Adebiyat 5 kl

P ik i r b i l di r i w s h il er :

P. Niyetova — Nókis qalalıq 31-sanlı qánigelestirilgen

beriw mektebiniń qaraqalpaq tili hám ádebiyatı páni muǵallimi.

QARAQALPAQSTAN RESPUBLIKASÍNÍŃ

MÁMLEKETLIK GIMNI

Jáyhun jaǵasında ósken bayterek‚

Túbi bir, shaqası mıń bolar demek.

Sen sonday sayalı, quyashlı elseń,

Tınıshlıq hám ıǵbal sendegi tilek.

N a q ı r a t ı:

Diyqan baba nápesi bar jerinde, Juwsan ańqıp, kiyik qashar shólinde. «Qaraqalpaqstan» degen atıńdı Áwladlar ádiwler júrek tórinde.

Aydın keleshekke shaqırar zaman,

Mártlik, miynet, bilim jetkizer oǵan.

Xalqıń bar azamat, dos hám mehriban,

Erkin jaynap-jasnap, máńgi bol aman.

N a q ı r a t ı:

Diyqan baba nápesi bar jerinde, Juwsan ańqıp, kiyik qashar shólinde. «Qaraqalpaqstan» degen atıńdı Áwladlar ádiwler júrek tórinde.

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.Sizler gimnniń qanday jerde aytılatuǵınlıǵın bilesizler me?

2.Gimn atqarılǵanda adamlar ózlerin qalay tutıwı kerek?

3.Qaraqalpaqstan Respublikası mámleketlik gimnin naması menen aytıń.

BILIP QOYǴANÍŃÍZ JAQSÍ

E s te s aq l a ń !

Gimn sózi grekshe humnos — saltanat yamasa maqtaw qosıǵı degendi ańlatadı. Áyyemgi grek poeziyasında payda bolǵan lirikalıq janr. Grek gimnleri qudaylardı, qaharmanlardı, jeńimpazlardı maqtaǵan. Gimnler emocional tásirsheń bolıp, kóterińki stilde jazıladı.

Házirgi dáwirde gimnler mámleketlik nıshan sıpatında jaratılmaqta. Olar mámleketti maqtanısh etetuǵın qosıqlar bolıp tabıladı. Bul taqılettegi gimnlerde Watandı súyiw, onı qádirlew, mámleketke sadıq bolıw ideyaları beriledi.

ǴÁREZSIZLIK JOLÍ — AYDÍN JOL

1-SENTYABR — ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍNÍŃ

ǴÁREZSIZLIK BAYRAMÍ

HESHKIMGE BERMEYMIZ, ÓZBEKSTANDÍ

Anadan tuwılıp, erjetip óstik,

Appaq sútin emip, aq duzın ishtik,

Ǵárezsizlik alıp, mol boldı nesip,

Heshkimge bermeymiz, Ózbekstandı...

Qar jamılǵan biyik tawlardıń bası,

Ata-mákanımız topıraǵı hasıl,

Keń dala, oypatlıq gilemdey jasıl,

Heshkimge bermeymiz, Ózbekstandı...

Bul úlkeniń tórt pasılı jaz bolǵan,

Kóllerine úyrek penen ǵaz qonǵan,

Jer astına neft penen gaz tolǵan,

Heshkimge bermeymiz, Ózbekstandı...

Ǵárezsizlik dáwir máńgige turǵay, Tabılmas heshqashan jánnet jer bunday,

Saqlaymız ózińdi kóz qarashıǵınday, Heshkimge bermeymiz, Ózbekstandı...

(X. Saparov)

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.Ǵárezsizlik degenimiz ne?

2.Qosıqta Ózbekstannıń ǵárezsizlik jıllarında erisken tabısları qalayınsha súwretlengen?

3.«Bul úlkeniń tórt pasılı jaz bolǵan» degen qosıq qatarınıń mánisin túsindiriń.

4.Qosıqtı kórkemlep oqıń hám yadlap alıń.

KIRISIW

«Ádebiyat» degen termin arabtıń «ádep» sózinen alınǵan bolıp, ol bir jaǵınan, turmıstı kórkemlik penen tanıw degen mánini ańlatsa, ekinshi jaǵınan, xatqa túsirilgen, jámiyetlik mazmunǵa iye kórkem shıǵarmalar degendi bildiredi. Bul termin arqalı qaraqalpaq ádebiyatında terme, tolǵaw, XIX ásir qaraqalpaq klassik ádebiyatında qosıqtıń álwan túrleri, ǵázzel, ekilik, tórtlik, sonday-aq, lirikalıq poema hám dástanlar túsinilgen. Al, folklorda bolsa ádebiyat dástanlar, qıssalar, ertekler, naqıl-maqallar, jumbaqlar, qosıqlar, aytıslar, ańız-áńgimeler hám t.b. atamalar menen júrgizilgen.

Kórkem ádebiyat adamlarǵa ótmishimizdegi hám házirgi zamandaǵı turmıs shınlıǵın kórkem obrazlar arqalı súwretlep beredi. Hárbir insan ádebiy shıǵarmalardı oqıw arqalı olardan tásirlenedi, jaqsılıq hám jamanlıqtıń parqın túsinedi. Ana-Watanǵa degen súyispenshilik sezimleri oyanıp, ruwxıy dúnyasın bayıtadı. Nátiyjede, ósip kiyatırǵan jas áwladtı zaman talabına say tárbiyalawda durıs jol-joba kórsetedi.

Kórkem ádebiyat awızeki hám jazba ádebiyat bolıp eki túrge bólinedi. Awızeki ádebiyattaǵı «Tumaris», «Shıraq» ańızlarında, «Alpamıs», «Qırıq qız», «Edige» h.t.b. dástanlarında óz xalqın, óz elin sırtqı hám ishki dushpanlardan qorǵawda úlken mártlik kórsetken xalıqtıń ul-qızları maqtanısh eti-

ledi.

Al, jazba ádebiyatta bolsa, qaraqalpaq xalqınıń ayanıshlı turmısı, Xiywa xanlıǵınıń zulımlıqları, dushpanlarǵa qarsı milliy-azatlıq háreketleri Jiyen Jırawdıń «Posqan el», Ájiniyaz shayırdıń «Bozataw», Berdaq shayırdıń «Aydos biy», «Amangeldi», «Ernazar biy» poemalarında kórkem sóz arqalı

bayanlaydı. Bunda tiykarǵı maqset oqıwshılarǵa tek tariyxıy maǵlıwmat berip qoymastan, al ózleriniń qaharmanlıq isleri menen tariyxta atın qaldırǵan márt ata-babalarımızdıń obrazları arqalı keleshek áwladlardıń qálbinde ózleriniń tariyxıy hám ádebiy miyraslarına bolǵan súyispenshilikti, olardı qádirlep, qásterlew sezimlerin oyatadı.

Hárqanday xalıqtıń ádebiyatın onıń tariyxınan bólip alıp qarawǵa bolmaydı. Sebebi, tariyxta bolǵan elewli waqıyalar, hádiyseler, kópshilikti izine ertip, haqıyqatlıq ushın gúresken tulǵalar, óz xalqınıń erkinligi, basıp alıwshılardıń zulımlıǵı menen jawız niyetlerine qarsı gúresiwshi insanlar haqqında xalıqtıń awızeki hám jazba ádebiy shıǵarmalarında sóz etilgen.

QARAQALPAQ XALÍQ AWÍZEKI DÓRETPESI –

XALÍQ AYNASÍ

XALÍQ AWÍZEKI DÓRETPESI HAQQÍNDA

TÚSINIK

Basqa xalıqlar sıyaqlı qaraqalpaq xalqı da ele óziniń xat jazıwına, baspasózine iye bolmastan ádewir burın-aq, óziniń awızeki dóretpelerin dástanlar, ertekler, qosıqlar, jumbaqlar, aytıslar hám t. b. da atamalar menen júritip kelgen.

Olarda xalıqtıń arzıw-ármanları, tilekleri, qorshaǵan ortalıqqa degen kózqarasları sáwlelengen. Keyin ala awızeki dóretpelerdi qoldan kóshirip, jazba túrinde xalıq arasına taratqan.

Xalıq awızeki dóretpeleriniń ózine tán ózgesheligi sonnan ibarat, olardıń óz atqarıwshıları bolǵan. Xalıq awızeki dóretpeleriniń bizge shekem jetip keliwinde atqarıwshılardıń xızmeti oǵada úlken. Máselen, dástanlardı baqsı-jırawlar atqarǵan, qıssaxanlar oqıǵan. Bulardan basqa, xalıq awızeki dóretiwshiliginiń hárqıylı janrlarınıń keńnen taralıwında ertekshiler, qosıqshılar, shayırlar, naqılshılar, qullası, sózge sheshen adamlar úlken xızmet islegen.

Qosıqlar menen dástanlardı, terme-tolǵawlardı milliy namalarımızǵa qosıp, jıraw menen baqsılar qobız hám duwtar járdeminde atqarǵan. Xalıq awızeki dóretiwshiliginiń úlken bir bólegin balalar qosıqları, jańıltpashlar, jumbaqlar, naqıl-maqallar quraydı. Olar kishkenelerdiń sana-sezimin ósiriwde, til alǵısh, haq kewilli insan bolıp kámalǵa keliwinde úlken áhmiyetke iye.

Balalarǵa arnalǵan «Túlkishek», «Áwelemen-dúwele- men», «Hákke qayda?», «Há túyeler, túyeler» sıyaqlı qosıqlar, sonday-aq, ertekler, naqıl-maqallar, jumbaqlar, dástanlar dóretilgen. Bul dóretpeler aradan birneshe júz jıllar ótiwine qaramastan, atadan-balaǵa, áwladtan-áwladqa ótip, búgingi kúnge jetip kelgen. Onday dóretpeler biziń zamanımız-

ǵa ózgerissiz kelip jetpesten, olardı aytqan hárbir adam onıń geypara jerlerine óz betinshe qosıp, ayırım jerlerin qaldırıp ketip aytqan. Sonlıqtan, onday shıǵarmalardıń ulıwma mazmunı saqlanǵanı menen, olar hár túrli bolıp aytılǵan.

Demek, xalıq awızeki ádebiyatı áyyemgi zamannan berli hárbir xalıqtıń eń aǵla ruwxıy dúnyası bolıp tabıladı. Sonlıqtan, onıń ósip kiyatırǵan jas áwladtıń hár tárepleme kámil insan bolıp jetilisiwindegi áhmiyeti júdá úlken.

BALALAR QOSÍQLARÍ

Xalqımız balanı óziniń keleshegi, ibratlı isleriniń dawamshısı, úlkeygende eldiń arın arlawshı, jırın jırlawshı áwlad sıpatında olardıń tálim-tárbiyasına ayrıqsha kewil bólgen. Usı maqsette balalardıń oylaw qábiletine, ruwxıy dúnyasına sáykes keletuǵın shıǵarmalar dóretilgen. Usılardıń biri — balalar qosıqları.

Qaraqalpaq folklorın izertlewshiler balalar qosıqların tómendegi úsh túrge bólgen:

1.Taqmaq qosıqlar.

2.Oyın-zawıq qosıqları.

3.Ótirik óleńler.

Balalar qosıqlarınıń ishindegi eń keń tarqalǵanı «Túlkishek» qosıǵı, onda túlkishek penen bala ortasında soraw-juwap júrgiziledi. Qosıqtıń tárbiyalıq áhmiyeti úlken. Balanı tereń oylawǵa, tapqırlıqqa, durıs sóylewge, sózlerden orınlı paydalanıwǵa úyretedi.

«Há túyeler, túyeler» qosıǵı da balalardıń qızıǵıwshılıǵın arttıradı. Jeńil til menen jazılǵan qosıq qatarları arqalı balalarǵa poeziya kúshin, gózzallıq sezimlerin sińdire alǵan.

Qosıq qatarlarındaǵı túyeler, duzıń qayda, jemis, juwsan, qoy, qoshantay, qonaq, qamshısın kólge tasladı, kól, súyrik, ǵaz, máyek degen sózler xalıqtıń kún kórisine, kásibine tiyisli bolıp, olar ápiwayı hám ıqsham túrde adamlardıń ómir tirishiligin túsindirip tur.

Hátteki, «Qoshantayın qonaqqa berdim» — dep balalarǵa qaraqalpaq xalqına tán miymandoslıq dástúrin uqtıradı.

«Jawma kúnim, jawma» qosıǵı bolsa, xalqımızdıń diyqanshılıq kásibine baylanıslı dóretilgen. Bul taqmaq qosıǵı balalardıń diyqan ata-analarǵa tilekleslik ideyasınan dóregen.

Oyın-zawıq qosıqlarınıń ishinde «Hákke qayda?», «Áwele- men-dúwelemen» qosıqları dıqqatqa ılayıq.

«Hákke qayda?» soraw-juwap oyını arqalı balalarǵa keste tigiwden baslap, sanlardan az-azlap («eki atlasań óteseń») túsinikler beriwge, «jartı nannan bir nannıń» kóbirek ekenligine, oyın arqalı qustı, kesteni, dárwazanı, san birligin, paydanı uǵıp, kúndelikli turmısqa beyimlestiredi.

Al, «Áwelemen-dúwelemen» qosıǵında san birligi, jıl máwsimleri haqqında túsinik beriledi. Ulıwma aytqanda, ápiwayı ǵana oyın qosıqlarında qanshama sır jatır deyseń.

«Ótirik óleńler» balalardıń sana-sezimin, sezgirligin, oylaw qábiletin, tapqırlıǵın, ziyrekligin rawajlandırıwda ayrıqsha tárbiyalıq áhmiyetke iye. «Ótirik óleńler» adamlardı hám kúldiredi, hám oylandıradı, hám turmıslıq jaǵdaylardı tanıwǵa baǵdar beredi.

«Ótirik óleńler» ertektiń qosıq túrinde jazılǵan bir úlgisi bolıp, balalardı xosh-kewilli kúlki lázzetlerine bóleydi.

TÚLKISHEK

—Há túlkishek, túlkishek, Túnde qayda barasań?

—Mamamnıń úyine baraman.

—Mamań saǵan ne berer?

—Eshki sawıp sút berer.

—Eshkisiniń súti joq,

Ílaǵınıń putı joq.

—Taram-taram et berer.

—Onı qayda qoyasań?

—Tal túbine qoyaman.

—Iyt alıp ketse ne qılasań?

—Iyt awzınan alaman, Batıy xanǵa baraman.

—Batıy xannıń nesi bar?