Ayırım ashıq diftonglardıń fonemalıq quramı

qaraqalpaq tiliniń seslik dúzilisin izertlewge arnalǵan miynetlerde avtorlar túpkilikli sózlerdiń basında jumsalǵanda dawıslı e, o, ó fonemaları mudamı diftong túrinde aytıladı, yaǵnıy e foneması bul jaǵdayda y sesi menen, o hám ó fonemaları w sesi menen dizbeklesip keledi dep kórsetedi. haqıyqatında da, fonetikalıq kóz-qarastan, yaǵnıy artikulyatsiyalıq jaqtan sózdiń basında e, o, ó háripleri menen jazılıp júrgen dawıslılar shınında ye, wo, wó diftongları bolıp olardıń hár biri eki sestiń dizbegi túrinde aytıladı. Sózdiń ortasında hám aqırında niyet, jiyek, biye, tiye usaǵan sózlerde de ye aytıladı hám usılay jazıladı. Sózdiń ortasında wó bolıp aytılǵanı menen jazıwda we bolıp jazıladı. Mısalı: súwón, júwón-aytılıwı; súwen, júwen-jazılıwı. Al wo sózdiń tek birinshi buwınında ǵana gezlesip, ol bir hárip penen - o menen belgilenedi. Sońǵı buwınlarda o foneması tek orıs tilinen kirgen sózlerde ushırasadı.

Sózdiń basında ye, wo, wó diftongların eksperimental` metodlar menen izertlep qaraǵanda, olardıń hár biri y hám e, w hám o, w hám ó sıyaqlı tolıq eki sestiń dizbeginen turatuǵınlıǵı anıqlandı.

Birinshiden, auditoriyalıq tájiriybe nátiyjesinde sózdiń ortasında jumsalatuǵın, eki fonemadan turǵan ye hám wo dizbekleri tıńlawshılar tárepinen sózdiń basında jumsalatuǵın ye, we diftongları sıyaqlı bolıp qabıl etiledi. Bul tájiriybe bılay islendi: magnitafon lentasına niyet, jiyen, súwón sıyaqlı sózlerden arnawlı apparat (seperator) arqalı ekinshi buwınları (yet, yek, wón) bólinip alınıp, taǵı da magnitafonǵa jazıladı. Sońǵı jazıp alınǵan buwınlar tıńlawshılar tárepinen qaraqalpaq tilindegi qádimgi máni bildiretuǵın et, ek, ón sózleri túrinde qabıl etiledi.

Ekinshiden, wo hám wó diftonglarınan baslanǵan sózlerdi aytıw waqtında erinlerdi kinoǵa túsirip, kino súwretlerge serlep qaraǵanda, dáslep erinler bir-birine jaqınlasıp, w sesin aytqandaǵıday formaǵa enip, onnan keyin o hám ó seslerine tán bolǵan qálpine keledi. Solay etip, dáslep w anıq aytıladı da keyin o hóm ó dawam etiledi.

Úshinshiden, ostsillograf apparatında túsirilgen súwretlerdegi sızıqlarǵa qarap, sózdiń basındaǵı ye, wo, wó diftonglarınıń hár bir tolıq eki sesten turatuǵınlıǵın kóriwge boladı. Ostsillogramma materiallarına tiykarlanıp, bul diftonglardıń sozımlılıǵı eki fonemadan turatuǵınına gúman tuwmaytuǵın le, me, lo, mo, ló, mó hám t.b. sıyaqlı sesler dizbekleriniń sozımlılıǵı menen teńdey ekeni, ye, wo, wó diftonglarınıń sozımlılıǵı sáykes e, o, ó monoftonglarınıń sozımlılıǵınan eki ese uzınıraq ekeni bayqaladı. Bul diftonglardıń sozımlılıǵınıń sózdiń basındaǵı ya, wa hám wá diftonglarınıń sozımlılıǵı menen barabar keletuǵınlıǵı yek-yar, yeki-yáke, woz-waz, wókin-wákil sıyaqlı sózlerdegi dáslepki eki sestiń sozımlılıǵın salıstırıw arqalı anıqlandı.

Tórtinshiden, spektogramma materiallarına qaraǵanda da diftonglardan sonor hám dawıslı seslerdi ańǵarıwǵa boladı. Spektogrammada ye, wo, wó diftonglarınıń dawıslı sıńarları anıq formantlarına iye bolsa, aldıńǵı sıńarınıń formantı anıq emes, eki sıńardıń tiykarǵı tonları bir-biri menen tutasıp turadı.

Joqarıda kórsetilgen eksperimental` materiallar, sonday-aq sóylew aǵzalarımızdıń háreketin baqlaw arqalı sózdiń basındaǵı ye, wo, wó diftonglarınıń hár biri tolıq eki sesten y hám e, w hám o, w hám ó seslerinen turatuǵınlıǵın kóriwge boladı. Biraq ta olardı eki fonema dep tanıw ushın joqarıdaǵı fonetikalıq maǵlıwmatlar ele de jetkiliksiz. Bul máseleni durıs sheshiw ushın tildiń fonemalıq sistemasın tereń tallap kóriw kerek. Tildiń fonemalıq sistemasın tiykarlanıw kerek ekenligi prof. L.R.Zinder tárepinen bılay eskertiledi: «... diftong dara-dara eki fonemanıń dizbeginen qurala ma yamasa fonetikalıq jaqtan qospalı bolǵan bir fonema maW Bul sorawǵa sol tildiń tutas fonemalıq sistemasın izertlew arqalı ǵana anıq juwap beriw múmkin». Joqarıdaǵı fonetikalıq (aritkulyatsiyalıq) faktler menen birlikte qaraqalpaq tiliniń seslik sistemasına fonemalıq tallaw jasaǵanımızda da barlıq diftonglardıń eki fonemanıń dizbeginen turatuǵınlıǵın anıqlawǵa boladı.

Geypara túrkiy tillerde sózdiń basında jasalatuǵın ye diftongınıń eki fonemadan turatuǵınlıǵın dálillew qıyın emes. Máselen, ózbek ádebiy tilinde e monoftongi hám ye diftongı sózdiń basında jumsaladı. Solay etip sózdiń basında ye hám e óz-ara qarama-qarsı qoyıladı. Mısalı: yer-er. Bul sıyaqlı qubılıs orıs tilinde de bayqaladı. Orıs tilinde sózdiń basında e monoftongi jumsalıp, ol e háribi menen belgilenedi. Mısalı: el, est`, poel, s`el, v sem`e. Solay etip sózdiń basında ye monoftongi menen bir qatarda e monoftongi de jumsaladı. Ádebiy tilde birdey fonetikalıq jaǵdayda (mıs: sózdiń basında) bir fonemanıń eki túrli reńki jumsalmaydı, al bir qıylı reńki jumsaladı. Orıs tilinde e hám e óz aldına basqa-basqa fonemalar dep sanalmaydı. Al olar bir fonemanıń (e fonemasınıń) reńkleri dep esaplanadı. Sonlıqtan e hám e túrinde hár qıylı bolıp jazılıwına qarap, olardı hár túrli fonemalar dep esaplawǵa bolmaydı.

Solay etip, sózdiń basında diftong emes, «taza» e dawıslı foneması ushırasatuǵın tillerde (mıs: ózbek hám orıs) usınday fonetikalıq jaǵdayda (sózdiń basında) jumsalǵan ye diftonginiń eki fonemadan turatuǵınlıǵın dálillew qıyın emes.

qaraqalpaq tilinde fonetikalıq jaǵdayǵa baylanıslı, yaǵnıy sózdiń basında keliwine baylanıslı e dawıslısı mudamı u sesi menen, al o hám ó dawıslıları mudamı u sesi menen aytılǵanlıqtan ye sózdiń basında jumsalatuǵın e dawıslı fonemasınıń reńki, al wo, wó sáykes o hám ó fonemalarınıń sóz basında jumsalatuǵın reńkleri dep túsinilip kelindi. Óytkeni fonemanıń anaw, ya mınaw reńki tek belgili bir fonetikalıq jaǵdayda ǵana ushırasadı, al basqa fonetikalıq jaǵdayda sol fonemanıń basqa reńki jumsaladı degen kóz-qaras tiykarında ye, wo, wó diftongları eki fonemanıń dizbegi emes, al sáykes e, o, ó fonemalarınıń sózdiń basında jumsalatuǵın pozitsiyalıq reńkleri dep esaplanıldı. Biraq bunday sheshimge joqarıda keltirilgen fonetikalıq faktler menen birge tómendegi fonologiyalıq faktler de qarsı keledi.

Birinshiden, qaraqalpaq tilinde y hám w sesleri ayrıqsha fonema sıpatında qollanıladı. Olar sózdiń basında a, á dawıslılarınıń aldında fonema xızmetinde jumsaladı. Yhám w sonorlarınıń óz aldına dara fonema ekenin dálillew qıyın emes. Bul sonorlar basqa dawıssızlarǵa tómendegishe qarama-qarsı qoyıladı:

a) sózdiń basında yar-tar-ar, yáki-páki, waz-baz-az, wákil-shákirt t.b. Dawıslı a fonemasınıń aldındaǵı sestiń túsip qalıwı menen jańa sózler (ar, az) payda boladı. Al a fonemasınıń aldındaǵı y,w sesleriniń túsiriliwi menen jańa sóz payda bolmaydı. Óytkeni qaraqalpaq tilinde áki, ákil degen sózler joq. Olar tek máni bildirmeytuǵın sesler dizbegi. Sol sıyaqlı yer-ter, por-tor, wór-tór t.b. degende birinshi sesleriniń orın almasıwı arqalı bul jubaylas sózlerdi bir-birinen ajıratamız. Dawıslı e fonemasınıń aldındaǵı y sesiniń, o hám ó fonemasınıń aldındaǵı w sesiniń túsiriliwi menen tazadan sóz jasalmaydı. Joqarıdaǵıday ákil hám áki tilde sózler sıpatında jumsalmaǵanı sıyaqlı túpkilikli sózlerde aldındaǵı y hám w sıńarlarısız e, o,ó fonemaları jumsalmaydı, yaǵnıy er, or, ór bolıp aytılmaydı, al mudamı yer, wor, wor túrinde aytıladı;

b) sózdiń ortasında - tayaq - taraq, quwat - qurat, súwen-súren hám t.b. Bul mısallardan kóringenindey y hám w sesleriniń ornına basqa dawıssız sesler jumsalıw menen sózdiń mánisi ózgerip basqa sóz jasalıp tur.

Sonor y hám dawıslı e sesleriniń aralıǵınan morfologiyalıq shegara ótedi, yaǵnıy e morfema xızmetin atqaradı. Mısalı: tiye, kiye sıyaqlı sózlerde ye diftongınıń sońǵı sıńarı bolǵan e dawıslısı hal feyildiń suffiksi bolıp, ol morfema xızmetin atqarıp tur. Solay etip, y hám w sonorları óz aldına dara fonema bolıp, olar sózdiń ortasında, aqırında hám basında da jumsaladı. Sózdiń basında e, o, ó dawıslıları ayrıqsha qásiyetke iye boladı, yaǵnıy olar joqarıda aytılǵanınlay-aq túpkilikli sózlerde tek dawıssızlardan soń ǵana, sonıń ishinde y, w dawıssızlarınan da soń jumsaladı.

Sózdiń basında tek ye, wo, wó diftongları ǵana emes, sonıń menen birge eki fonemadan turatuǵınına gúmansız bolǵan ya, yá, wa, wá sıyaqlı diftonglardıń da jumsalatuǵınlıǵı joqarıdaǵı mısallar menen kórsetildi. Ya, yá, wa, wá diftonglarınıń hár biri sózdiń basında eki fonemanıń dizbegi sıpatında jumsalatuǵın bolǵanlıqtan, tap sonday fonetikalıq jaǵdayda (sózdiń basında) kelgen ye, wo, wó diftongların da eki fonemanıń dizbeginen quralǵan dep esaplawǵa tiyislimiz. Sebebi, «...belgili bir tildiń qádeleri boyınsha ayırım fonemalar toparı dál sonday fonetikalıq jaǵdayda ushıraspaytuǵın bolsa ǵana onday sesler toparı bir fonema dep esaplanıwı kerek»^. qaraqalpaq tilinde bolsa, ya, yá, wa, wá sıyaqlı sesler dizbegi (diftongları) sózdiń basında ushırasadı hám olardıń hár biri eki fonema dep esaplanadı. Sonlıqtan analogiya boyınsha sózdiń basında jumsalatuǵın ye, wo, wó diftongları da eki fonemadan turatuǵın sózlerdiń dizbegi dep sanalıwı kerek.

Ekinshiden, qaraqalpaq tilinde orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen sózlerdiń basında diftong emes, «taza» e, o fonemaları (monoftonglar) jumsaladı. Mısalı: elektr, energiya, ekskursiya, eser, eston, opera, oblast, orden, order, ocherk, oda t.b. qaraqalpaq tilinde e fonemasınıń ye reńki sózdiń basında, e reńki sózdiń ortasında hám aqırında jumsaladı: solay etip ye hám e bir fonemanıń (e fonemasınıń) reńki boladı dep esaplanıp kelgen bolsa, orıs tilinen elektr, oblast` t.b. sıyaqlı sózlerdiń kelip kiriwi menen bul túsinik ózgeredi. qaraqalpaq ádebiy tilinde ol sózler yelektr, woblast túrinde aytılmaydı. Endi sózdiń basında ye, wó diftongları menen birlikte e, o monoftongları da jumsaladı. Demek, e hám o fonemalarınıń diftong bolıp aytılıwınıń sebebi fonetikalıq jaǵdayǵa (sózdiń basında keliwine) baylanıslı dep esaplawǵa bolmay qaladı. Solay etip, e, o fonemaları sózdiń basında ye, wo diftonglarına qarama-qarsı qoyıladı. Mısalı: imla qádeleri tiykarında elektr-elek, eser-eser, eston-esten, opera-opira, orden-ordin, order-ordir t.b. bolıp jazılatuǵın bul sózler fonemalıq jaqtan elektr-yelek, eser-yeser, eston-yesten, opera-wopira, orden-wordiń, order-wordir boladı hám bul jubaylas sózlerde e-ye, o-wo óz-ara qarama-qarsı qoyıladı. Sózdiń basında jumsalatuǵın ye, wo diftongları bir pútin fonemalar (monofonema) dep sanalıp kelgen bolsa, endi orıs tilinen kirgen sózlerdiń sebebinen olardı (ye,wo) eki fonema (bifonema) dep esaplawǵa tiykar payda boladı.

Tildiń fonemalıq qurılısın anıqlawda, ulıwma tildiń fonemalıq sistemasına analiz jasaǵanımızda sol tildiń sózlik quramına kiretuǵın barlıq sózler, sonıń ishinde sırttan kirgen sózler de esapqa alınıw kerek: «Shetten kirgen sózlerdi qabıl etiwshi, tilde sáykes fonemalıq qarama-qarsı qoyıwǵa tiykar bolsa, aytılıw ózgesheligine iye bolǵan shetten kirgen seslik qubılıslar ayrıqsha rol oynaydı».

Joqarıda keltirilgen tillik faktlerge tiykarlana otırıp, sózdiń basında jumsalatuǵın ye diftongi y hám e fonemalarınıń, wo, wó diftongları w hám o, w hám ó fonemalarınıń dizbeginen turadı degen juwmaqqa kelemiz.