdı, tıpırshılap tınıshı ketti: «Erteńnen baslap Jiyren qosqa qosıladı, desesh, — dep qoydı.

—Bir kún bolmasa bir kún solay bolıwı kerek ǵoy» — dep, suwıq demin aldı da, óz oyı menen ózi bánt boldı. Sol kúni Aysultan apam meni jibermedi, janına alıp jattı. Biraq, azanda erte oyattı... Tań qarańǵısın qaq ayırıp biziń úyge qaray tarttı. Izinde jortıp kiyatırman... Aysultan apamnıń ne oylap kiyatırǵanın túsinbeymen. Biraq, kewlinde qanday da bir gúres, ǵázepli jigerdi abaylayman. Izin kútemen.

Ele kún shıqpasa da, alıstan-aq birewdi-birew kórgendey jaqtı. Kók dárya kólat jerde qıbırlaǵan jan joq. Tım-tırıs. Qanday qorqınıshlı. Bir waqıtta Jiyrendi jetelep Allamurat aǵam Iyshanjaptıń kópirine mindi... Kún jańa shıǵıp kiyatır. Bárinen de beter Aysultan apamnıń ne oylap otırǵanı maǵan jumbaq. Men úndemesten ózimdi tutsam da, kózimnen jasım monshaqtay jumalanıp baratır... Kózimniń jasın súrtemen de izin kútemen. Ornımnan ushıp turıp, Jiyrenge juwırayın desem, Aysultan apam iynimnen basıp qayta otır-

ǵızdı...

Al, Jiyren bolsa, qosqa kirse, qáne. Moynına moyıntırıq saldırmay aspanǵa shapshıydı, qıńırlıq etip kisneydi. Dógerektegilerden járdem soraǵanday alaqlap elewreydi, kimnendur jaqsılıq kútedi, heshkimge sır bermeydi. Bulqınıp arıstan shıǵıp ketip, kónbey atır. Juwǵarada kónetuǵın túri joq. Shıǵıp ketken jerinen kúshlep arısqa kirgizedi. Jiyren-