Adebiyat 5 kl

Ol túrkiy tilinde shıǵarmalar jazǵan. Túrkiy tili menen bir qatarda arab hám parsı tillerin bilgen.

BARDÍ

Ruwım — qońıratdur, milletim — qalpaq,

Keneges, mańǵıtı, qıtayı-qıpshaq,

Tuwısqan deydiler qalpaǵı-qazaq,

On tórtke bólingen ruwım bardı.

Bir eli — Xorezm, bir eli — Tuwran,

Úrgenish, Qońıratıw, sháhri Samarqand,

Kárwanları barur Buxar, Ashtarxan, Ne bir sulıw-sulıw sháhárim bardı.

Biziń eldi on tórt ruw diyerler,

Qız-jawanı qızıl-yashıl kiyerler,

Haytta, toyda at arbaǵa minerler,

Ne bir gózzal, sulıw qızları bardı.

Qız-jigiti juwap aytar dásme-dás,

Kiygen kiyimleri atlasıw-lipas,

Astıǵa tósener meshhediy palas,

Shahsánem, Shiyrindek qızları bardı.

Úsh ay sawını bar, úsh ay shabaǵı, Úsh ay qawını bar, úsh ay qabaǵı, Tórt máwsimá etar anıń tahamı, Ne bir shiyrin-shiyrin jemisi bardı.

Biri sútilmekdur, biri átshoqay,

Sobıǵın jeseńiz sheker áseldey,

Jambılsha, qawını, shiyrin páshektey,

Jılına úsh piser miywası bardı.

Jáyhun, Sayxun eki dárya arası,

Túp saǵamız bir kisiniń balası,

Ánes, Málik — eki eldiń arası, Atı qaraqalpaq ellerim bardı.

Biziń elge erte kelur báhár-jaz, Ǵańqıldasıp quwı-ǵazı salar saz, Bul bayazdı yazǵan molla Ájiniyaz, Ziywardıń girdeli elleri bardı.

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.Xalıqtıń milliy etnografiyalıq ózgesheligi qaysı qatarda berilgen?

2.Sahra jemisleriniń atların atań.

3.Tuwılǵan elin, qız-jigitlerdi qalay maqtanısh etken?

4.Ózińizdiń tuwılǵan mákanıńız haqqında sóylep beriń.

5.Qosıqtı tásirli etip oqıp, óziń unatqan qatarlardı yadqa aytıp ber.

BERDAQ

ǴARǴABAY

ULÍ

(1827 — 1900)

Qaraqalpaq xalqınıń klassik shayırı Berdaq (Berdimurat) 1827-jılı Qubla Aral jaǵasındaǵı Aqqala degen jerde (házirgi

Moynaq rayonı aymaǵında) dúnyaǵa kelgen. Ákesi Ǵarǵabay hám anası Qarqara gedey adamlar bolǵan. Bolajaq ataqlı shayır awıllıq mektepte sawatın ashıp, Qaraqum iyshan mediresesinde oqıydı. Nátiyjede, ol Nawayı, Fezuliy, Maqtumqulı hám basqa da klassik shayırlardıń shıǵarmaların kóp oqıǵan.

Shayır jas waqıtlarınan baslap-aq qaraqalpaq xalqınıń basınan keshirgen awır jaǵdayların óz kózi menen kórgen hám turmıs shınlıǵın haqıyqat túrde súwretlewge umtılǵan. Usınıń nátiyjesinde shayırdıń «Salıq», «Nadan bolma», «Xalıq ushın», «Jaqsıraq», «Búlbúl», «Bolǵan emes», «Izler edim», «Kórindi», «Kelin», «Pana ber» qosıqları, sonday-aq, «Aqmaq patsha» dástanın, «Aydos baba», «Ernazar biy», «Ráwshan», «Amangeldi» poemaların, «Xorezm», «Shejire» shıǵarmaların dóretken. Ol óz shıǵarmalarında xalıqtıń qayǵılı turmısın súwretlep, xalıqqa azatlıq tileydi. Xanlardıń, biylerdiń zulımlıǵın áshkaralap, olarǵa qarsı óziniń narazılıǵın bildirgen.

XALÍQ USHÍN

Jigit bolsań, arıslanday tuwılǵan,

Xızmet etkil udayına xalıq ushın.

Jigit bolsań, arıslanday tuwılǵan,

Heshqashan da, jumıs etpes ózi ushın.

Jeterseń muratqa xızmetler etseń, Elatıń siltese, ǵayrı elge ketseń, Dushpannıń hárqashan basına jetseń, Ayanbaǵıl xızmetińdi xalıq ushın.

Zalımlar tıńlamas móhminniń zarın, Olar oylar, ózleriniń ońarın,

Hesh waqıtta zalım qolında barın,

Jaratpaslar bar bolsa da xalıq ushın.

Jaqsı xızmet eter haq murat etip, Dushpanın muńaytıp, dostın shad etip, Keshe-kúndiz ata-anasın yad etip, Xızmet eter ata-ananıń haqı ushın.

Jaqsı adam dushpanların kúldirmes, Qoldan kelse ańa dáwran súrdirmes, Bóri arıǵın hesh waqıtta bildirmes, Sol jigittiń janı qurban xalıq ushın.

Doslıq penen hárbir iske taq tursań,

Jan ayamay, el-jurt ushın taq tursań, Qayǵılanbay ullı iske qol ursań,

Kewlim isiyan urar, anda, xalıq ushın.

Jaman adam, bilmes gápiniń parqın, Bárqulla jamanlar aǵayin jatın. Kóteremen deyip, óziniń dańqın, Udayına zıyan eter xalıq ushın.

JAQSÍRAQ

Aq buwdayı turıp, sulı sepkennen, Taza salı turıp, shigin ekkennen,

Jónsiz qırq kún qayǵı-uwayım shekkennen,

Densawlıqta bir kún, shadlıq jaqsıraq.

Dúnyaǵa shıqqan soń, baxtıń ashılsa,

Dushpanlarıń ayaǵıńa bas ursa,

Jaw baǵınıp, eki qolın qawsırsa,

Kózdi alartqannan, izzet jaqsıraq.

Adam balasında bolsın ar-namıs,

Eń kemi júz bolsın, kóz kórgen tanıs,

Mágar bilmey, qoldı qıysa bir qamıs,

Sol waq qanın tıyǵan, ardan jaqsıraq.

Bul sózimdi tıńla Nurmurat axun,

Oraysań sálleniń hárreytip shaqın,

Aldap miynetkeshtiń, kóp jerseń haqın,

Sennen qayta ala ǵarǵa jaqsıraq.

Berdimurat aytar, kóre almay jaqtı, Ólip keter boldı, ashılmay baxtı, Berdimurat — xalıqtı, xalıq — Berdaqtı, Jalǵızınday kórer, jannan jaqsıraq.

Soraw hám tapsırmalar:

1.Shayır xalqımızdıń er jigitlerine ne dep wásiyat etedi?

2.Shayır «Jaqsıraq» qosıǵında qanday aqıl-násiyat pikirlerdi alǵa súredi.

3.Muǵallimniń járdemi menen «Xalıq ushın» hám «Jaqsıraq» qosıqları-

nan 5 kupletten yadlań.

XX ÁSIRDEGI ÁDEBIYAT

ÁMET

SHAMURATOV

(1912 — 1953)

Ámet Shamuratov 1912-jılı Xojeli rayonında tuwılǵan. Ol shayır, jazıwshı hám jámiyetlik isker. Onıń «Eski mektepte», «Sıylıq», «Watan haqqında qosıqlar», «Baxıt» hám taǵı basqa da kitapları bar.

Qaraqalpaq ádebiyatında birinshi bolıp balalar povestin dóretti. Qızıqlı waqıyalarǵa qurılǵan «Meniń jolbarıslar menen jolıǵısıwlarım» (1946) shıǵarmasınıń avtorı. Bul shıǵarma turmısta ushırasqan qızıqlı waqıyalar menen eldiń arasındaǵı jolbarıs haqqındaǵı ańızlardan tásirlenip jazılǵan. Balalardıń súyip oqıytuǵın bul shıǵarması ózbek, rus tillerinde de járiyalandı.

MENIŃ JOLBARÍSLAR MENEN JOLÍǴÍSÍWLARÍM

(úzindi)

JOLBARÍS TÍRNAǴÍNDA

Balıq awlaw da kútá qızıq nárse. Balıq awlaw degende qanday qıyınshılıqlar bolsa da túrine qaramaytuǵın edim.

Ámiwdárya burqıp, topıraǵı gúrlep ılaylanıp aqsa da balıǵı mol dárya. Bunda ılaqanıń eń taynapır 5 — 6 batpan

keletuǵınları bar, súwen, sazan, bekireniń de irileri bar. Marqa, aqshabaq taǵı basqa túrleri tolıp atır! Bulardı uslaw kimlerdi qızıqtırmaydı?!

Biraq, usı balıqlardıń awlanatuǵın hár túrli máwsimi boladı. Iyul, avgust aylarındaǵı topan tasıwda súwen, úlken jayın ılaqalar kóp awlanadı.

Iri jayınlardı kershi yamasa úlken ılaqa qarmaqlar menen hám shanıshqı menen uslamasań awlardı jırtıp ketedi. Men bul máwsimdi qurı ótkergim kelmeytuǵın hár jılǵı ádetim.

Avgust aylarınıń bir kúnleri Ámiwdáryanıń iyrimli aylanbasına kershi hám qarmaq salıp otırman. Arqam toǵaylıq. Waqıt yarım aqshamnan ótti. Ay súttey jarıq. Arqadan tań samalı esip tur. Tik jardaǵı qamıslardıń sıtırlısı Ámiwdáryanıń shılpıldaǵan dawısına qosılıp, awır bir hádiyseniń aldınan shertiletuǵın sazday bolıp turıptı. Kershim de, qarmaqlarım da hesh ót qaqpadı.

Íq bettegi qurıp qoyǵan qarmaqlarımdı tekseriwge qamıslıqtıń arası menen júrdim. Qolımda shanıshqım da bar. Hár qarmaqtıń arası júz qádemdey jer edi.

Birinshi qarmaqtan ótip, ekinshi qarmaqqa barsam, bir ılaqa ilinip, shambırlap atır. Barıp jipten tartsam hesh kúsh bermeydi. Qolımdaǵı shanıshqım menen shanıshqanım, qaptallap tiyse kerek, zorǵa degende jańa tartıp alǵanımda oń jaǵımnan bir nárse ırıldap kele, pát penen dáryanıń ırashına qaǵıp jiberdi. Entigip barıp tústim. Jolbarıs ekenin bile qoydım. Jáne ırıldap keldi de, oń qolımnan tislep ıyıǵına qaǵıp saldı, sóytti de toǵay ishi menen júre berdi.

Meniń tek súlderim kiyatır. Aradan biraz waqıt ótkennen soń ózime kele basladım. Gá tar soqpaq penen, gá shatlıqtıń arası menen kiyatırman. Ústi-basımnıń ırım-jırım bolǵanı bılay tursın, hámme jerimniń tikenge tırnalıwı, bet-awzım- nıń shıjbayı shıǵıp qanawı janıma ótip baratır. Sál qozǵalayın desem, qolıma tislerin batırıńqırap ırıldap qoyadı.

Usılay kiyatırıp, ózimnen basqanı oylaw múmkin bolmadı. Jolbarıs 2 — 3 jıldan adamnıń góshine jeriydi deytuǵın edi, sol ıras bolǵanı, men sorlı bunıń jerik asına duwshar bolǵanım, dep oyladım.

Taǵı da jolbarıs ashıwlı-kekli boladı deytuǵın edi. Bul bayaǵı atıp óltirgen jolbarıstıń kegin alayın dep júrgen shıǵar. Eger naq sol bolsa, meni kútá qıynap óltiredi-aw, dep te oyladım.

Jigildikli qalıń toǵaydan ótip, qopalı qamıslıqtıń arasınan júrip kiyatır. Bul máhálde tań da ata basladı. Átirapta sılt etken ses, jıń etken dawıs joq.

«Basqa tússe baspaqshı bolarsań» degendey ólimge de kóndim. Bul minutlarda meniń basıma neler kelip ketpedi. Anamnan tuwılıp, esimdi bilgennen usı jigirma jasıma kelgenimdegi dáwirdiń bári esime tústi.

Dúnyada hárkimniń hár túrli ólimi bar. Birewler awırıwdan, birewler suwǵa ketip, birewler ullı sawashlarda eliniń, xalqınıń ar-namısı ushın óledi. Adam balası dúnyaǵa kelgende qatarınan kem bolmawdı, mártlikti oylaydı, kúseydi.

Mártlik, batırlıq dep, qara bastıń ǵamı ushın etilgen isti aytpaydı. Xalıq ushın, el ushın etilgen isti, ǵayrattı aytadı. Esi-aqılı pútin kim bolsa da márt bolıwdı, ar-namıslı bolıwdı, batır bolıwdı, óle-ólgenshe xalıq ushın, el ushın xızmet etiwdi maqset etedi.

Al, men bolsam, ǵırıstay kúshime tolısıp turǵan waqtımda adamlar aytıp júrgendey waqıya bolmay-aq, bir haywannıń qısımında ájelim jetkeni me?

—Al, endi qolıńa tústim, óltirseń óltir, — dep múláyiwimniń jóni qalay? Qoy, hádden asqan qorqaqshılıqtıń keregi ne?! «Ólim qorqaqqa ósh» degendi bilmeyseń be? Ólim-ólim bir ólim. Anadan bir tuwılmaq, bir ólmek bar. Kóp bolsa qıynalıńqırap ólermen. Qolımnan kelgeninshe, kúshimniń barınsha qutılıwdıń jolında bolayın, — degen pikirdi tastıyıqladım.

Kún qızarıp shıǵıp kiyatır. Kózimdi ashıp, kózimniń jetken jerine qarap kiyatırman.

Eger de, bos kiyatırǵan qolım menen jolbarıstıń jutqınsha-

ǵınan bekkem uslap buwsam demigip ólmes pe eken degen de jospar bar. Joq, qalay degen menen jolbarıs ǵoy!

—Hásseniy... — dep oylanıp, jáne: — Birdey janımnan taslamay júretuǵın polat qanjarımdı da usı saparı taslap ketkenimdi qoya ber!