Ájiniyaz atÍndaǴÍ NÓKiS mÁmleketlik PeDAGOGIKAlÍq INSTITUTI

baslawÍsh tÁlim fakulteti

baslawÍsh tÁlim metodikasÍ

kafedrası

«Ana tilin oqıtıw metodikası» páninen

(bakalavriat basqıshı 3-kurs studentleri ushın)

lekCiya tekstleri

Dúziwshi: doc.N.Bekniyazova

NÓKIS

MazmunÍ

1-tema	Grammatikanı oqıtıw, predmeti, wazıypaları
1.1 1.2 1.3	Muǵallimniń túsindiriwi Grammatikanı oqıtıw dáwirinde kórsetpelilik Kórsetpeli qurallardan paydalanıw jolları
2-tema	Fonetika tiykarların úyreniw metodikası
2.1 2.2 2.3 2.4	Fonetika bólimin úyreniwdiń áhmiyeti Ses hám hárip Dawıslı hám dawıssız sesler Buwın hám ótkerme.
3-tema	Sóz quramın oqıtıw
3.1 3.2 3.3	Sóz quramı ústinde jumıs Suffiks penen tanıstırıw Jalǵawlar ústinde jumıs
4-tema	Sóz shaqapları menen tanıstırıw
4.1 4.2 4.3	Sóz shaqapları haqqındaǵı kónlikpeni payda etiw Sóz shaqapların úyreniwdegi tiykarǵı wazıypalar. Sóz shaqapları haqqında túsinik
5-tema	Atlıqtı úyreniw metodikası
5.1 5.2 5.3 5.4	Baslawısh klasslarda atlıqtı úyreniwdegi tiykarǵı wazıypalar Atlıqtı úyreniwdegi izbe-izlik Atlıqtıń kóplik kategoriyası Atlıqtıń betleniwi menen tanıstırıw
6-tema	Kelbetlikti úyreniw metodikası
6.1 6.2 6.3	Kelbetlikti úyreniw izbe-izligi Kelbetlikti úyreniwge tayarlıq basqıshı Kelbetliktiń túrleri menen tanıstırıw
7-tema	Feyildi úyreniw metodikası
7.1 7.2 7.3	Feyildi úyreniwdegi tiykarǵı wazıypalar Feyildi úyreniwdegi izbe-izlik: a) 1-klassta feyil boyınsha jumıs islew, b) 2-klassta feyildi úyreniw, v) 3-klassta feyildi úyreniw, g) 4-klassta feyildi úyreniw
8-tema	Baslawısh klasslarda sintaksislik materiallar ústinde jumıs islew metodikası
8.1 8.2 8.3	Gáp ústinde jumıs islew Gáp aǵzaları menen islesiw Gáp bólekleri ústinde jumıs islew
9-tema	Gáptegi sózlerdiń baylanısı ústinde jumıs islew
9.1 9.2	Sózlerdiń baylanısı haqqında túsinik beriw Oqıwshılardı irkilis belgileri menen tanıstırıw
10-tema	Orfografiyanı oqıtıw metodikası
10.1 10.2 10.3	Baslawısh klass balalarına orfografiyalıq bilim beriwdiń áhmiyeti Orfografiyalıq qaǵıydalar ústinde jumıs islew jolları Orfografiya haqqında túsinik
11-tema	Baslawısh klasslarda diktant túrleri
11.1 11.2 11.3 11.4	Tekseriw diktantı Túsindiriw diktantı Erkin diktant Dóretiwshilik hám sózlik diktantı
12-tema	Oqıwshılardıń bilimin hám kónligiwin esapqa alıw hám tekseriw
12.1 12.2 12.3	Oqıwshılardıń bilimin tekseriw túrleri Oqıwshılardıń orfografiyalıq qátelerin esapqa alıw Oqıwshılardıń bilimin bahalaw jolları

Lekciya 1 Grammatikanı oqıtıw, predmeti, wazıypaları

Joba:

1. Muǵallimniń túsindiriwi

2. Grammatikanı oqıtıw dáwirinde kórsetpelilik

3. Kórsetpeli qurallardan paydalanıw jolları

Tayanısh túsinik: Muǵallimniń túsindiriwi, grammatikanı oqıtıw dáwirinde kórsetpelilik, kórsetpeli qurallardan paydalanıw jolları

Negizinde, metod sózi grektiń «methodos» degen sózinen alınıp bizde qanday bolmasın aldımızǵa qoyılǵan belgili bir maqsetke jetiw erisiw jolı degen qospalı mánini bildiredi.

Al oqıtıw usılları bolsa-oqıtıw metodınıń ajıralmas bir bólegi bolıp, oqıtıw dáwirinde oqıtıwdıń maqsetin orınlawǵa baylanıslı tańlanǵan metodtı oqıtıwdıń nátiyjeliligine erisiwge qolaylap qollanıw jolları degendi túsinemiz. Negizinde, oqıtıw metodı menen oqıtıwda qollanılatuǵın usıl birdey bolǵanı menen, onıń nátiyjesi iske asıwında birqansha ózgeshelikke iye

Muǵallimniń aldıńǵı tájiriybelerge, ilim jetiskenliklerine sáykes jumıs alıp barıwı, tvorchestvolıq izleniwi dáwir talabı bolıp otır. Mekteptiń maqseti hár tárepleme rawajlanǵan jaslardı oqıtıp, tárbiyalap shıǵıwdan ibarat. Muǵallim metod tańlawda, onı qollanıwda aldımızdaǵı usı maqset penen wazıypalardı názerde tuta otırıp tańlawdan ibarat. Qollanıwın tapsań hár bir oqıtıw metodına da jan enedi. Oqıtıwdıń nátiyjeli bolıwınıń gilti de usında.

Házirgi dáwirde baslawısh klasslarda ana tilin oqıtıwda qollanılıp kiyatırǵan hám qollanıwǵa tiyisli metodlar tómendegiler: Muǵallimniń sóylewin /túsindiriwi/, gúrriń, óz betinshe islew, sabaqlıq penen islesiw, kórsetpelilik metodlar menen birge oqıtıw menen oqıwdıń barısında oqıwshılardıń logikalıq iskerligin iske qosıwshı - analitikalıq, sintetikalıq metodlar.

Muǵallim bul metodlardı paydalanıwda tómendegilerdi názerde tutıwı shárt:

1.Baslawısh klassta úyreniletuǵın til qubılısınıń ótiliwge tiyisli tarawın úyreniwge qolaylılıǵı menen úylesimliligi yamasa oqıtıwdıń printsipi menen metodtıń sáykes keliwi,

2.Didaktikanıń printsiplerine, kún talabına sáykes keliwi,

3.Klassta oqıytuǵın balalardıń múmkinshiligine /jası psixologiyalıq ózgesheliklerine, tayarlıqlarına, bilimine, klass ózgesheligine/ sáykes keliwshiligi,

4. Muǵallimniń óziniń múmkinshiligine /tájiriybesine, teoriyalıq, ámeliy tayarlıǵına, jeke ózgesheligine/ qolaylılıǵı.

Muǵallimniń túsindiriwi. Muǵallimniń sóylew, túsindiriw metodı eń bir jedelli metodlardan bolıp, ol sabaqtıń barlıq basqıshında qollanılıp otırıladı. Baslawısh klass oqıwshılarınıń tájiriybesi menen biliminiń jetkiliksiz bolıwına baylanıslı muǵallim hár bir isti oqıwshılardıń tájiriybesine jeterli etip túsindirip barıwǵa tuwra keledi.

Túsindiriw metodı sabaqtıń maqsetine baylanıslı hár qıylı túrde qollanıwı múmkin. Máselen, xabarlaw-bunda muǵallim belgili bir túsinik boyınsha xabarlaydı. Máselen, ǴMenshikli atlıqlar barlıq orında bas hárip penen jazıladıǴ, ǴGáp ishinde birgelkili aǵzalardıń arasına útir qoyıladıǴ, ǴSoraw gáptiń keynine soraw belgisi qoyıladıǴ hám t.b.

Bunday belgil i bir túsinik boyınsha xabar beriw, barlıq waqıtta tiyisli mısallar keltirilip, qollanıw jolları kórsetiledi hám oqıwshınıń jumıs islewine qolaylı jaǵday jasaydı.

Oqıwshı muǵallimniń túsindiriwin tıńlaydı, qadaǵalaydı, kóredi, muǵallimniń kórsetken úlgileri boyınsha pikir júrgizedi, dálillew jolların kóredi. Bul jaǵdaylar oqıwshınıń belgili bir túsinikke sanalı keliwine alıp keledi.

Muǵallimniń pikirinde, sózińde ekilik bolmaw, temanıń maqseti anıq, wazıypa belgili bolıp oqıwshınıń ol boyınsha qabıl etiwine, izbe-izlikke salıwına, qadaǵalawına, keyin ala qollana biliwine qolaylı bolıp barıwına muǵallim ǵamxorlıq jasawı tiyis.

Gúrriń. Gúrriń metodı baslawısh klasslarda qaraqalpaq tiliniń grammatikası, orfografiyasın oqıtqanda kóbirek qollanılatuǵın metodtıń túrine jatadı. Bul túsindiriw metodına qaraǵanda bir qansha ózgeshelikke iye. Sebebi, túsindiriw metodına istiń barısı kóbinese muǵallim tárepinen bolatuǵın bolsa, al gúrriń metodında muǵallim menen oqıwshınıń yamasa eki táreptiń qatnasınıń nátiyjesinde iske asadı.

Gúrriń metodın qollanıw dáwirinde ortaǵa yamasa jeke oqıwshıǵa soraw taslaw da juwapkerli jaǵday. Ayırım muǵallimler ǴKelbetlik degenimiz neǴ, ǴAtlıq dep qanday sóz shaqabına aytamızǴ t.b. sorawlar taslaydı. Bul oqıwshınıń oylanıw, pikir júritiw jaǵdayın keltirip shıǵarmaydı. Oqıwshı bul sorawlarǵa birden juwap berip qoyadı. Soraw beriwde muǵallim hár waqıt oqıwshılardıń oylanıw, izleniwshiligin keltirip shıǵaratuǵın tárepine kóbirek itibar beriw kerek.

Gúrriń metodı aktiv qollanılatuǵın metodlardan biri bolǵanı menen onı dus kelgen jerinde qollana beriwge bolmaydı. Bul metod - eki táreptiń qatnası menen iske asatuǵın bolǵanlıqtan qoyılatuǵın sorawǵa talap kúshli boladı:

1. Oqıwshıǵa beriletuǵın soraw mánisi jaǵınan túsinikli, anıq, mazmunlı, qurılısı jaǵınan durıs dúzilgen bolıwı,

2. Soraw eki túrli mánige iye bolmay, oqıwshınıń túsinigi ushın tolıq jeterli bolıwı,

3. Hár bir soraw oqıwshınıń oylanıwshılıq, pikir júritiwshilik iskerligine sáykesleniwi,

4. Beriletuǵın soraw oqıwshınıń tvorchestvolıq iskerligin keltirip shıǵaratuǵın bolıwı,

5. Soraw oqıwshınıń jas ózgesheligine, tájiriybesine, sabaqtıń maqsetine qaray dúzilip, sorawdıń awır, jeńilligi balalardıń kúshine sáykes kelip awır menen jeńil soraw almasıp otırıwı,

6. Dúzilgen sorawlar bir-biri menen logikalıq jaqtan baylanıslı bolıwı shárt.

Sonıń menen birge gúrriń metodın uzaq qollanıwǵa bolmaydı. Bul ústinde islegende waqıttı tejep, eki táreptiń de issheńligin keltirip shıǵaratuǵın jaǵına kóbirek itibar berip, onıń nátiyjelikke erisip otırıwına jaǵday jasawımız kerek.

Grammatika menen orfografiyanı oqıtıw dáwirinde kórsetpelilik. Baslawısh klassta grammatika hám orfografiyadan beriletuǵın bilimniń kópshiligi abstraktsiyalıq sıpatta bolǵanlıqtan, oqıwshılardıń bilim alıwına, oǵan kónligiwine jaǵday jasap beriwimiz muǵallimniń tikkeley wazıypası. Oqıwshılardıń grammatika menen orfografiyadan bilim alıw menen kónligiwinde qolaylı jaǵdaydıń biri-sabaqtı kórsetpelilik penen oqıtıw jolı dep esaplanadı. Sabaqtı kórsetpelilik penen oqıtıwolardıń til faktların jeńil qabıl etiw, tilin rawajlandırıw, dóretiwshilik jumıslar islew, estetikalıq zawıqlanıwına múmkinshilik tuwdıradı.

Házirgi dáwirde mekteplerde qollanılıp júrgen kórsetpeli qurallar:

1. Grafikalıq kórsetpeli qurallar - kesteler, sızılmalar, diagrammalar,

2. Kórkem kórsetpeli qurallar - fotosúwretler, hár qıylı súwretler,

3. Simvolikalıq kórsetpeli qurallar - tariyxıy yamasa geografiyalıq karta, súwretler, hár qıylı shártli sızılmalar,

4. Naturallıq hám kólemli kórsetpeli ásbaplar - ayırım zatlardıń ózin kórsetiw, geometriyalıq sızılmalar,

5. Hár qıylı texnikalıq qurallar - diafil`m, kino, televizor, radio, magnitafon t.b.

Kórsetpeli qurallardan paydalanıw jolları. Kórsetpeli qurallardı sabaqtıń maqsetine baylanıslı qollana beriwge boladı. Házirgi baslawısh mektepte aktiv qollanılıp júrgen kórsetpeli qurallardıń ayırımlarına toqtap ótemiz.

Tablitsalar. Tablitsalar oqıwshılardıń dıqqatın ózine tartıp, til faktların túsiniwge járdem etedi. Múmkinshiligi bolǵanınsha tablitsanı belgili bir til faktın kórsete alatuǵınday etip dúzip, sabaqtıń maqsetine jetiwge járdem etetuǵınday bolıwına erisip otırıw kerek.eger. Eger tablitsa qoldan islengen bolsa,bul jaǵdayda,birinshiden,túsindiretuǵın materyalımızdıń tiykarın óz ishine alatuǵınday bolıw ekinshiden, oqıwshılardıń hár tárepleme dıqqatın ózine awdaratuǵınday bolıwı shárt.

Tablicalardı qoldan islegen jaǵdayda mınalardı este saqlap dúziw kerek

1.Tablitsa beriletuǵın materialdan kóp bolmawı, oqıwshılardıń túsiniwine qolaylı bolıwı,

2. Sabaqlıqtaǵı qaǵıyda hám shınıǵıw, ya kórsetpelerdi kóshirip ǵana qoymaw al qabıl etiwge ápiwayı anıq bolıwın eske alıw,

3. Gáptiń úyreniliwge tiyisli elementleri (sóz, morfema, buwın, hárip) kózge túserliktey bolıp basqalarınan ayırılıp turǵanday etip islew,

4. Oqıwshılardıń hámmesiniń kóriwine ılayıq bolıwı kerek.

Kesteler. Kestelerdi kópshilik jaǵdayda qosımtalar, feyil formaları, seplew jalǵawların ótkende paydalanıw, sóz quramın, gáptegi sózlerdiń baylanısın úyrengende sxemalar arqalı oqıwshılardıń tez meńgerip alıwına múmkinshilik jasaymız. Máselen, túbir hám qosımtalardı túsindirgende mınaday kesteden paydalanıwǵa boladı.

lıq shı

Bala lı tárbiya la

shılıq law

Bul mısalda atlıq sózlerge hár qıylı suffikslerdiń qosılıwı kórsetilgen. Bulardı bir-biri menen salıstırıp kórsetiw arqalı, birinshiden, tilimizde hár túrli suffikslerdiń bar ekenligin, ekinshiden, sózlerge qosılatuǵın suffikslerdiń bir neshe túri bolatuǵının, úshinshiden, atlıq sózlerge hár qıylı suffikslerdiń qosılıwınıń nátiyjesinde, atlıqlardıń basqa sóz shaqabına ózgeretuǵının túsindiriwge járdem etedi.

Bunday kesteler arqalı sózlerdiń keynine jalǵanatuǵın suffikslerdiń sırına sanalı túsiniwine múmkinshilik aladı. Usılay etip oqıwshılardıń ózlerine de isletip, olardıń sóz jasawshılıq uqıbın ósiriwge de múmkinshilik jasaymız.

Grammatikanı oqıtıwda analiz-sintez. Grammatika menen orfografiyanı oqıtıw boyınsha balaǵa jeterli bilim beriw, ol ústinde kónligiw boyınsha jumıs islegende analitikalıq-sintetikalıq metodtı qollanıw eń qolaylı usıl bolıp esaplanadı. Bilim alıw dáwirinde oqıwshılardıń analitikalıq-sintetikalıq issheńligi:

a) Muǵallimniń túsindiriw dáwirinde, b) muǵallimniń oqıwshılar menen gúrrińlesiwi dáwirinde, v) oqıwshılardıń óz betinshe jumıs islew barısında, g) oqıwshılardıń dóretiwshilik jumıs islewiniń barısında is júzine asıp otıradı. Sonlıqtan ayırım pedagogikalıq miynetlerde analiz-sintez balardıq oy-órisin háreketke keltiriw metodı dep te ataladı.

Balalar menen belgili bir til faktları ústinde jumıs islegenimizde analizden baslaymız da, sintez benen juwmaqqa kelemiz. Analiz-sintez usılı oqıtıwdıń barısında bir birlikti quraydı. Máselen, Ǵzattıń atın bildiretuǵın sózlerǴ degen temanı ótpekshi bolsaq, biz birinshi ret analitikalıq usıldan baslawımız tiyis. Bul ushın muǵallim birinshi ret tayarlap kelgen hár qıylı zatlardıń ózi yamasa, súwretlerin oqıwshılar kóretuǵın orınǵa qoyıp, bular ústinde jumıs islewge ótedi. Bunnan keyin hár qıylı zatlardı oqıwshılardıń ózine de ayttırıp atın taptıradı. Muǵallim usılay etip, soraw-juwap penen bulardıń barlıǵı da hár qıylı zat ekenligi, hár qaysısınıń ózine tiyisli yamasa ulıwma atı bar ekenligin aytadı. Olardıń sorawların, janlı, jansız ekenligin analizleydi. Bunday etip anıqlangannan keyin, sintezge ótedi.

Minekey balalar biziń dógeregimizdi qorshaǵan nárselerdiń barlıǵın zat dep ataydı ekenbiz, olardıń hár birewiniń, yamasa bir toparınıń tiyisli ataması boladı, onı zattıń atı deymiz. Olarǵa tiyisli sorawlar qoyamız dep juwmaq beriledi.

Bekkemlew ushın sorawlar:

1. Grammatikanı oqıtıw dáwirinde kórsetpelilik paydalanıw jolları?

2. Kórsetpeli qurallardan paydalanıw jolları?

3. Grammatika menen orfografiyanı oqıtıw metodikası nenii zertleydi?

Kitapxanada bar ádebiyatlar:

1. Q.Pirniyazov Baslawısh klasslarda qaraqalpaq tilin oqıtıw metodikası, Nókis, 1993 j

2. K.Qosimova va boshqalar «Ona tili wqitish metodikasiǴ»Toshkent, 2009y

3. S.Qazıbaev Bastawısh klasstarda qazaq tilin oqıtu, Almatı, 1985 j.

Lekciya 2 Fonetika tiykarların úyreniw metodikası

Joba:

1. Fonetika bólimin úyreniwdiń áhmiyeti

2. Ses hám hárip

3. Dawıslı hám dawıssız sesler

4. Buwın hám ótkerme.

Tayanısh túsinik: Fonetika bólimin úyreniwdiń áhmiyeti, ses hám háriplerdi uyretiw, dawıslı hám dawıssız sesler, buwın hám ótkermeni uyretiw

Baslawısh klasslarda fonetikanı oqıtıw til boyınsha bilim beriw menen oǵan kónliktiriwdiń tiykarı bolıp esaplanadı. Sebebi, fonetika tilimizdiń seslik qurılısı haqqındaǵı til iliminiń bir tarawı. Sonlıqtan, baslawısh klasstıń barlıq klasslarında programmalıq materialdıq ishinde kólemli orındı iyeleydi.

Fonetikalıq materiallardı úyreniwde grafika, orfografiya menen tıǵız baylanısqan halda alıp barıw kerek. Sonıń menen birge leksikalıq, grammatikalıq materiallardı úyreniw menen de baylanıstırıp barıw talap etiledi. Oqıwshılardıń mektepke birinshi kelgen kúninen baslap fonetikalıq materiallar boyınsha islesiw menen jumıs baslaydı. Bul onıń tek sawat ashıwınıń ǵana tiykarı bolıp qalmay, ol keleshekte til ilimin úyreniwiniń de negizleriniń biri bolıwı tiyis.

Sawat ashıw dáwirinde fonetikalıq materiallar ústinde oqıwshılar gápti sózge, sózdi buwınǵa, buwındı seske, kerisinshe seslerden buwın, buwınlardan sózler, sózlerden gápler dúzip, ámeliy jaqtan jumıs islewdiń barısında tanıs boladı.

Ses hám hárip. Bul birinshi klasstıń oqıw programmasında jetekshi orındı iyeleydi. Biraq buǵan qarap biz bul ses hám hárip teması tek birinshi klassqa ǵana tiyisli eken dep qaramawımız kerek. Negizinde, baslawısh klasstıń barlıq programmalıq materialınıń ishine kirgizilgen hám sonıń menen birge bul tema ústinde tolıq emes orta mekteplerde de tereńletip úyrenilip otırıladı.

Bul tema boyınsha tiykarǵı bilip alıw maqsetinde islenetuǵın tiyisli jumıslar sózlerdi durıs anıq aytıw, sózlerdi buwınǵa bóliw ondaǵı qatnasqan seslerdi ayıra alıw, jaza biliw usaǵan kónlikpeler ústinde jumıs islewdiń barısında ses hám hárip boyınsha kónlikpelerin keltirip shıǵarıwdan ibarat. Bul birinshi klass balaları ushın ańsat jumıs dep qaralmawı tiyis. Bul ushın oqıwshılarǵa dáslepten baslap sózdegi tiykarǵı seslerdi durıs qabıl etiw onı durıs ayta biliw grafikalıq úlgisin bere biliwin qáliplestiriwimiz hám sol ústinde jumıs islewimiz tiyis.

Balalardı buǵan durıs úyretiw ushın sózlerdi sintez salıstırıw boyınsha jumıs alıp baramız. Mısalı, sózdi buwınǵa bóliw, buwında qansha ses bar ekenligin anıqlaw, sózdiń, buwınnıń, seslerdiń qalay aytılıwın úyreniwden baslaw orınlı.

Bunda ses penen sesti, buwın menen buwındı salıstırıp, olardıń bir-birinen ayırmashılıǵın uqsaslıqların bildirip barıw. Bunday sóz ústinde analitikalıq, sintetikalıq salıstırıp jumıs isletiw, oqıwshılardıń bular boyınsha durıs juwmaqqa kelip otırıwına jaǵdaylar tuwdıradı.

Ses penen hárip ústinde jumıs islegende, kópshilik jaǵdayda, ol ústinde hár qıylı ámeliy jumıslar islew, olardıń iskerligin arttıradı. Sonlıqtan, belgili maqsetti názerde tutıp, hár qıylı jumıslar ústinde balalardı shınıqtırıp otırıw kerek. Mısalı: 1. Qala, ata, kitap, dápter degen sózlerde neshe buwın, hár buwında neshe ses bar,

2. Parta, at, mektep, ayna degen sózlerdi oqı, sózdegi seslerdi birimlep ayt,

3. kóz-sóz, qala-dala, paxta-taxta degen sózlerdiń mánisin ózgertiwshi seslerdi ayt hám basqada shınıǵıwlar islew arqalı oqıwshılarǵa sózler seslerden turadı, sesti aytamız esitemiz, Al seslerdi háripler arqalı jazamız. Sestiń jazba belgisi hárip boladı Ses penen hárip sóylegen sózimizdi bir-birinen ayırıwǵa mumkinshilik beredi. Sózdegi sestiń ózgeriwi menen onıń mánisi ózgerip ketedi degen juwmaqqa keliwge alıp keledi.

Dawıslı hám dawıssız sesler. Ses penen háriptiń ayırmashılıǵın úyretiw menen endi seslerdiń qanday bolatuǵınlıǵı (dawıslı hám dawıssız) ústinde jumıs islenedi. Bunı da ámeliy jumıs ústinde salıstırıw, analiz, sintez etiw arqalı úyretiledi. Muǵallim sózlerdi taxtaǵa jazıp, onı buwınǵa, buwındı seslerge ayırıp, ótkendegi isti qaytalaydı. Biraq bul jerde muǵallim buwındaǵı sesti ashıq, anıq etip aytadı. Oqıwshılar muǵallimniń keyninen qaytalawına da boladı. Yamasa oqıwshılar muǵallimniń aytqanın baqlap baradı. Sol arqalı olar seslerdiń aytılıwındaǵı parqtı ayıra biliwine múmkinshilik beriw kerek. Bunday jumıs bir neshe ret qaytalanadı, oqıwshılar oqıydı, jazadı, analizleydi. Sol arqalı dawıslı ses penen dawıssız sestiń aytılıwındaǵı, esitiliwindegi ayırmashılıqlarına túsinedi. Bul dáwirde dawıslı ses degen ne, dawıssız ses degenimiz ne degen qaǵıyda úyretilmeydi. Biraq oqıwshılar bular arasındaǵı ayırmashılıqtı hám dawıslı seslerge qaysıları, dawıssız seske qaysıları jatatuǵınlıǵın sanalı túrde túsinip, jumıs isleytuǵın dárejege jetkeriwimiz tiyis. Usınday shınıǵıúwlar arqalı dawıslı seslerdi aytqanımızda erkin, hesh qanday irkinishke ushıramay aytılıp, ashıq esitiletuǵınlıǵın, al dawıssız seslerdi aytqanımızda ayırım aǵzalarımızdıń irkinishke ushırap aytılatuǵını hám dawıslı sesler buwın quraytuǵını, dawıssız sesler buwın quray almay, al dawıslı seslerge qosılıp buwın quraytuǵının ańǵarıwı tiyis. Bunday ózgesheliklerdi biliwi keleshekte jumıs islewine mumkinshilik beredi.

Bunnan keyingi sabaqta dawıslılardıń juwan, jińishke túrine baylanıslı jumıs islenedi. Muǵallim balalardıń dawıslı sesler boyınsha úyrengenlerin basshılıqqa ala otırıp, gúrrińlesiw arqalı dawıslılardı ayttıradı, sózlerdi buwınǵa bóldiredi. Bunda juwan buwınlı, jińishke buwınlı sózler aralas berilip, muǵallim oqıp kórsetip, oqıwshılar tıńlap, olar arasında qanday parq barlıǵı ústinde gúrrińlesedi. Bunnan keyin muǵallim tárepinen tayarlanıp kelgen kesteni usınıp, ol ústinde jumıs isleydi.

Dawıslı sesler

Juwan dawıslılır	a	o	ı	u
Jińishke dawıslılar	á	ó	i	ú	e	e
Birikpeli dawıslılar	e	ya	yu

Dawıssız seslerdi oqıtıw isi de programmalıq material tiykarında júrgizilip, dawıslı sesler menen baylanıslı alıp barıladı. Bunda da dawıslı seslerdi úyretkendey, sózlerdi analiz etip, onı buwınǵa bólip, ondaǵı dawıslı, dawıssız seslerdi salıstırıw arqalı, dawıslı menen dawıssız sestiń ayırmashılıǵın kórsetedi. Mısallar menen dálilleydi. Seslik, háriplik analiz etiledi.

Dawıslı hám dawıssız seslerdi durıs úyreniw, oqıwshılardıń orfografiyalıq sawatlılıǵın arttırıwdıń negizleriniń biri bolıp esaplanadı. Sebebi, bizde kóbinese fonetikalıq printsipke súyenedi. Sonlıqtan da oqıwshılarǵa seslerdi durıs aytıp hám jazıp úyreniwge mumkinshilikler tuwdırıwımız tiyis. Bul mumkinshiliklerdiń tiykarı baqlaw arqalı jumıs islep úyreniwge baylanıslı.

Sesler ústinde jumıs islew - alfavitti úyreniw menen juwmaqlanadı. Oqıwshılardıń alfavitti úyrenip, alıwınıń ámeliy jaqtan áhmiyeti kúshli. Bul boyınsha oqıwshılar sawat ashıw dáwirinde tanısadı.

Buwın hám ótkerme. Buwın ústinde jumıs islewde dawıslı sesler ústinde jumıs islew menen tıǵız baylanıslı boladı. Al ótkerme buwın menen baylanıslı. Sonlıqtan buwın hám ótkerme boyınsha teoriyalıq bilim berilmey, al olar ústinde ámeliy jumıslar islep, oqıwshılardı ol ústinde shınıqtırıwdan baslaǵan jaqsı nátiyje beredi. Buwın teması balalar ushın qıyın. Sonlıqtan, oqıwshılardıń esitiw, seziw, kóriw aǵzaların qatnastırıw menen jumıs alıp barıw talapqa muwapıq boladı. Al geypara muǵallimler buwınǵa bóliwdi bir buwınlı, eki buwınlı onnan keyin úsh buwınlı sózler ústinde islep, sol boyınsha kónligiwin keltirip shıǵarıw menen úyretip baradı. Sózde neshe dawıslı bolsa, sonsha buwın boladı degen printsip penen jumıs isleymiz. Bul durıs. Biraq sózlerdiń qay jerinen bóliw máselesi ústinde balalardıń qıynalatuǵını turǵan gáp. Sonlıqtan oqıwshılar menen isleskende buwınǵa bólip oqıw isin kóbirek qollanıw kerek. Keyin jazıw isine ótiledi. Baslawısh klass balaların dáslepten aq sózdi jazǵanda buwınlap aytıp jazıw isin ámeliy jaqtan kóp qollanıw, olardıń durıs jazıp úyreniwine de múmkinshilik boladı. Bunı dáslep muǵallimniń sózdi buwınlap jazdırıp úyretiwi, onnan keyin oqıwshılardıń ózleriniń buwınlap jazıp úyreniw printsipi menen is alıp barıwı arqalı jaqsı nátiyjege erisiwge boladı.

Oqıwshılardı buwınǵa úyretiwdiń barısında pátli buwındı qalay aytıw isin de umıtıwǵa bolmaydı. Sebebi, pátti ayırım oqıtpaymız. Al oqıǵanda pátti ornında paydalanıp oqımaw, sózdiń buzılıp aytılıwına alıp keletuǵının oqıwshılarǵa durıs kórsetip barıw kreke.

Bul dáwirde oqıwshılar ótkerme boyınsha da jumıs isleydi. Bul boyınsha oqıwshılardıń durıs bilim, kónligiw alıwı buwındı durıs meńgerip alıwına baylanıslı.

Sózler bir qatardan ekinshi qatarǵa buwın arqalı ótkeriledi. Bir háripten bolǵan buwındı ekinshi qatarǵa ótkermelewge bolmaydı. Ótkergende - belgisin qoyıp ótkeremiz degen juwmaq penen dáslep awızsha, keyin jazba bekkemlew shınıǵıwları islenedi. Oqıwshılarǵa úlgi ushın mısallardı keste arqalı kórsetip qoyıwǵa da boladı.

Baslawısh klass oqıwshıları fonetikalıq materiallar ústinde jumıs islew arqalı:

1) Esitiw arqalı islew barısında dawıslı, dawıssız seslerdiń bir-birinen parqın ayıra biliw, dawıslı seslerdiń juwan, jińishkeligin bilip, sol arqalı juwan, jińishke buwınlardı bir-birinen ayırıp biliw, unli-unsiz dawıssızlardıń parqın ayıra biliw, olardı qollanıwdı úyreniw,

2) sózlerdi analiz etiw jolların (sózden buwındı, buwınnan sesti) biliw, buwındı úyreniw menen qaysı buwınǵa pát túsetuǵının, qalay ótkermelew sırların biliw,

3) sózge fonetikalıq-grafikalıq analiz islew ses penen háriptiń arasındaǵı uqsaslıq, ayırmashılıqların úyreniw,

4) Oqıwshılardıń durıs sóylew, esitiw, durıs oqıw uqıbın ósirip, rawajlandırıp otırıw,

5) Alfavitti tártibi menen yadlap alıp, onı durıs qollana biliw kónlikpelerin keltirip shıǵarıw,

6) fonetikalıq materiallar ústinde hár qıylı jumıs islewdiń barısında oqıwshılardıń ózinshelik uqıbın rawajlandırıw,

7) fonetika boyınsha programmalıq materiallardan úyrengenlerin ózleriniń ámeliy dóretiwshilik jumıslarında qollana biliwshiligin keltirip shıǵarıw usaǵan kónlikpelerdi iyelewdi názerde tutıwı kerek.

Bekkemlew ushın sorawlar:

1. Fonetika bólimin úyreniwdiń áhmiyeti nede?

2. Ses hám hárip degenimiz ne ayırmashılıgın aytıń?

3. Dawıslı hám dawıssız sesler izbe-iz ajıratıp korsetin?

4. Dawıslı ham dayaıssız ses degenimiz ne?

5. Buwın hám ótkerme ayırmashılıǵın aytıń?

Kitapxanada bar ádebiyatlar:

1. Q.Pirniyazov Baslawısh klasslarda qaraqalpaq tilin oqıtıw metodikası, Nókis, 1993 j

2. K.Qosimova va boshqalar «Ona tili wqitish metodikasiǴ»Toshkent, 2009y

3. S.Qazıbaev Bastawısh klasstarda qazaq tilin oqıtu, Almatı, 1985 j.

Lekciya №3 Tema: Sóz quramın oqıtıw Joba:

1. Sóz quramı ústinde jumıs

2. Suffiks penen tanıstırıw

3. Jalǵawlar ústinde jumıs

Tayanısh túsinik: Baslawısh klasslarda sóz quramı ústinde jumıs islew, suffiks penen tanıstırıw, jalǵawlar ústinde jumıs islew.

Kishi jastaǵı balalarǵa sóz quramın oqıtıw, úyretiw eń bir qıyın hám áhmiyetli til materialınan boladı. Qıyın dep qarawımızdıń sebebi balalar ele bunday til faktlerin meńgeriw múmkinshiligine iye emes, uqıbı, kónligiwshilik dárejesi ele jetkiliksiz, turmısında bunday til faktleri ústinde islep kórmegen. Sonlıqtan sóz quramı olarǵa jańadan til fakti boladı. Ekinshi tárepten, sóz quramın úyreniw keleshektegi isleytuǵın jumıslarınıń negizi esabında qaraladı. Sóz quramı ústinde jumıs islewi, olardıń logikalıq oylawınıń rawajlanıw deregi xızmetin atqaradı, sonıń menen birge tildiń geypara faktleri ústinde jumıs islep, til boyınsha ilimiy túsinigi keńeyip baradı, sóz quramı ústinde islegende bárháma sózdi analiz etiw menen shuǵıllanıp barıwınıń nátiyjesinde, oqıwshılar sózlerdiń jazılıw oqılıw normaları menen tanısıp baradı hám bul jaǵday oqıwshılardıń keleshektegi orfografiyalıq qıraǵılıǵınıń artıp barıwına tiykar boladı. Sóz quramı ústinde islenip barılatuǵın hár kúngi shınıǵıw jumısları sózlerdiń ishki dúńyasına (mánisi, ózgerisi, hár qıylı túrleniwi) kirip, onı durıs túsiniw, onnan ornında durıs paydalanıw, solay etip, óziniń sóz baylıǵın bayıtıp barıw múmkinshiligin aladı. Jas balalar ushın bunday jaǵday en bir áhmiyetli qural bolıp esaplanadı.

Sóz quramı ústinde jumıs. Sóz quramı teması tayarlıq shınıǵıwların ótkeriw belgili bir maqsetti názerde tutıp turaqlı túrde isleniwi shárt. Jumıstı tayarlıq shınıǵıwdan baslaw kerek. Tayarlıq shınıǵıwı oqıwshılardıń material ústinde qadaǵalaw jasawına solay etip bul boyınsha dáslepki tanısıw jumısına ótiwine múmkinshilik aladı. Oqıwshılar sózlerge soraw qoya biliw kónlikpeleri menen birinshi klasstan tanıs. Mine usı alǵan kónligiwin basshılıqqa ala otırıp dáslep sózdiń túbiri onnan keyin túbirles sózler ústinde dáslepki shınıǵıwlar júrgiziwi orınlı. Bunday tiykarǵı maqset etip: a) oqıwshılardıń sózdiń ústinde qadaǵalaw jasawshılıq múmkinshiligin tárbiyalaw, b) sózdiń mánisin bir-birinen ayıra biliw olardıń usaslıǵın kóre biliw kónlikpelerin boldırıw, qáliplestiriw, v) sózdiń túrleriniń ózgeriwindegi olardaǵı bolatuǵın ózgerislerdi ańǵara biliwge kónliktiriw, g) bir sózdiń hár qıylı gápte hár qıylı túrde ózgerip keletuǵınlıǵın ańǵarıw, d) sóz quramındaǵı morfemalardıń túbir menen qosımta arasındaǵı baylanıs olardıń jazıwda qollanıwına qadaǵalaw jasay biliwine baǵdarlaw usaǵan sóz quramındaǵı morfemalardıń xızmetin ayıra biliw ústinde jumıs islep, usı boyınsha belgili grammatikalıq juwmaqqa keliwine múmkinshilikler jasaw.

Bul qoyılǵan maqset oqıwshılar menen hár qıylı izbe-iz jumıs islewdiń barısında ǵana qáliplesedi. Sonlıqtan muǵallim bul ústinde jumıs islegende hár kúngi jumıs islewdiń barısında hár qıylı metodikalıq usıllardı qollanıp jumıs islegende ǵana óziniń aldına qoyılǵan maqsetine erise alıwı múmkin. Máselen, birinshi ret jumıs islewdegi maqsetimiz bir qıylı sózlerdi taba biliw. Bul ushın muǵallim oqıwshılarǵa bir neshe gáp usınadı. Qálem - jazıw quralımız. Qálemnen durıs paydalanıń, degen eki gáp usınıp muǵallim bul gáplerdegi bir qıylı sózlerdi aytıwdı soraydı. Oqıwshılar aytqan sózler taqtaǵa jazıladı.

qálem

qálemnen

Muǵallim oqıwshılardıń dıqqatın birinshi gáptegi qálem sózine awdarıp, bul sóz ekinshi gápte qálemnen bolıp ózgergenligin kórsetedi. Al sóz usılay bolıp ózgerdi, sonda sózdiń mánisi ózgere me. Joq, balalar sózdiń mánisi ózgergen joq.Eki gápte de bir qálem haqqında aytılıp tur.

Sonday-aq, oqıwshılarǵa jeke sózler berip, olardıń formasın hár qıylı etip ózgertiw, (dápter-dápterińdi) yamasa hár qıylı túrdegi sózlerdiń dáslepki túbirin tabıw yamasa hár qıylı formalı sózlerdiń dáslepki túbir formasın tabıw (mektepten, mektepke, mekteptiń - mektep) usaǵan shınıǵıwlar islew arqalı sózlerdiń formasınıń hár qıylı bolıp ózgeretuǵınlıǵı tuwralı olardıń sorawlarınıń da ózgeretuǵınlıǵın ańǵaradı.

Túbirles sózler ústinde jumıs islegende ol sózlerdiń eki tárepli belgisine qaray otırıp analizlewge itibar beriw kerek: 1) túbirles sózler hár waqıtta mánilik jaqtan bir-birine jaqın boladı, 2) olardıń bári bir-birine usas bolǵan bir túbirden turadı. Oqıwshılar bunday usaslıqtı ańǵarıp, onı túsinip, ol ústinde kónligiwin boldırıw maqsetinde tez-tez shınıǵıwlar ótkerip turıw kerek.

Túbirles sózler ústinde jumıs islegende mınaday jumıs túrlerinen paydalanıw múmkin:

1. Túbirles sózlerdi tabıw hám olar ústinde jumıs islew. Muǵallim grafindegi suwdı kórsetip, grafindegi suyıq zattı ne dep ataymız. Oqıwshılar ǴsuwǴ dep juwap beredi. Muǵallim taxtaǵa ǴsuwǴ dep jazadı, hám balalar,

• Kól qanday boladı.

• Kól suwlı boladı.

• Shól qanday boladı

• Shól suwsız boladı

Muǵallim oqıwshılardıń járdemi menen tabılǵan gáplerdi taxtaǵa jazıp, bulardaǵı usas sózlerdi bólip jazadı.

suw

suwlı

suwsız

Bul úsh sózdiń báriniń túbiri ǴsuwǴ, sonlıqtan bulardı túbirles sóz deymiz degen juwmaq beriledi.

2. Ekinshi bir rett, gáplerdi berip, ondaǵı mánisi bir-birine jaqın sózlerdi tabıń hám astın sızıń dep tapsırma beredi.

3. Berilgen mısallardan túbirles sózlerdi terip jazıń.

4. tastay, taslaq, tassız sózlerin ne ushın túbirles dep ataymız. t.b.

Suffiks penen tanıstırıw. Oqıwshılarda sóz quramın oqıtıw izbe-iz berilmegen. Sóz quramın oqıtıw, onı úyretiw qıyın protsess. Sonlıqtan materialdı izbe-iz úyretiwdi názerde tutıw kerek. Material - túbir, suffiks, jalǵaw sıpatında jayǵastırılıw kerek.

Ekinshiden, jumıstı ámeliy isten baslap, oqıwshılardıń qadaǵalaw isine itibar beriwdi názerde tutıwı, úshinshiden, balalar túbir, túbirles sózler ústinde ámeliy jumıs islew menen oǵan qadaǵalaw jasaw arqalı, túbir sóz benen qosımta arasındaǵı baylanıs ayırmashılıq ústinde de azlı-kópli jumıs islewdi názerde tutıp otırıw. Bul jaǵday keyin ala qosımtanı tez meńgerip alıwına múmkinshilik beredi.

Baslawısh klass balaları suffiks ústinde jumıs islewdi túbir, túbirles sózler ústinde jumıs islewdiń dawamı sıpatında qarawı orınlı. Bul ushın túbir, túbirles sózler ústinde islegen jumısın dawam etip, ol boyınsha balalarǵa tanıs bir neshe mısal beriledi. Máselen, oqı, oqıw, oqıwshı degen sózler taxtaǵa jazılıp, yamasa aldın ala tayarlanıp kelingen kórgizbeli quraldaǵı sózdi analiz etiwden baslaymız.

Muǵallim - Qánekey, balalar, oqı, oqıw, oqıwshı degen sózlerdiń bárine ortaq sóz qaysısı.

• Oqı.

• Bunı qanday sóz deytuǵın edik.

• Túbir sóz h.t.b. sorawlar beriledi.

Bunnan keyin túbir sózlerdi (bas, dos) oqıwshılarǵa usınıp, olardan túbirles sózler jasawǵa usınıwǵa boladı. Oqıwshılar bul ústinde qıylanbay jumıs isley aladı. Solay etip, oqıwshılardıń qadaǵalaw, jumıs islewin belgili juwmaqqa qaray baǵdarlap, túbiri birdey bolǵan sózler túbirles sózler boladı eken, bul jerde túbir sózlerdi túbirles etip jańa mánili sózler dóretip turǵan qosımtanı sóz jasawshı qosımta deymiz degen juwmaq berip, oqıwshılarǵa bir neshe ret ayttıradı. Onnan keyin oqıwshılar menen tómendegidey jumıslar islew múmkin:

1. Sóz jasawshı qosımtalardı qosıp, jańa sózler jasań.

2. Berilgen sóz jasawshı qosımtalarǵa tiyisli sózlerin tawıp, jańa sózler jasań.

3. Ózlerinińiz biletuǵın sóz jasawshı qosımtalardı túbir sózge qosıp, jańa sózler jasap úyreniń.

4. Gápler berip, ondaǵı dórendi sózlerdi tawıp, astın sızıń hám qalay, qaysı sózden qanday sóz jasalıp turǵanın aytıń t.b

Jalǵawlar ústinde jumıs. Oqıwshılar jalǵawlar ústinde jumıs islewde suffiks ústinde islegendey qıylanbaydı. Jalǵawlardı qollanıp bilegni menen onıń gáptegi xızmeti, túrlerin bir-birinen ayırıp biliw oqıwshılar ushın qıyın. Biraq jalǵawlardı ornı-ornında durıs paydalanıw olardıń turmısında ámeliy áhmiyetke iye. Sonlıqtan bunı úyreniwdi de ámeliy jumıstan, dáslep suffiks penen, onnan keyin jalǵawdı bir-biri menen salıstırp úyretiwdi názerde tutıp jumıs islew kerek. Bunıń ushın aldı menen jalǵawdıń belgisin ( sózlerdi hár túrge túrleydi yamasa sózlerge forma beriwshi sóz bólegi), onnan keyin olardıń sintaksislik xızmetin (gáp ishinde sózlerdi bir-biri menen baylanıstıradı) úyreniw zárúr. Bul ushın muǵallim tárepinen tekst berilip, ondaǵı belgili bir sóz ústinen qadaǵalawdı názerde tutıw kerek. Mısalı: Mektep-oqıw ornımız. Men mektepke bardım t.b.

Teksttegi hámme gápte ushırasatuǵın bir qıylı sózdiń astın sızıń. t.b. sorawlar beredi.

Muǵallim ǴmektepǴ sóziniń keynine jalǵanıp turǵan -ke, -te, -tiń, -ten sóz bólekleri jalǵaw boladı. Bular sózlerdiń keynine jalǵanıp sózlerdiń formaların ózgertip turadı. Al sóz jasawshı qosımtaday sózdiń mánisin ózgerte almaydı. Sonlıqtan bulardı sóz túrlewshi qosımta deymiz.

Endi jalǵawlardıń sintaksislik xızmetin úyretiw ushın mınaday usıllar islew kerek.

Joqarıdaǵı gápke qayta kelip, oqıwshılarǵa jalǵawlar ústinen qadaǵalaw jasaw ushın: - Balalar, ǴMektepǴ sóziniń keynindegi sóz túrlewshi qosımtalardıń barlıǵın alıp taslap oqıp kóriń. Qanday ózgeristi bayqadıńız. Oqıwshılar gáptiń mazmunınıń buzılıp ketkenin aytadı. Muǵallim sózdiń keynindegi sóz túrlewshi qosımta gáptegi sózlerdi baylanıstırıp turǵanın aytadı. Onı alıp taslaǵanda sózler bir-biri menen baylanıspay qalıwınıń sebebinen, gáptiń mánisi buzıladı. Olay bolsa sóz túrlewshi qosımta gáp ishinde sózlerdi bir-biri menen baylanıstırıwshı xızmetin atqaradı eken dep juwmaq beredi.

Baslawısh klasslarda sóz sostavı ústinde islesiw qospalı qubılıs. Sonlıqtan muǵallim kóbirek oqıwshılardı sózdiń mánisin túsine biliwge baǵdarlaw jaqsı nátiyje beredi. Álbette, biz balalar menen hámme sabaǵımızda sózdiń mánisin úyretiw menen shuǵıllanamız. Oqıwshılar sóz mánisine ulıwma túsinse de, oǵan ayırım túsiniwge qıynaladı. Sonlıqtan sóz quramı ústinde islegende kóbirek usı jaǵına itibar berip barıw kerek. Ásirese, sóz quramın ótip bolıw menen ol ústinde tákirarlaw júrgiziw, sóz quramına tallawlar islew jumısları menen kóbirek shuǵıllanıw orınlı.

Bekkemlew ushın sorawlar:

1. Sóz quramı degenimiz ne?

2. Suffiks degenimiz ne?

3. Jalǵawlar degenimiz ne kanday uakıtları jalgawlar jalganadı?