Xаlqın shаqırаdı. Aydаwdаǵı, аzаptаǵı Sаrkop elin, olаrǵа Surtаyshаnıń etken jırtqıshlıǵın kórgen qаlmаqlаr oǵаn nálet аytаdı:

Hа Surtаyshа, Surtаyshа,

Ne jаzıǵı bulаrdıń?

Nege bunshа аydаdıń?

Atаńа nálet Surtаyshа,

Qıstıń kúni jаbа edi,

Kóringendi аtqаndаy,

Adаmlаr ushqаn ǵаz bа edi,

Jılаtqаndаy bir eldi,

Ózińniń dúnyаń аz bа edi?

Mine, usı mısаldıń ózinen-аq Surtаyshаnıń qаnshelli reyimsiz, qаnxor, qаnshelli аshkóz ekenligi, ózi xаnlıq etken xаlıq аrаsındа hesh qаndаy qádir-qımbаtqа iye emes - ekenligi kórinip turаdı. Ondа bаtırlıq degennen heshnárse de joq. Onıń hámeldáreje ushın hújdаnın, аdаmgershiligin sаtqаn аdаmlаrdаn

jıynаlǵаn kúshi bаr. Mine, usı kúshlerin qollаnıp, ol hár аdımındа аdаm jаnın qıyаdı. Birаq, bunısın uzаq dаwаm ettire аlmаydı óytkeni Gúlаyım bаslаǵаn qırq qız hám bаtır Arıslаnlаr Surtаyshаnıń qаlаsınа kirgende, ol jerdegi xаlıq Gúlаyımlаrǵа qosılаdı. Bul qosılıwdıń sebebi olаrdıń Gúlаyımnıń ádillik háreketin túsinip аzаtlıq ushın gúresin quwаtlаǵаnındа, Surtаyshаnı jek kórgenliginde. Olаrdıń Gúlаyımǵа qosılıwı Surtаyshаǵа, onıń zаlımlıǵınа bolǵаn óshpenliliktiń kórinisi. Bul Gúlаyımnıń Surtаyshаǵа аytqаn sózinde oǵаdа аyqın túrde bаyаn etilgen. Ol mınаdаy deydi:

Xаlqıń mаǵаn qosılsа,

Oǵаn sebep ózińnen,

Xаn boldım, dep qаn tolıp,

Eki birdey kózińe,

Mаldаy etip sаbаdıń,

Adаmzаttıń bаlаsın,

Oǵаn xаlıq kóne me?

Sırttаn kelgen sırǵıyа Nádirshа dа Surtаyshаdаǵı hаywаnshılıq qásiyetlerdiń bаrlıǵınа iye. Birinshisiniń аtı Surtаyshа - qаlmаqtıń zаlım xаnı, ekinshisiniń аtı Nádirshа - Irаnnаn shıqqаn sаyаq. Bulаrdıń ekewiniń de tutqаn jolı dа, oylаǵаn mаqseti de, etetuǵın isi de bir. Tek ǵаnа olаrdıń óz-аrа kelispewshiliginiń mánisi sondа, olаr zulımlıqtıń, jırtqıshlıqtıń, hiylekerliktiń túrlerin bir-birinen аrttırıwǵа umtılаdı. Birаq, bul аdаmlаr qаnshelli kúshke iye bolsа dа, qаnshelli hiylelerdi qollаnsа dа, udаyı jeńilip otırаdı. Sebebi, dástаndı dóretken dаnıshpаn xаlıq ózi súymegen jаwız аdаmlаrdıń jeńiske erisiwin qálemeydi. Xаlıqtıń tаp mine usi tilegine muwаpıq neshe ásirlik tаxtqа iye bolǵаn xаnlаrǵа qаrsı kóterilgen bаtırlаr udаyı jeńip, olаrdı pıtshıt etip otırаdı.

Dástаndа bunnаn bаsqа dа, bir topаr qаtnаsıwshılаr bаr. Bulаrdıń birewleri xаlıqtıń súyikli qаhаrmаnlаrınıń tárepin аlıp, sol qаhаrmаnlаrdıń járdemshisi, qol-qаbıs tiygiziwshisi bolsа geypаrаlаrı xаlıqtıń súymeytuǵın qаhаrmаnlаrınıń dа joldаslаrı bolıp súwretlenedi. Bulаr óz jolındа dástаnǵа eki túrdegi qаhаrmаnlаrdıń birewiniń sıpаtlаrın, аyrıqshаlıq belgilerin túsindiriwge, tolıqtırıwǵа xızmet etedi yаmаsа dástаnnıń turmıstıń bаrlıq tаrаwın, turmıstаǵı аdаmlаrdıń hár túrli sıpаtlаrın óz ishine qаmtıy аlıwın támiyinleydi. Bаtır Otbаsqаn, Sáyeke shunаq, Qulımsаy hám bаsqаlаr usındаy tiplerdiń qаtаrınа kiredi.

«Qoblan» dástaní

Qaraqalpaq qaharmanlıq dástanı «Qoblan» xalıq arasında keńnen taralǵan, xalıq súyip tıńlaytuǵın dástanlardıń biri. Ásirler dawamında xalıq jırawları tárepinen awızsha atqarılıp házirgi kúnimizge shekem kelip jetken. Dástannıń qaraqalpaq jırawlarınan jazıp alınǵan 8 variantı bar. Sonday-aq, túrkiy tilles xalıqlardan qırım, tatar, bashqurt, qazaq versiarları da bar. «Qoblan» dástanınıń qaraqalpaq jırawlarınan jazıp alınǵan variantlarınıń ishinde eń tolıǵı hám eń úlkeni, mazmunı hám kórkemligi jaqtan qunlısı Еsemurat jıraw variantı bolıp esaplanadı. Onıń kólemi jeti mıńǵa jaqın qosıq qatarlarınan turadı. Usı Еsemurat jıraw variantı «Qaraqalpaqstan» baspasında 1941-1959-jılları hám 1981-jılı Qaraqalpaq folklorı kóp tomlıǵınıń VIII tomında sonday-aq, 1995-jılı Tashkent qalasınıń «Manaviyat» baspasınan basıp shıǵarılıp atırǵan 100 tomlıqtıń 13-tomında 2009-jılı basılıp shıqtı. Bunnan tısqarı «Qoblan» dástanı 1987-jılı shayırlar A. Nawmov, D. Aytmuratovlardıń awdarması menen orıs tilinde basılıp

shıqtı.

Qaraqalpaq qahramanlıq dástanı «Qoblan» óziniń kólemi, mazmunı hám ideyalıq tásirsheńligi, kórkemlik ózgesheligi jaǵınan milliy epikalıq dóretpelerimizdiń eń salmaqlılarınıń biri bolıp esaplanadı. «Qoblan» dástanınıń Еsemurat jıraw jırlaǵan variantı biyperzent ata-analardıń ǵayrı kúshlerden ózlerine perzent tilew waqıyalarınan baslap, perzenttiń tuwılıwı, onıń kámalǵa keliwi, úyleniwi, ústem klass wákilleri ústinen jeńiske erisip murat-maqsetlerine jetiwi sıyaqlı tutas kompaziciyalıq turaqlılıqqa iye syujetlerdi óz mazmunına jámlestiredi.

Dástan iri epikalıq dóretpeler qatarında óziniń dereklik payda bolıw ózgesheliklerine hám qáliplesiw basqıshlarına iye.

«Qoblan» dástanı boyınsha izertlew júrgizgen belgili ilimpaz Q. Maqsetov: «Dástannıń qaraqalpaqsha variantınıń payda bolıwı «Noǵaylı», «Qıpshaq» dáwirleri menen tereń baylanısqan. Házirgi variantın XIII- XVI ásir menen sheklep qoyıwǵa bolmaydı. Dástan ásirler dawamında birqansha ózgerislerge ushıraǵan. Qaraqalpaqsha, qazaqsha versiyaların salıstırip qaraǵanda qaraqalpaqsha versiyasında sońǵı dáwirdegi waqıyalardıń kóbirek orın alǵanlıǵı bayqaladı», - degen edi. Dástannıń qaraqalpaqsha versiyasında «Noǵaylı», «Qıpshaq» sózleri dástannıń dóreliwin belgilewde qanday áhmiyetli bolsa, «Nurdıń qara tawı», «Samarqand sayqalı», «Shaxan ulı Aqshaxan», «Qaraqalpaq xalqı» degen túsinikler dástannıń qálıplesiwinde úlken xızmet atqarǵan.

«Qoblan» dástanınıń tiykarǵı ideyası xalıqtıń sırt el basqınshılarınan ǵárezsiz jasaw tilekleri hám gúresleri menen belgilenedi. Sonıń menen birge, dástan zulımlıqtıń hám ádilsizliktiń belgisi sıpatında Aqshaxan hám onıń wázirleriniń háreketin áshkaralaydı. Dástannıń tiykarǵı waqıyası xalıq batırı Qoblan menen Aqshaxannıń arasındaǵı gúreske negizlenedi. Aqshaxan Qoblannıń tuwılıp ósken eliniń xanı bolǵanı menen, onıń dushpanı. Dástanda bastanayaq qatnasatuǵın qaharmanlar da usı Aqshaxan menen Qoblannıń dógereginde háreket etedi. Aqshaxan menen Qartxoja sıyaqlı biyler Qoblandı joq etiw maqsetinde sırtqı jawlarǵa qarsı atlandırıwǵa háreket etip otırǵan. Dástan Aqshaxan menen Qartxoja biydiń jawızlıq háreketin súwretlewden baslanadı. Aqshaxan Qoblan ele tuwılmastan burınaq, ata-anası Qıdırbay menen Bozkempirge «malıńnan xanǵa zakat bermediń» dep talawshılıq, basqınshılıq etip, dúnyamalın tartıp alıp, ózlerine azap-aqıret beredi. Dástandaǵı barlıq máseleniń sheshiliwinde Qoblan tiykarǵı orındı iyeleydi. Onıń obrazı sol dáwirdiń kózqarasınan xalıq tilegine juwap berip, zulımlıq hám ádilsizlikke qarsı qoyılǵan. Bul dástannıń tereń xalıqlıq ekenin kórsetedi. Qoblan menen Aqshaxan arasındaǵı qatnas ádillik penen zulımlıqtıń gúresinen derek beredi. Qoblan tuwılǵannan baslap Aqshaxan endi bayaǵıday Qıdırbay ǵarrınıń elin shawıp kete almaytuǵın boldı. Qoblannan qáwiplengenlikten Aqshaxan onıń menen ashıq gúreske túspey, onı aldaw jolı menen ólimge sazawar etiwdi oylaydı. Xan Qoblandı óltiriw ushın túrli hiylelerdi oylap tabadı. Dáslep, ar-namısqa shıdamay azaplanıp ólsin dep, toyında at shabıs járiyalaydı. Qoblannıń Torı atı at bayraqtan ozıp keledi. Bunnan nátiyje shıǵara almaǵan xan Qoblandı sırt ellerdegi dáwlerge, Bóke dáw, Álip dáw, Azıwlınıń elindegi Kóbikli dáw, Sharıqlı dáw, Dáwkempir, Qızpalwanlarǵa qarsı jumsaydı. Qoblan kóp qıyınshılıq penen óziniń mártligi menen jeńiske erisedi. Qoblannıń ar-namısı, kúshi elge sırttan dushpan ákelmew, dushpandı óz ornında qurtıwǵa jumsaladı. Qoblan dáwler menen gúreske ketip baratırǵanda Aqshaxannıń aldawına túsip, ólimge baratırman dep oylamaydı. Al, elimniń jawın joq qılıwǵa baratirman degen isenimde boladı. Ol óziniń aldına mınaday maqset qoyadı:

Jaqın jerde jaw barma,

Barǵan jerde daw bar ma?

Aytıń xabarın bizlerge,

Ǵayratımnıń barında,

Torı atıma mineyin,

Jeter jerge dushpandı,

Mına jerge keltirip,

Jılatqansha balamdı,

Ózim alıp keleyin,

Onnan soń taxtqa mineyin,

Alalmastay kún bolsa,

Búlingenin xalqımnıń,

Kózim menen kórgenshe,

Ústime jawdı keltirip,

Ulım menen qızımdı,

Aydaǵanın kórgenshe,

Qolında onıń óleyin.

Xan Qoblandı aldawshılıq penen sırtqı jawlarǵa jumsap qoymastan, batır joqta Alshaǵır dáwdi shaqırıp Qoblannıń elin talatadı. Dástanda Qoblan «Batır ańqaw, er gódek» degenindey aq kókirekligine qosa ańqawlıǵı basım adam retinde súwretlenedi. Aqshaxan Qoblanǵa qanshelli dárejede jamanlıq etse de, onı keshirip keledi. Azıwlınıń elinen qaytıp kelip, Alshaǵır xannıń qolınan óz elin azat etedi. Al, Aqshaxannıń Qoblanǵa islegen jawızlıqları bul xalıqqa qarsı islegen jawızlıqlar bolıp tabıladı.

Qoblan obrazı. Dástandaǵı barlıq waqıya Qoblan obrazınıń átirapına jámlengen. Ol xalıq ármanındaǵı hesh nárseden qorıqpaytuǵın, eli-xalqı ushın janın pidá etetuǵın, bahadır batır obrazında súwretlenedi. Onıń xalıq qaharmanı ekenligi mına sózlerinen belgili boladı:

Men atadan bolǵanda,

Ermen dep men bolǵanman,

Men anadan tuwǵanda,

Narman dep men tuwǵanman

Bul dúnyaǵa kelgende,

Ólmek ushın kelgenmen,

Ólimniń haǵın bilgenmen,

Aq girewke sawıtım,

Isqatım dep kiygenmen,

Ústimdegi aq kóylek,

Kepinim dep kiygenmen.

Bawırı tartıq sarı jay,

Uranım dep júrgenmen,

Ispixan semser qılıshtı,

Quralım dep júrgenmen,

Sabı altın aq qanjar,

Iymanım dep bilgenmen,

Qaraǵay saplı aq nayza,

Sayǵaǵım dep júrgenmen.

Qoblan óziniń barlıq kúshin xalıq jawı dep esaplanǵan sırtqı jawlarǵa, dáwlerge qarsı jumsaydı. Ol jaw xabarın esitse, taysalmastan olar menen tayın turadı. Bul onıń xarakterine tán bolǵan tereń watan súyiwshilik sezimlerinen derek beredi. Qoblan óz elin, tuwǵan jerin shın júrekten súygen batır. Qoblan ózi joqta jaw shawıp ketken elin izlep keledi. Kelse pútkil xalqın Alshaǵır xannıń basqınshıları bende qılıp aydap ketkenin kóredi. Sondaǵı batırdıń tuwǵan jerine, óz xalqına bolǵan súyiwshiligi dástanda tómendegishe jırlanadı:

Munda xalqın kórmedi,

Joqlap Qoblan yeńiredi,

- Qara kól degen kól ediń

Batpaǵıńa bir awnap,

Júrgen balań men edim,

Jel qayıq minip astıma,

Tutqın alıp qolıma,

Ań awlap shıqsam ústińe,

Aldırmawshı edi úyregiń...

Qoblan óz xalqın qanday súyse, xalqı da óziniń batır perzentin sonshelli dárejede ulıǵlaydı. Xalıq Qoblandı «boz otawdıń tulǵası», «xalıqtıń tiregi», «miywalaǵan daraqtıń miywesi» dep táriyipleydi. Qoblannıń jawǵa qarsı jalǵız ózi atlanıwı, dástanda júdá isenimli súwretlenedi. Ol Sharıqlı, Dáwkempir eline atlanarda bılay deydi:

Ertip ketsem kóp láshker,

Qıya shólde shóllese,

Jawdı kórmey, urıs kórmey,

Qırılıp shólde kelmese,

Ólimnen jaman dárt bolar,

Ertip ketken alaman,

Qırılıp qaytıp kelmese,

Birewdiń keler atası,

Birewdiń keler inisi,