Fonetikanıń tarawları

Fonetika tildegi seslerdi hám seslerge baylanıslı bolǵan barlıq qubılıslardı hár tárepleme tolıq izertleydi. Seslerdiń sóylew aǵzaları tárepinen jasalıwı, olardı akustikalıq sıpatlaması, seslerdiń hár qıylı tariyxıy dáwirlerde ózgerisler menen rawajlanıp keliwi, házirgi tildegi jaǵdayı, bir sem`yalas hám hár qıylı sem`yadaǵı tillerdiń seslik jaqtan jaqın-alıslıǵı sıyaqlı bir-birine baylanıslı bolǵan, sonıń menen birge hár qaysısın óz aldına alıp, tereń izertlewdi talap etetuǵın bul máseleler fonetikanıń hár túrli tarawlarında sóz etiledi. Fonetikanıń ózi sol tarawlardıń jıynaǵınan turadı.

Jeke tildiń seslik dúzilisi sol jeke tildiń fonetikasında úyreniledi. Máselen, qaraqalpaq tiliniń seslik dúzilisi qaraqalpaq tiliniń fonetikasında, orıs, ózbek, qazaq tiliniń seslik dúzilisi, sáykes sol tillerdiń fonetikalarında izertlenedi. Jeke tildiń fonetikası menen birlikte til biliminde ulıwma fonetika da boladı. Ulıwma fonetika dúnya tilleriniń seslik dúzilisine baylanıslı bolǵan ulıwmalıq, ortaq máselelerdi izertleydi: adamnıń sóylew aǵzalarınıń artikulyatsiyalıq^á múmkinshiliklerin, seslik qubılıslardıń tábiyatın, seslerdi payda etiwdiń ulıwmalıq jaǵdayın, seslerdiń ózgeriwiniń hám dizbeklesiwiniń ulıwmalıq nızamlılıǵın, seslerdi klassifikatsiyalawdıń jolların hám t.b. máselelerdi izertleydi. Ulıwma fonetika kópshilik dúńya tilleriniń materiallarına súyenedi. Sonlıqtan ulıwma fonetika jeke fonetika menen tıǵız baylanıslı boladı. Jeke fonetika seslik qubılıslardı tildiń rawajlanıwınıń házirgi qálpindegi jaǵdayında sıpatlawı múmkin. Sonday-aq til sesleriniń belgili dáwir dawamında rawajlanıw, ózgeriske ushıraw sebeplerin hám basqa tuwısqan tiller menen baylanısın salıstırıp izertlew múmkin. Sonlıqtan jeke fonetikanıń ózi tariyxıy fonetika, salıstırma fonetika hám sıpatlama fonetika sıyaqlı tarawlardan turadı.

házirgi qaraqalpaq tilinde jumsalıp júrgen sesler aytılıwı jaǵınan da, atqaratuǵın xızmeti jaǵınan da, seslik qurılısı jaǵınan da áyyemgi turısınan tap házirge shekem hesh ózgerissiz sol qálpinde áwladtan-áwladqa ótip kelgen emes. Kerisinshe, tariyxıy waqıtlar ótiw menen ayırım seslerdiń túsip qalıw, ayırım seslerdiń jańadan payda bolıw qubılısları nátiyjesinde tildiń seslik quramı rawajlanıp kelgen. Tildiń seslik qurılısınıń hár túrli tariyxıy dáwirlerde rawajlanıp, ózgerislerge ushırawın hám ol ózgerislerdiń sebebin tariyxıy fonetika izertleydi.

Bul tildiń seslik qubılısları sol tildegi jaqın, tuwısqan bolǵan basqa tildiń seslik qubılısları menen salıstırıla otırıp úyrenilse, olar ortasındaǵı ulıwma hám ayırmashılıq belgileri anıqlanadı. Bul ayırım tildiń bir sem`yaǵa kiretuǵın basqa tillerden ózgesheligin hám usaslıq táreplerin ashıwda úlken áhmiyetke iye. Sonday-aq óz-ara usamaytuǵın hár túrli sem`yaǵa kiretuǵın tillerdiń seslik sistemasın salıstıra otırıp, ol tillerdiń nızamlı ayırmashılıqların kóriw múmkin. Tillerdi salıstıra otırıp úyreniw, ana tilinen shet tiliniń ózgesheliklerin sanalı túrde ózlestiriw basqa tillerdi durıs hám tez úyreniwge sebepshi boladı. Salıstırma fonetika-fonetikanıń ayrıqsha bir tildiń seslerin basqa tillerdiń sesleri menen salıstıra otırıp izertleytuǵın tarawı. Salıstırma fonetika mudamı tariyxıy fonetika menen tıǵız baylanısta boladı.

Sıpatlama fonetika tildiń rawajlanıwınıń házirgi ómir súrip turǵan dáwirindegi seslik qurılısın, ondaǵı fonemalar sistemasın, fonemalardıń ishki óz ara baylanısın anıqlaydı. Tildiń fonemalıq qurılısın anıqlawda fonemalardıń tariyxıy shıǵısı hám rawajlanıwı da esapqa alınadı. Sıpatlama fonetikada seslerdiń ózgeriw hám rawajlanıw tariyxı házirgi tildiń fonetikalıq sistemasın anıqlawdıń qosımsha quralı retinde paydalanıladı. Bunday baǵdardaǵı fonetikalıq izertlewdi sońǵı dáwirde fonologiya dep ataydı.

Sıpatlama fonetika seslerdiń fiziologiyalıq-artikulyatsiyalıq, fizikalıq-akustikalıq hám lingvistikalıq táreplerin izertleydi. Seslerdiń jasalıwında sóylew aǵzalarınıń atqaratuǵın xızmeti (geyde bul fiziologiyalıq fonetika dep te júrgiziledi), qanday seslerdiń esitiw aǵzalarında qanday tásir qaldıratuǵınlıǵı (seslerdiń akustikalıq tárepi), sózlerdiń mánisin hám formasın ayırıwda jeke seslerdiń qanday xızmet atqaratuǵınlıǵı sıyaqlı máseleler usı sıpatlama fonetikada izertlenedi. Bulardıń ishinde seslerdiń máni hám forma ayırıwshılıq xızmeti, yaǵnıy qatnas jasaw quralı retinde jumsalatuǵın tárepi baslı áhmiyetke iye boladı. Seslerdiń usı semantikalıq tárepi fonetikanı jámiyetlik ilim bolǵan lingvistikaǵa kirgizedi. Solay etip izertlew jumısınıń maqseti hám usılına qaray fonetika bir jaǵınan ulıwma fonetika hám jeke fonetika bolıp bólinse, ekinshi jaǵınan sıpatlama fonetika, tariyxıy fonetika hám salıstırma fonetika bolıp bólinedi. Bul miynette házirgi zaman qaraqalpaq ádebiy tiliniń sıpatlama fonetikası haqqında sóz etiledi.